Τομ Βολφ: Ο Γάλλος που «ανέστησε» τη Μαρία Κάλλας

Ο Γάλλος συγγραφέας, σκηνοθέτης και φωτογράφος Τομ Βολφ ομολογεί στο Gala ότι η πενταετής έρευνά του πάνω στον μύθο της Μαρίας Κάλλας οφείλεται σε ένα παιχνίδι του πεπρωμένου. Συγγραφέας του βιβλίου «Μαρία Κάλλας: Γράμματα και Αναμνήσεις» (εκδ. Πατάκης) και σκηνοθέτης της ομότιτλης θεατρικής παράστασης με πρωταγωνίστρια τη Μόνικα Μπελούτσι, αλλά και της ταινίας-ντοκιμαντέρ «Maria by Callas», γνώρισε για πρώτη φορά το μεγαλείο της όπερας όταν μπήκε στη Metropolitan Opera κατά τύχη. Το 2012 βρισκόταν στη Νέα Υόρκη και ενώ δεν είχε καμία σχέση με το είδος, καθώς περνούσε απέξω κάποιος τον πλησίασε λέγοντάς του: «Η γυναίκα μου δυστυχώς αρρώστησε και δεν μπόρεσε να έρθει, ορίστε, πάρτε το εισιτήριό της». «Δεν είχα τίποτε άλλο να κάνω και μπήκα», δηλώνει ο ίδιος. Παρακολούθησε το «Maria Stuarda» και μαγεύτηκε. Ετσι ξεκίνησε η αγάπη του Τομ Βολφ για την όπερα. Οταν ανακάλυψε τη Μαρία Κάλλας η αγάπη αυτή μετατράπηκε σε ένα ακόρεστο πάθος που κανένα βίντεο στο YouTube δεν μπορούσε να σβήσει. Από τότε ξεκίνησε να οργώνει τον κόσμο και να αναζητά υλικό για την Ελληνίδα σοπράνο.

Με τον Λουκίνο Βισκόντι στο ξενοδοχείο «Quirinale» στη Ρώμη 

Gala: Ποια από τις επιστολές της Μαρίας Κάλλας σας έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση;
Τομ Βολφ: Αυτή είναι πολύ δύσκολη ερώτηση γιατί είχα το προνόμιο να κρατήσω στα χέρια μου πάνω από 300 επιστολές της και επιπλέον τις δύο απόπειρες που έκανε να γράψει την αυτοβιογραφία της. Καθεμία είναι μοναδική. Αυτό που με άγγιξε περισσότερο ήταν κάποιες σχέσεις της που ήταν εντελώς παραγνωρισμένες. Οπως με τον νονό της, τον καθηγητή Λεωνίδα Λαντζούνη, έναν από τους πρώτους Ελληνες μετανάστες στη Νέα Υόρκη. Βλέπουμε γράμματα της πολύ νεαρής ακόμα Κάλλας, όπου του εξομολογείται όλα τα σχέδια της πολύ πριν γίνει διάσημη. Με αυτόν μιλούσε για τη συνάντησή της με τον μεγάλο μαέστρο Αρτούρο Τοσκανίνι, σε αυτόν περιέγραψε όλα τα σημαντικά γεγονότα του βίου της μέχρι την τελευταία χρονιά της ζωής της, όταν του ανέφερε τη δυσφορία που ένιωθε για την καριέρα και τη φωνή της που δεν ήταν πια αυτές που ήταν πριν.

G.: Με τη μητέρα της, αντιθέτως, δεν διατηρούσε την ίδια σχέση εμπιστοσύνης. Τελικά, τι ρόλο έπαιξε στην καριέρα της Μαρίας Κάλλας;
T.B.: Από τα πρώτα παιδικά της χρόνια η μητέρα της την έγραψε σε μαθήματα στο ωδείο και την ανάγκασε να εργαστεί σκληρά πάνω στη μουσική. Ετσι, ενώ από τη μια πλευρά ήταν πολύ αυστηρή μαζί της και της στέρησε την παιδικότητα, από την άλλη, χωρίς τη μητέρα της η Μαρία Κάλλας θα γινόταν το όνομα που έγινε; Πάντως οι μεταξύ τους σχέσεις μετά τα παιδικά χρόνια της Ελληνίδας σοπράνο αραίωσαν. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 οι δυο τους είχαν αποξενωθεί πλήρως.
G.: Ποιες είναι οι ανέκδοτες πληροφορίες που υπάρχουν σε αυτό το βιβλίο;
T.B.: Ολο το υλικό του βιβλίου είναι κατά το 99% αδημοσίευτο μέχρι τώρα.

