Νίκος Καραθάνος: «Η τέχνη οφείλει να είναι τρομερή»

Είναι δύσκολο να κατακλύζεσαι από πληροφορίες, εικόνες και ερεθίσματα, απαιτητικό να τα ξεδιαλέγεις και σχεδόν απίθανο να θυμάσαι και να ανακαλείς. Ακόμα και πράγματα που είδες, συνάντησες ή συνέβησαν στο χρονικό παράθυρο που ορίζεται από το επίρρημα «χθες». Γι’ αυτό και νιώθω τουλάχιστον εντυπωσιασμένος -αν και στην πραγματικότητα θα όφειλα να αισθάνομαι ευγνώμων- που πηγαίνοντας να συναντήσω τον Νίκο Καραθάνο στον νου μου σκάνε αυθόρμητα και κατά ριπάς εικόνες από τις παραστάσεις του. Από τους «Ορνιθες» στην Επίδαυρο, το «Δεκαήμερο» στο Εθνικό Θέατρο, τον «Βυσσινόκηπο» στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, την εμβληματική του «Γκόλφω». «Είδες που δεν θυμάσαι ότι μπορείς και να θυμάσαι», συνεχίζω τον εσωτερικό μονόλογο ενώ παίρνουμε τις θέσεις μας στα περίφημα πια χρωματιστά τραπεζοκαθίσματα στο προαύλιο του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Η Εθνική Λυρική Σκηνή είναι εδώ και εβδομάδες το δεύτερο σπίτι του Νίκου Καραθάνου, ο οποίος σκηνοθετεί τη «Μέσα Χώρα», δηλαδή την όπερα σε μουσική του Αγγελου Τριανταφύλλου και λιμπρέτο του Γιάννη Αστερή, ένα έργο-ωδή στον μεγαλύτερο φόβο του ανθρώπου, δηλαδή το γήρας, την ανημπόρια και τη μοναξιά. «Την ιδέα είχε ο συνθέτης Αγγελος Τριανταφύλλου. Ηθελε να γράψει ένα έργο για τον θάνατο από μοναξιά στην τρίτη ηλικία. Την έμπνευση την πήρε από ένα άρθρο για το φαινόμενο “κοντοκούσι” στην Ιαπωνία. Πολλοί ηλικιωμένοι εκεί πεθαίνουν μόνοι τους στο σπίτι, τους ανακαλύπτουν μετά από καιρό και υπάρχουν ειδικές εταιρείες που κάνουν συλλογή νεκρών ανθρώπων, καθαρισμό με άλλα λόγια. Μετά ήρθε ο Γιάννης Αστερής, ο φίλος, λογοτέχνης και ψυχίατρος που έγραψε το λιμπρέτο και μετά ακολούθησα εγώ», εξιστορεί ο σκηνοθέτης που επισημαίνει τη διόλου τυχαία επιλογή για τον τίτλο της παράστασης, στην οποία σημειώστε πως συμμετέχουν επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιοί που βρίσκονται στο ηλικιακό κουτάκι 65+. «Οταν μεγαλώνεις, στρέφεσαι μέσα σου. Υποχρεωτικά».

Γηρατειά, μοναξιά, πορεία προς το νομοτελειακό τέλος. Είναι σαν ο Καραθάνος να συγκεντρώνει σε μια παράσταση όλα εκείνα που οι άνθρωποι ούτως ή άλλως τρέμουν, πολύ περισσότερο σε μια εποχή όπου στη νιότη, την επίπλαστη τελειότητα και τη σωματική ρώμη αποδίδουμε τοτεμικές τιμές. «Οταν το πρωτοδιαβάζεις σου 'ρχεται μια απώθηση αλλά και μια έλξη. Σαν κάτι που το φοβάσαι και το διώχνεις, αλλά ξέρεις ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να συμβεί. Είμαστε πολλές φορές την ημέρα μόνοι μας και πολλοί είναι όλη την ώρα μόνοι τους, δεν είναι κανένα από αυτά τα συναισθήματα μακριά από μας. Ναι, είναι καταφύγιο το να είσαι μόνος. Πολλές φορές είναι και ωραίο πράγμα. Μεγαλώνοντας όμως είναι κακό πράγμα. Δεν χρειάζεται εξήγηση. Ολοι έχουμε τη γεύση του. Ξέρετε, πολλές φορές έχουμε δισταγμό να φωνάξουμε ότι είμαστε μόνοι. Αφήνουμε τα τραγούδια να το λένε. Δεν το παραδεχόμαστε κι όσο μεγαλώνουμε το θεωρούμε σημάδι ήττας να απλώσουμε τα χέρια και να πούμε “θέλω παρέα”. Ομως όλα είναι καλύτερα σε συσχέτιση με τους ανθρώπους. Σε μια σχέση αγγίγματος, επαφής, επικοινωνίας», επισημαίνει ο Καραθάνος με μια απροσποίητη σωματικότητα από την οποία δεν μπορείς να πάρεις τα μάτια σου.

