Ελένη Βαρδουλάκη: Όλο το σύμπαν στο βιβλίο της

Ας ξεκινήσουμε με πράγματα που λίγο-πολύ γνωρίζουμε όλοι. Το σύμπαν μας διαστέλλεται συνεχώς, είναι το μόνο που γνωρίζουμε (μέχρι στιγμής) ότι υπάρχει στα σίγουρα και έχει αισίως συμπληρώσει 13,6 δισεκατομμύρια χρόνια. Ακούγεται λοιπόν τουλάχιστον ενδιαφέρον ή, για να είμαστε ακριβείς, ερεθιστικό το γεγονός ότι μια νέα επιστήμονας αποφάσισε να αναλάβει την πρόκληση, γράφοντας ένα βιβλίο με τον πολλά υποσχόμενο τίτλο «Το σύμπαν στο τσεπάκι σου» (εκδ. Key Books). Αλλά η Ελένη Βαρδουλάκη δεν είναι αυτό που έχει κανείς στο μυαλό του ως στερεότυπο αστροφυσικού. Είναι μια επιστήμονας που αγαπάει και απολαμβάνει το αντικείμενο της εργασίας και της έρευνάς της και ακόμα περισσότερο θέλει να μοιράζεται τη γνώση της με το ευρύ κοινό. Ναι, αυτό ακριβώς είναι η επικοινωνία της επιστήμης και αν κρίνω από τη συζήτηση που είχα μαζί της η 40χρονη αστροφυσικός μοιάζει, αν όχι γεννημένη, καλά προπονημένη γι’ αυτό.

Μπορεί, για παράδειγμα, να σε ενημερώσει ότι στην πραγματικότητα ό,τι βλέπουμε είναι ήδη παρελθόν αλλά και πως, αν ποτέ ο ήλιος εκραγεί, τα -τραγικά- νέα θα φτάσουν στη Γη με οκτώ λεπτά καθυστέρηση, αλλά να σ’ το πει τόσο ήπια και καθησυχαστικά ώστε μπορείς να συνεχίσεις να ζεις με την εν λόγω πληροφορία, χωρίς να χρειαστείς ντιβάνι - τουλάχιστον όχι για τον συγκεκριμένο λόγο. Για τη Βαρδουλάκη που πιστεύει και επενδύει χρόνο στη διάχυση της επιστήμης όλα ξεκίνησαν όταν για πρώτη φορά στα 17 χρόνια της παρατήρησε τον Κρόνο μέσα από ένα τηλεσκόπιο. Ηταν μια κοσμογονική εμπειρία, που έγινε η θρυαλλίδα για όσα εκείνη αφηγείται παρακάτω.

Gala: Χωράει το σύμπαν στο τσεπάκι μας, όπως τιτλοφορείται το βιβλίο;
Ελένη Βαρδουλάκη: Το βιβλίο είναι μια προσπάθεια εκλαΐκευσης της Αστροφυσικής. Με παραδείγματα μέσα από την καθημερινή ζωή θέλω να δώσω στο ευρύ κοινό να καταλάβει τι είναι η Αστροφυσική, τι μελετάμε στο σύμπαν και πόσο σημαντικό είναι αυτό ακόμα και για την καθημερινή μας ζωή. Μ’ αρέσει πολύ να μιλάω για την Αστροφυσική. Μ’ αρέσει να μιλάω γι’ αυτά που ανακαλύπτουμε, για όλους τους γαλαξίες και τα αστέρια που βρίσκονται στο σύμπαν και από αυτή την αγάπη προέκυψε κι αυτό το βιβλίο. Ηθελα να μεταφράσω σε απλή γλώσσα κάποιες μεγάλες και σπουδαίες ανακαλύψεις της Αστροφυσικής. Θυμηθείτε, για παράδειγμα, την πρώτη εικόνα της μαύρης τρύπας που δόθηκε στη δημοσιότητα, εκείνο το πορτοκαλί ντόνατ. Ακόμα και ειδικός να είσαι, χρειάζεσαι κάποια επεξήγηση.

G: Γιατί το σύμπαν γοητεύει τον κόσμο;
E.B.: Πάντα γοήτευε το σύμπαν. Γιατί είναι κάτι άπιαστο. Δεν μπορείς να δουλέψεις όπως σε ένα εργαστήριο που έχεις όλα τα στοιχεία μπροστά σου. Είναι κάτι μακρινό και για να το δεις χρειάζεσαι τηλεσκόπια. Αλλά και από τη ρομαντική πλευρά να το δούμε, στην Ελλάδα, για παράδειγμα, έχουμε έναν καταπληκτικό νυχτερινό ουρανό και κάθε φορά που τον κοιτάμε ταξιδεύουμε, μας πηγαίνει λίγο πιο μακριά. Είναι η ανάγκη του ανθρώπου προς εξερεύνηση, να ανακαλύψουμε τι είναι εκεί έξω.