Στην εκκλησία του Σαν Πιέτρο στην Περούτζια, 18/9/1949 2. Η φωτογραφία που έστειλε από την Πόλη του Μεξικού στον σύζυγο της Μενεγκίνι με την αφιέρωση «Η γυναίκα σου με απέραντη αγάπη, Μαρία» 

G.: Πώς καταφέρατε να αποκτήσετε πρόσβαση σε ένα τόσο μεγάλων διαστάσεων αρχείο;
T.B.: Αφιέρωσα πέντε χρόνια εντατικής έρευνας, ταξίδεψα σε ολόκληρο τον πλανήτη για να συγκεντρώσω όλα αυτά τα έγγραφα. Ηταν δύσκολο γιατί δεν υπάρχει ένα επίσημο αρχείο για τη Μαρία Κάλλας. Τώρα δουλεύω πάνω σε αυτό. Στη δημιουργία δηλαδή ενός ιδρύματος και ενός Μουσείου «Μαρία Κάλλας» που θα βρίσκονται στο Παρίσι, προκειμένου να υπάρχει ένα μέρος στον κόσμο με το σύνολο των αρχείων της. Επρεπε να ψάξω τις επιστολές της μία προς μία στους φίλους, στο ευρύτερο περιβάλλον, στους συγγενείς, στους παραλήπτες ή τα παιδιά τους, σε ιδιωτικές συλλογές, σε βιβλιοθήκες στις τέσσερις γωνιές του κόσμου και συχνά έβρισκα μία ή δύο σελίδες της επιστολής σε ένα μέρος και τις υπόλοιπες τις έψαχνα σε άλλη γεωγραφική τοποθεσία. Ετσι συγκέντρωσα σιγά-σιγά κάθε κομμάτι του σημερινού υλικού.

G.: Ποιος από το περιβάλλον της Κάλλας ήταν αυτός που σας εντυπωσίασε περισσότερο;
T.B.: Συνάντησα πολλούς ανθρώπους που βρίσκονταν δίπλα της. Ολοι τους με εμπιστεύτηκαν και με βοήθησαν. Οι δικοί της στην Ελλάδα με υποδέχτηκαν με γενναιοδωρία, τους είμαι άπειρα ευγνώμων. Πολύ ενδιαφέρουσα ήταν και η συνάντηση με τον μπάτλερ της Φερούτσιο και την οικιακή της βοηθό Μπρούνα, που ήταν τα πιο κοντινά της άτομα και τα θεωρούσε οικογένειά της, αφού δεν είχε πλέον επαφή με την πραγματική της οικογένεια. Αυτά τα δύο άτομα μέχρι σήμερα αρνούνταν να μιλήσουν και να συνεργαστούν με τον οποιονδήποτε. Το ότι δέχτηκαν να μου μιλήσουν και να συνεργαστούν μαζί μου ήταν ένα πολύ θετικό σημάδι για την πορεία του εγχειρήματός μου. Η Μπρούνα, δυστυχώς, απεβίωσε έναν μήνα πριν την προβολή της ταινίας μου. Ο Φερούτσιο συνέχισε να βρίσκεται στο πλευρό μου και συνεισέφερε στην έκδοση αυτού του βιβλίου.