Φέρνει μάλιστα ως παράδειγμα τους ανθρώπους εκείνους που μολονότι ζουν σε σπίτια φαραωνικών διαστάσεων, επιμένουν να κάθονται μόνο σε ένα δωμάτιο, εκεί όπου φτιάχνουν τη φωλιά τους. «Ούτε πάντα νέοι μπορούμε να είμαστε, ούτε παντοδύναμοι, ούτε τέλειοι. Θυμάμαι τη μάνα μου που μου ’πε μια φορά στα 22 μου “πάνε τα νιάτα σου, έφυγαν”. Κι ήμουν 22 χρόνων. Η νεότητα της ψυχής δεν έχει να κάνει με αυτό. Δεν αποτελούμαστε ως άνθρωποι από νιάτα μόνο. Είμαστε πάρα πολλές ώρες της ημέρας γέροι, κουρασμένοι, βαρετοί, ανήμποροι. Είμαστε ατελείς. Απλά με ένα μυαλό που τα καταλαβαίνει όλα και στενοχωριέται. Σε βλέπει το μυαλό σου τι γίνεσαι. Αλλά σε σώζει το χιούμορ και ο σαρκασμός. Στον καθρέφτη λίγο να κοιταχτείς έρχεται και σου λέει ο εαυτός σου “κοίτα πώς είσαι, κοίτα πώς σκέφτεσαι, κοίτα πώς νιώθεις”. Δεν είναι όμως και απογοητευτικό; Να βαδίζεις τα τελευταία μέτρα προς το επέκεινα και ξαφνικά να καταλαβαίνεις πως δεν έχεις χρόνο να αναθεωρήσεις, να ξαναπροσπαθήσεις, να διεκδικήσεις τον χαμένο χρόνο; «Αν το δεις έτσι, είναι στενάχωρο. Ομως ό,τι έγινε έγινε, πέρασε, έφυγε. Τι έχεις να διεκδικήσεις; Το δικαίωμα στη χαρά και τη ζωή. Στα απλά πράγματα. Τις προάλλες μου στείλανε κάποιες φωτογραφίες οι συμμαθητές μου. Και μου γράφανε πως πέρασαν 30 χρόνια από την ημέρα που τελειώσαμε τη σχολή. Και λέω “πότε έφυγαν τόσα χρόνια;”. Θυμάμαι που ήμουν μικρός κι έβλεπα σε ένα ντοκιμαντέρ τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι που έλεγε “κάποια στιγμή βρέθηκα να είμαι μεγάλος, όμως νιώθω ότι ήταν σαν να πήγα σε όλη μου τη ζωή από το ένα χωριό στο άλλο. Δεν έκανα τίποτα”. Και όμως, σε όλα αυτά τα χρόνια κάναμε πολλά πράγματα. Και σπουδαία και φοβερά και μεγάλα. Και λες “και;”. Από όλα αυτά τα φοβερά και τρομερά που συνέβησαν, τι έμεινε; Πού είναι όλα αυτά; Τι είναι αυτό το πανηγύρι; Αλήθεια, τι είναι η ζωή; Ποιο είναι το νόημα; Το βρήκε κάποιος για να μου το πει;».

Μάλλον είμαι ο λιγότερο κατάλληλος για να του απαντήσει στο προφανώς ρητορικό ερώτημα. Αλλωστε έτρεφα την αυθαίρετη βεβαιότητα ότι ο ίδιος, ο πιο σημαντικός κι ένας από τους πιο αγαπητούς σκηνοθέτες, θα είχε την απάντηση στο τσεπάκι. Αλήθεια, όμως, πώς είναι να σε θεωρούν σημαντικό και να σε νιώθουν αγαπητό; «Ολους τους ανθρώπους τους νοιάζει να αρέσει και να αγγίζει άλλους ανθρώπους αυτό που σκέφτονται. Είναι ωραίο να σε αγαπάνε. Είναι ωραίο να ευχαριστιέται ο κόσμος με σένα. Αλλά αυτό αφού πρώτα ευχαριστήθηκες εσύ με σένα, αφού πρώτα αγάπησες εσύ εσένα. Οταν αγαπάω κάτι βαθιά, απ' το στομάχι μου, ξέρω ότι μπορεί να ενδιαφέρει και άλλους. Οταν τους δώσω κάτι που πραγματικά μέσα μου το πιστεύω. Τότε η λεωφόρος της επικοινωνίας είναι για μένα ανοιχτή. Είναι πιο σημαντικό αυτό που βλέπω εκείνη την ώρα μέσα μου και με συνεπαίρνει, παρά η αγωνία του να πετύχω. Οταν είμαι λίγο λιγότερος μέσα μου και μπαίνει μια αγωνία για να αρέσω, τότε δεν μου αρέσω εγώ», απαντά. Είναι οι στιγμές που λέει στον εαυτό του «είμαι ένα βουνό. Γιατί κάνω το λοφάκι;». Και μη νομίσει κανείς ότι ο Καραθάνος πιστεύει ότι κάνει κάτι μοναδικό, σπουδαίο, καινοφανές -αν και αυτή είναι η αλήθεια-, ούτε ότι φυλάει μέσα του κάποιο υπερτροφικό εγώ.