G: Τι είναι λοιπόν εκεί έξω; Εχουμε καμιά ιδέα;
E.B.: Εκεί έξω είναι πάρα πολλά αστέρια, δισεκατομμύρια. Μιλάμε για έναν άπιαστο αριθμό. Το μόνο που έχουμε ως μονάδα κατανόησης του δισεκατομμυρίου είναι οι τρομερά πλούσιοι άνθρωποι, όπως λόγου χάρη ο Ελον Μασκ. Μιλάμε λοιπόν για εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια σαν τον ήλιο μέσα στον γαλαξία μας. Μετά έχουμε εκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες. Οι κλίμακες είναι τεράστιες κι εμείς οι αστροφυσικοί προσπαθούμε να κατανοήσουμε πώς γεννήθηκε το σύμπαν, πώς μεγάλωσε. Οπως ακριβώς κάνουμε με τον άνθρωπο που ξέρουμε πώς γεννιέται, πώς γίνεται παιδί, πώς ωριμάζει και τελικά πώς καταλήγει. Αυτή την πορεία προσπαθούμε να κατανοήσουμε και για το σύμπαν. Βρισκόμαστε σε μια χρονική στιγμή που μελετάμε το παρελθόν και προσπαθούμε να προβλέψουμε πώς θα εξελιχθεί το μέλλον του σύμπαντος από τα δεδομένα που έχουμε και τις συγκρίσεις μέσω μαθηματικών μοντέλων.

G: Και τα βλέπετε τα πράγματα; Θα συνεχίσουμε να υπάρχουμε;
E.B.: Πιστεύω ότι πολλοί άνθρωποι, συνειδητά πια, προσπαθούν να προστατέψουν τον πλανήτη από την οικολογική καταστροφή. Εχουμε φτάσει στο σημείο όπου βλέπουμε υψηλές θερμοκρασίες, ακραία καιρικά φαινόμενα και μέσα από το βιβλίο μου προσπαθώ να ευαισθητοποιήσω τον αναγνώστη. Η Γη είναι το μόνο σπίτι μας. Δεν έχουμε άλλο αυτή τη στιγμή.

G: Τουλάχιστον μέχρι να κατακτήσει τον Αρη ο Ελον Μασκ...
E.B.: Είναι δεδομένη η ανάγκη του ανθρώπου για εξερεύνηση, όμως δεν πρέπει αυτή να θεωρείται η δικλίδα ασφαλείας μας. Αυτό είναι ένα πλάνο. Η πρωταρχική μας έννοια πρέπει να είναι να προστατέψουμε το σπίτι μας, όχι να το αφήσουμε να καεί, επειδή στο μέλλον ο Μασκ ή όποιος άλλος θα φτιάξει ένα σπίτι σε έναν άλλο πλανήτη.

G: Θα κατακτήσουμε τον Αρη;
E.B.: Ναι, πιστεύω ότι θα γίνει, αν δεν καταστραφούμε. Είναι στα πλάνα όλων όσοι ασχολούνται με το Διάστημα. Οι ΗΠΑ πλέον θέλουν να κάνουν το πρώτο βήμα με την εποίκηση της Σελήνης, να μάθουν από εκεί και μετά να στραφούν στον ο Αρη. Ο Ελον Μασκ θέλει να πάει κατευθείαν εκεί. Φυσικά είναι ένα τεράστιο εγχείρημα που απαιτεί χρήματα αλλά και τεχνογνωσία, η οποία δεν υπάρχει και πρέπει να δημιουργηθεί ώστε να μπορέσουμε να ζήσουμε ως είδος σε έναν πλανήτη που δεν έχει τις κατάλληλες συνθήκες για τη διατήρηση της ζωής. Κάπως πρέπει ή να φτιάξουμε πολιτείες όπου θα ζούμε μέσα σε μια φούσκα ή να μετατρέψουμε το κλίμα, πράγμα που πιθανολογείται ως σενάριο. Δεν νομίζω πάντως ότι θα γίνει άμεσα.