Με τον Πιερ Πάολο Παζολίνι στα γυρίσματα της «Μηδείας»

G.: Ποιο θεωρείτε πως ήταν το χαρακτηριστικό που οδήγησε τη Μαρία Κάλλας στην αθανασία;
T.B.: Ηταν μια εκπληκτική ηθοποιός - συγγνώμη, καλλιτέχνις. Δεν είναι τυχαίο το γλωσσικό ολίσθημα γιατί ήταν και απίστευτη ηθοποιός. Θεωρώ πως αυτή η ιδιότητά της, της τραγωδού -που θα έλεγα ότι έδενε και με την ελληνική της ρίζα-, την έκανε να ξεχωρίζει. Ηταν άλλωστε κάτι που αξίωνε και η ίδια τονίζοντας ότι είναι τραγωδός. Το τραγούδι σε συνδυασμό με την υποκριτική της ικανότητα την έκαναν μοναδική.

G.: Ποιος ήταν λοιπόν ο ρόλος της εν γένει;
T.B.: Η Μαρία Κάλλας έφερε επανάσταση στην όπερα. Οταν ξεκίνησε η όπερα ήταν αγκυλωμένη σε κάποιες παραδόσεις, σε ένα στυλ ερμηνείας που δεν απέδιδε καμία -ας πούμε- ευγένεια ή αρχοντιά στον χαρακτήρα. Αρκούσε μόνο η παραγωγή καλής μουσικής. Αυτή κατέφτασε με την ψυχή της τραγωδού και έδωσε ζωή στους ρόλους της, σαρώνοντας τη σκηνή. Ετσι δεν έφερε μόνο επανάσταση, αλλά έκανε την όπερα και εξαιρετικά δημοφιλή. Χάρη σε αυτήν ολόκληρες γενιές στις δεκαετίες του '50 και του '60 γνώρισαν το συγκεκριμένο μουσικό είδος. Χάραξε τον δρόμο και ακολούθησε μια γενιά από υψίφωνους που ακολούθησαν την «καινούρια», καθαρά δική της παράδοση.

Με τον Μενεγκίνι, τον Ωνάση και την Ελσα Μάξγουελ στο Λίντο της Βενετίας

G.: Ποιος ήταν ο έρωτας της ζωής της;
T.B.: Χωρίς αμφιβολία ο Ωνάσης. Το μαρτυρούν και οι επιστολές της.
G.: Πώς της συμπεριφέρθηκε ο Ωνάσης;
T.B.: Την αγαπούσε απεριόριστα. Περισσότερο από οποιανδήποτε άλλη, αν βασιστώ σε αυτά που έχει πει και γράψει. Αγαπιόντουσαν πολύ, ήταν κάτι σαν «αδελφές ψυχές». Κάθε φορά που συναντιόντουσαν αυτή αισθανόταν σαν «πουλί σε κλουβί», καθώς κατηγορούσε τον τότε σύζυγό της ότι την εκμεταλλευόταν οικονομικά. Ο Ωνάσης ήταν αυτός που την απελευθέρωσε από αυτό το «κλουβί» και την έκανε να αισθανθεί γυναίκα, τη στιγμή που αντιλαμβανόταν τον εαυτό της ως επαγγελματία - αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης. Μαζί του αισθανόταν ευτυχισμένη περισσότερο ως Μαρία και όχι απαραίτητα ως Κάλλας. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό για την ίδια. Μετά από χρόνια τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά, ο χωρισμός τους ήταν πολύ σκληρός και αργόσυρτος. Αυτό που ήταν πιο όμορφο συνέβη μετά τον γάμο του Ωνάση με την Τζάκι. Μέχρι το τέλος η Κάλλας βρισκόταν δίπλα του ζώντας αυτό που περιέγραφε ως «παθιασμένη φιλία».
G.: Μια φράση της που σας σημάδεψε;