«Νομίζεις ότι την εφευρίσκεις την τέχνη, ότι τη σκέφτεσαι εσύ. Οχι, δεν το σκέφτηκα. Απλώς το είδα. Είναι εκεί και το είδα. Κι ένας άλλος άνθρωπος αύριο θα το δει αλλιώς. Γι' αυτό πιστεύω ότι τίποτα δεν μένει. Αυτά όλα υπάρχουν στον αέρα και τα βλέπουν και τα ζουν όλοι οι άνθρωποι. Αλλος τα γράφει, άλλος τα σκέφτεται, άλλος τα κεντάει, άλλος τα κάνει παράσταση, άλλος τα λέει σαν παραμύθι στα παιδιά του, κάποιος δεν λέει τίποτα. Και υπάρχουν, ξέρεις, και άνθρωποι που μπορεί να μην έχουν κάνει καμία καριέρα, τίποτα σημαντικό. Και; Περπατάει κανείς με την κορνίζα και την προτομή του στον δρόμο; Είναι γελοίο. Υπάρχει μια άλλη ευλογία στο να είσαι άνθρωπος και να μεγαλώνεις και να το συνειδητοποιείς. Και να μπορεί να προσφέρει ο ένας στον άλλο. Μεγαλύτερο πράγμα στη ζωή είναι να υπερασπίζεσαι τα δικαιώματά σου. Ολα τα έργα και όλοι οι ρόλοι που αγαπάμε για κάτι διαμαρτύρονται, για κάτι φωνάζουν, για ένα δικαίωμα σε μιαν άλλη πλευρά», καταλήγει.

Μπορεί να μην περιαυτολογεί, να μην αυτοαποθεώνεται και να μη θεωρεί ότι η καλλιτεχνική του ιδιότητα του δίνει πρόκριμα ή προνόμιο σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους, όμως αν κάτι πιστεύει ο Καραθάνος, ήταν ότι στάθηκε τυχερός. «Εμένα με βρήκε η σκηνοθεσία λίγο πιο αργά στη ζωή μου. Και πιο πριν με βρήκε σαν αλητάκι η ηθοποιία, που τη θεωρώ μια υπέροχη βάση ανθρώπου. Γιατί δεν έχεις τίποτα, μόνο το σαρκίο σου, όλα πηγάζουν από σένα. Είναι μια αλήτικη δουλειά. Είναι σαν τότε που έφευγες από το σπίτι για να πας παραπέρα να δεις τι υπάρχει. Κάθε άνθρωπος που σέβεται τον εαυτό του παρανομεί κάποια στιγμή για να καταλάβει και να αισθανθεί. Προσπάθησα τη δουλειά μου να μην την κάνω δουλειά, να μην τη συνηθίζω, να κάνω κάτι όποτε μου μιλάει κάτι. Δεν μπορώ να χτυπάω κάρτα στο θέατρο. Ντρέπομαι», λέει.

Από το στόμα μου γλιστρά ο επιθετικός προσδιορισμός «τίμια», για να προσδιορίσω τη στάση του. Πιάνεται απ’ τη λέξη. «Τι σημαίνει τίμιο; Αυτό είναι μια απόδειξη ενοχής. Λέμε “τίμια δουλειά αυτό ή εκείνο”. Προς τι το τίμιο; Τι λέξη! Γιατί τη χρησιμοποιούμε; Για να απενοχοποιήσουμε κάτι. Ομως η τέχνη οφείλει να είναι τρομερή και σκανδαλώδης, οφείλει να ξανακαινουργιώνει τα πράγματα, οφείλει να φανερώνει τα αφάνταστα», σχεδόν εξεγείρεται. Οχι με επιθετικότητα, αλλά με πάθος. Η συζήτησή μας συνεχίζεται για ώρα. Δεν χωρά στις σελίδες ενός περιοδικού. Αλλωστε ο χαρισματικός σκηνοθέτης είναι από τους ανθρώπους με τους οποίους μπορείς να συνομιλείς για πάντα. Με νοητό fast forward φτάνουμε στο τέλος της κουβέντας. «Κύριε Καραθάνο», του λέω, «πώς είναι η ζωή σας;». «Δουλεύω, όπως όλοι. Και προσπαθώ να αγοράσω χρόνο να ζήσω λιγάκι», λέει.

Info: «Μέσα Χώρα» στην Εθνική Λυρική Σκηνή στις 10, 12 & 13/07, nationalopera.gr
Styling: Λίζη Παπάζογλου. Grooming: Αχιλλέας Χαρίτος. Βοηθός styling: Ελένη Εξάρχου