G: Το μέλλον σάς φοβίζει;
E.B.: Το machine learning είναι παντού στην καθημερινότητά μας, στις επιλογές μας. Τι ταινία θα δούμε, τι ρούχα θα αγοράσουμε, τι φαγητό θα φάμε. Πλέον μια μηχανή αποφασίζει για μας και μας δίνει προτιμήσεις που πιστεύει ότι θα μας αρέσουν. Υπάρχει λοιπόν συζήτηση σχετικά με το εάν η τεχνητή νοημοσύνη θα φτάσει στο σημείο που θα γίνει επικίνδυνη ή απειλητική για την ανθρώπινη ζωή. Οποιον ειδικό ρωτήσετε θα σας πει ότι δεν είμαστε ακόμα εκεί. Είναι σαν να εθελοτυφλούν. Πρέπει όμως κάποια πράγματα να τα προβλέψουμε. Ευτυχώς, υπάρχουν άνθρωποι που δουλεύουν ώστε να καταφέρουμε να χρησιμοποιούμε την τεχνητή νοημοσύνη για να κάνει τις τεχνικές δουλειές και όχι να αποφασίζει για τον άνθρωπο ώστε εκείνος να γίνει έρμαιο τελικά μιας μηχανής ή να υπάρχει τέτοια νοημοσύνη που να αποφασίζει για την ανθρώπινη ζωή. Μην ξεχνάμε ότι δημιουργούμε κάτι που από ένα σημείο και μετά μπορεί να αποκτήσει τη δική του βούληση.

G: Αυτή τη στιγμή ποιο είναι το αντικείμενο της έρευνάς σας;
E.B.: Εργάζομαι σε ένα Ινστιτούτο της Γερμανίας που βρίσκεται μέσα στο δάσος. Εχουμε ένα οπτικό τηλεσκόπιο κι ένα τηλεσκόπιο που παρατηρεί τα ραδιοκύματα και τις συχνότητες. Εγώ μελετάω μακρινούς γαλαξίες και προσπαθώ να κατανοήσω την παιδική ηλικία τους. Είναι μια περίοδος στη ζωή ενός γαλαξία στη διάρκεια της οποίας φέρεται σαν ένα μικρό παιδί που δεν κάθεται σε ησυχία. Θέλει συνέχεια να κουνιέται και, όπως κουνιέται, επηρεάζει τη ζωή των γονιών του. Οι γαλαξίες αυτοί απελευθερώνουν πολύ μεγάλα ποσά ενέργειας στο περιβάλλον και προσπαθώ να καταλάβω πώς επηρεάζουν το σμήνος γαλαξιών μέσα στο οποίο βρίσκονται. Οι γαλαξίες, όπως και οι άνθρωποι, ζουν σε κοινωνίες.

G: Δηλαδή βλέπετε τους γαλαξίες;
E.B.: Εχουμε πάρα πολλά τηλεσκόπια στη Γη αλλά και στο Διάστημα για τις παρατηρήσεις. Μπορούμε να δούμε γαλαξίες, όπως τον κοντινό μας, την Ανδρομέδα. Μπορούμε να δούμε γαλαξίες με υπέρυθρη τεχνολογία ή με ακτίνες Χ. Υπάρχουν διαφορετικές φυσικές διαδικασίες που μελετάμε σε διαφορετικά μήκη κύματος. Οπότε οι γαλαξίες που μελετάω εγώ έχουν πληροφορίες από όλα τα τηλεσκόπια που ανέφερα.

G: Δύσκολη δουλειά ακούγεται.
E.B.: Είναι υπέροχη δουλειά. Νομίζω ότι είναι από τα πιο ωραία πράγματα που μπορεί να κάνει κανείς, αν και ομολογώ ότι δεν έχω κάνει άλλες δουλειές. Ακόμα και πέρα από το επιστημονικό κομμάτι, γνωρίζεις ανθρώπους από όλο τον κόσμο, συνεργάζεσαι μαζί τους, ζεις σε διαφορετικές χώρες, γνωρίζεις κουλτούρες και ανοίγει το μυαλό σου. Μέσα σε αυτή τη δουλειά μεγάλωσα και εγώ σαν άνθρωπος, βγήκα από την κλειστή κοινωνία μου και ανοίχτηκα στη μεγάλη κοινωνία, την ανθρωπότητα.

G: Ποιο είναι το πιο εντυπωσιακό φαινόμενο που έχετε δει;
E.B.: Νομίζω ότι από τα πλέον υπέροχα είναι η έκλειψη ηλίου, αν και δεν έχω δει ποτέ ολική έκλειψη. Εχω δει όμως ολική έκλειψη Σελήνης πριν από μερικά χρόνια στην Αμοργό. Κοιτούσα τη Σελήνη σαν ένα ρουμπίνι στον ουρανό, όπως είχε πέσει πάνω της η σκιά της Γης. Ηταν μια εμπειρία ζωής.