T.B.: Είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να επιλέξω κάποια γιατί έχει πει τόσα πολλά. Υπάρχει όμως αυτή η φράση που είπε στον Ωνάση όταν την επισκέφτηκε σε νοσοκομείο του Παρισιού: «Σε αγάπησα ίσως όχι όπως ήθελα, αλλά όσο καλύτερα μπορούσα». Αυτή η φράση της ετοιμοθάνατης Κάλλας αποτελεί τη σύνοψη των συναισθημάτων της απέναντι στον Ωνάση.
G.: Αναφέρει πουθενά κάτι για την Τζάκι;
T.B.: Ποτέ με το όνομά της. Γράφει όμως γι’ αυτήν στα τελευταία της απομνημονεύματα ότι δεν την εχθρεύεται αφού ήταν το «εργαλείο» μιας κατάστασης. Αντιθέτως, τα είχε βάλει με τον Ωνάση. Τελικά, όμως, τον συγχώρεσε. Πίστευε πολύ στο πεπρωμένο η Κάλλας. Σε αυτό αναφέρθηκε και όταν τον γνώρισε. Να σημειώσουμε ότι τον έλεγε Αρίστο και όχι Αρη, όπως αφηγούνταν προηγούμενες βιογραφίες της.

Η Μαρία Κάλλας με την επιστήθια φίλη της και πιανίστρια Βάσω Δεβετζή μετά την περίφημη εμφάνιση του 1974 στη Βοστόνη: η Δεβετζή αντικατέστησε στη σκηνή τον Ντι Στέφανο ο οποίος «κρέμασε» την Κάλλας τελευταία στιγμή (παραχωρήθηκε αποκλειστικά στο «Gala»)

G.: Γιατί, πιστεύετε, ο θάνατος της ήταν τόσο πρόωρος;
T.B.: Το ότι πέθανε ενάμιση χρόνο μετά τον Ωνάση δεν είναι άνευ σημασίας. Πέθανε από καρδιακή ανακοπή. Δεν μπορούμε όμως να εντοπίσουμε έναν και μοναδκό λόγο για τον πρόωρο θάνατό της, αλλά πολλούς: αυτό το ον που ήταν η «αδελφή ψυχή» δεν ήταν πια εκεί. Η καριέρα της επίσης δεν ήταν πλέον εκεί. Είχε πολύ λιγότερους λόγους για να ζει.
G.: Σκηνοθετήσατε και τη θεατρική παράσταση όπου τη Μαρία Κάλλας υποδύεται η Μόνικα Μπελούτσι. Ποιος είναι ο απολογισμός που κάνετε για την Ιταλίδα ηθοποιό ως Κάλλας;

T.B.: Το θεατρικό έργο γεννήθηκε από το βιβλίο. Χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε. Η συνάντηση με τη Μόνικα Μπελούτσι ήταν μια πολύ όμορφη στιγμή. Οταν πήγα στο σπίτι της και διάβασε κάποια γράμματα από το βιβλίο που μόλις είχε δημοσιευτεί στα γαλλικά πριν από έναν χρόνο ερωτεύτηκε -νομίζω- τις λέξεις της Μαρίας Κάλλας. Αισθάνθηκε έναν πολύ ισχυρό δεσμό. Περισσότερο με τη Μαρία παρά με την Κάλλας, δηλαδή με τη γυναίκα παρά με τη σταρ. Αυτό έκανε την ερμηνεία της στη σκηνή συγκινητική, τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ιταλία όπου ανέβηκε το έργο. Το ίδιο θεωρώ ότι θα συμβεί και στην Ελλάδα, όπου θα ανέβει, ευελπιστώ, τον Σεπτέμβριο. Η ερμηνεία της Μόνικα αγγίζει το κοινό γιατί είναι πολύ πραγματική. Ταυτίζεται με τις λέξεις της Μαρίας. Σαν να ακούμε την Κάλλας να τις γράφει μπροστά μας.

G.: Υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσά τους;
T.B.: Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία ανάμεσα στην Μπελούτσι και την Κάλλας. H δυαδικότητα της ζωής τους ως γυναίκες και καλλιτέχνιδες. Η δυσκολία τού να έχουν μια απλή ευτυχισμένη προσωπική ζωή, αφού κάθε τους κίνηση αποτελεί αντικείμενο σχολιασμού σε όλο τον κόσμο. Υπάρχει μια αλχημεία μεταξύ τους. Και στη φωτογραφία της αφίσας του θεατρικού που τράβηξα εγώ φαίνεται αυτή η σχεδόν δεδομένη αλχημεία ανάμεσά τους. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι όταν βλέπεις τη Μόνικα να παίζει στο θέατρο υπάρχουν στιγμές που νομίζεις ότι βλέπεις το πρόσωπο της Μαρίας. Υπάρχει μια μαγεία που δημιουργείται ανάμεσα στις επιστολές και τη σκηνοθεσία τους.
G.: Ποια ήταν η σχέση της Κάλλας με την ελληνική της ταυτότητα;
T.B.: Πρόκειται για μια γυναίκα που ήταν ιδιαίτερα υπερήφανη για την ελληνική της προέλευση. Ελεγε «το αίμα μου είναι ελληνικό». Παρά τη μοναξιά και τις δυσκολίες που συνάντησε στη δύση της καριέρας της υπήρχαν κάποιοι -λίγοι- άνθρωποι που βρίσκονταν πραγματικά δίπλα της, ειδικά τα τελευταία τρία με τέσσερα χρόνια της ζωής της. Ανάμεσά τους υπήρχαν και Ελληνες. Μεταξύ αυτών ήταν η διάσημη Ελληνίδα πιανίστρια Βάσω Δεβετζή, πιστή φίλη της Μαρίας που τη στήριξε και την επισκεπτόταν μέχρι το τέλος. Αυτή είχε μεσολαβήσει και για την πρώτη επίσκεψη της Κάλλας στην τότε Σοβιετική Ενωση το 1970, καθώς ήταν πρόεδρος της Επιτροπής Τσαϊκόφσκι. Στις δύσκολες στιγμές της Μαρίας εμφανιζόταν η Βάσω. Και υπάρχουν αρκετές τέτοιες στιγμές.
G.: Οπως; Εχετε άλλα παραδείγματα;
T.B.: Κατά τη διάρκεια της αποχαιρετιστήριας περιοδείας της, το 1974, η Κάλλας βρισκόταν στη Βοστόνη. Εκεί έπρεπε να τραγουδήσει με τον Ντι Στέφανο. Υπήρχαν πολλά προβλήματα με τον εν λόγω καλλιτέχνη, ο οποίος συχνά έκανε καπρίτσια και δεν ανέβαινε καν στη σκηνή. Το ίδιο συνέβη και εκείνη τη βραδιά. Την ίδια μέρα, συμπτωματικά, βρισκόταν στη Βοστόνη και η Βάσω Δεβετζή. Και αντικατέστησε τον Ντι Στέφανο. Οταν η Κάλλας δεν τραγουδούσε η Δεβετζή κάλυπτε τα «κενά» παίζοντας πιάνο. Αργότερα η Κάλλας είπε ότι ήταν το μοναδικό κονσέρτο που απόλαυσε τόσο πολύ, αφού βρισκόταν μόνη της στη σκηνή με την καλή της φιλενάδα στο πιάνο. Ειπώθηκαν πολλές κακίες και ψέματα για τη σχέση των δύο γυναικών, που ελπίζω να σταματήσουν με τη δημοσίευση του βιβλίου μου στην Ελλάδα. Οπως, ότι η Δεβετζή εκμεταλλεύτηκε το όνομα της Κάλλας μετά τον θάνατό της. Υπήρχε πολλή ζήλια. Η Βάσω Δεβετζή ήταν η μόνη που μετά τον θάνατό της ειδοποίησε την οικογένειά της, δηλαδή την αδελφή και τη μητέρα της, με τις οποίες η Κάλλας δεν είχε πλέον καμία σχέση. Αυτή οργάνωσε επίσης την τελετή για τον θάνατό της σύμφωνα με τις επιθυμίες της Κάλλας. Και ίδρυσε το ίδρυμα «Μαρία Κάλλας». Οφείλονται πολλά στη Βάσω Δεβετζή σε σχέση με τη διαφύλαξη της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της Μαρίας Κάλλας. Ηταν επίσης η μόνη που προστάτευσε τη μνήμη της απέναντι στον πρώην σύζυγό της και την αδελφή της που κοιτούσαν να εκμεταλλευτούν τη φήμη της μεγάλης ντίβας της όπερας.