G: Κάνετε μήπως καμιά ευχή όταν βλέπετε ένα αστέρι να πέφτει;
E.B.: Κάνω, γιατί είμαι ρομαντική. (γελάει) Αλλά, ξέρετε, τα πεφταστέρια δεν είναι αστέρια, αλλά βράχοι που βρίσκονται γύρω από τη Γη και κάποια στιγμή πέφτουν στην ατμόσφαιρα. Οπως πέφτουν, τρίβονται με την ατμόσφαιρα και παίρνουν φωτιά. Γι’ αυτό τα βλέπουμε σαν φωτεινές γραμμές στον ουρανό.

G: Τι σας ρωτάνε πιο συχνά οι φίλοι σας;
E.B.: Συνήθως μου κάνουν πλάκα για τα ζώδια. Εκτός αυτού τους ενδιαφέρει πολύ το πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν, αλλά και το πώς θα καταλήξει. Αρχίσαμε από μια μεγάλη έκρηξη, θα συνεχίσει να διαστέλλεται ή θα αρχίσει να συστέλλεται και θα καταλήξουμε ξανά στο τίποτα; Με ρωτούν επίσης συχνά για το εάν υπάρχουν άλλα σύμπαντα. Είναι ωραία ερωτήματα, τα οποία όμως δεν έχουμε τα δεδομένα για να τα απαντήσουμε. Ωστόσο μας απασχολούν.

G: Υπάρχουν εξωγήινοι;
E.B.: Δεν έχουμε ανακαλύψει κάτι τέτοιο. Δεν έχουμε βρει ίχνη ή τηλεπικοινωνίες από εξωγήινη νοημοσύνη. Προσπαθούμε να μελετήσουμε ακόμα και στο ηλιακό μας σύστημα περιοχές που θα μπορούσαν να ευνοήσουν τη ζωή, όπως είναι κάποιοι δορυφόροι του Δία ή ο Αρης, αλλά και πλανήτες σε άλλα ηλιακά συστήματα. Το τηλεσκόπιο «James Webb» μάς δίνει πληροφορίες για το τι υπάρχει στην ατμόσφαιρα ενός πλανήτη που βρίσκεται εκτός του δικού μας ηλιακού συστήματος. Πρόσφατα εντοπίστηκαν υδρατμοί στην ατμόσφαιρα ενός πλανήτη. Επίσης, προσπαθούμε να μελετήσουμε μέσω ραδιοκυμάτων εάν υπάρχουν τηλεπικοινωνίες από εξωγήινους πολιτισμούς. Αλλά δεν έχουμε βρει κάτι τέτοιο δυστυχώς.

G: Εσείς τι πιστεύετε;
E.B.: Πιστεύω, όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι, πως δεν μπορεί να είμαστε μόνοι στην απεραντοσύνη του σύμπαντος. Σίγουρα υπάρχουν μορφές ζωής κάπου αλλού, απλώς δεν τις έχουμε βρει ακόμα. Υπάρχουν και πιο σκοτεινές θεωρίες, ότι αν ένας πολιτισμός φτάσει στο σημείο που είμαστε εμείς, μετά έρχεται η αυτοκαταστροφή, γι’ αυτό δεν έχουμε βρει πολιτισμό σαν κι εμάς. Είναι κάπως απαισιόδοξο.

G: Η ζωή σας περιστρέφεται αποκλειστικά γύρω από την επιστήμη;
E.B.: Οχι, δεν συμφωνώ καθόλου με αυτό. Πρέπει να υπάρχουν και ώρες εκτός δουλειάς και έρευνας, σαν αποθεραπεία. Ο εγκέφαλος χρειάζεται ξεκούραση. Μ’ αρέσει πολύ να χορεύω. Εκανα μαθήματα σάλσα και west coast swing στη Γερμανία, αλλά με την πανδημία κόπηκαν όλα. Αυτή ήταν μια πολύ ωραία στιγμή της ημέρας για μένα. Επίσης μ’ αρέσει να περνάω χρόνο με τον 10χρονο γιο μου, τον Αρη. Παίζαμε μαζί μέχρι πρότινος, αλλά τώρα μεγαλώνει και προτιμά να παίζει Fortnite. Αλλη γενιά.


info: Το βιβλίο της Ελένης Βαρδουλάκη
«Το σύμπαν στο τσεπάκι σου» κυκλοφορεί από την Key Books