Γιατί πρέπει να σταματήσουμε να χαρακτηρίζουμε τους άλλους «τοξικούς»

Τα τελευταία χρόνια, ο όρος "τοξικός" έχει γίνει όλο και πιο διαδεδομένος στην καθομιλουμένη μας, ιδίως σε συζητήσεις γύρω από τις επαγγελματικές και τις διαπροσωπικές σχέσεις μας. Είτε λοιπόν πρόκειται για φιλίες, ρομαντικές σχέσεις ή αλληλεπιδράσεις στο χώρο εργασίας, ο χαρακτηρισμός κάποιου ως "τοξικού" φαίνεται να έχει γίνει μια “βολική” συντομογραφία - ή ταμπέλα - για την περιγραφή ατόμων που επιδεικνύουν συμπεριφορές που θεωρούμε δύσκολες ή δυσάρεστες. Ωστόσο, αυτός ο περιστασιακός χαρακτηρισμός μπορεί να έχει απρόβλεπτες συνέπειες, να αποκλείσει τελικά ανθρώπους και να τους απομονώσει, ενώ μπορεί να μην μας δώσει καν την ευκαιρία να δούμε τα διαφορετικά άτομα να εξελίσσονται και να ευημερούν.

Μήπως είσαι τοξικός;
Ο όρος "τοξικός" χρησιμοποιείται συχνά για να χαρακτηρίσει άτομα που επιδεικνύουν συμπεριφορές που θεωρούνται επιβλαβείς, χειριστικές ή συναισθηματικά εξαντλητικές στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ενώ οι συγκεκριμένες συμπεριφορές και τα χαρακτηριστικά που οδηγούν κάποιον να χαρακτηριστεί ως "τοξικός" μπορεί να ποικίλλουν ευρέως, ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά μπορεί να περιλαμβάνουν:

1. Χειραγωγική συμπεριφορά: Τα άτομα που χειραγωγούν ή εκμεταλλεύονται τους άλλους για δικό τους όφελος μπορεί να χαρακτηριστούν ως τοξικά. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει συμπεριφορές όπως το gaslighting, το guilt-tripping, ή τα παιχνίδια του μυαλού.

2. Συνεχής αρνητικότητα: Τα άτομα που επιδεικνύουν σταθερά αρνητικές συμπεριφορές, απαισιοδοξία ή κυνισμό μπορεί να θεωρηθούν τοξικά, ειδικά αν η αρνητικότητά τους έχει διάχυτη επίδραση στους γύρω τους.

3. Έλλειψη υπευθυνότητας: Τα άτομα που αρνούνται να αναλάβουν την ευθύνη των πράξεών τους, κατηγορούν τους άλλους για τα προβλήματά τους ή βρίσκουν συνεχώς δικαιολογίες μπορεί να θεωρηθούν τοξικά.

4. Ελεγκτική ή αυταρχική συμπεριφορά: Όσοι ασκούν υπερβολικό έλεγχο ή κυριαρχία στους άλλους, είτε μέσω μικροδιαχείρισης, υπαγορεύσεων ή υποτιμήσεων, μπορεί να χαρακτηριστούν ως τοξικοί.

5. Παραβιάσεις ορίων: Οι άνθρωποι που επανειλημμένα αγνοούν ή παραβιάζουν τα όρια των άλλων, είτε αυτά είναι σωματικά, συναισθηματικά ή προσωπικά, μπορεί να θεωρηθούν τοξικοί.

6. Δράμα και σύγκρουση: Τα άτομα που ευδοκιμούν στο δράμα, το κουτσομπολιό ή την πρόκληση συγκρούσεων μπορεί να θεωρηθούν τοξικά, ιδιαίτερα αν η συμπεριφορά τους δημιουργεί ένταση ή διχόνοια μέσα στις σχέσεις ή τους κοινωνικούς κύκλους.

7. Συναισθηματική χειραγώγηση: Εκείνοι που χρησιμοποιούν τακτικές συναισθηματικής χειραγώγησης, όπως η ενοχοποίηση, η παθητική επιθετικότητα ή ο συναισθηματικός εκβιασμός για να ελέγξουν τους άλλους, μπορεί να χαρακτηριστούν τοξικοί.

8. Ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά: Οι άνθρωποι που παρουσιάζουν ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, όπως μεγαλομανία, αξιώσεις, έλλειψη ενσυναίσθησης και συνεχή ανάγκη για θαυμασμό, μπορεί να θεωρηθούν τοξικοί στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους.
Εδώ όμως είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο χαρακτηρισμός κάποιου ως "τοξικού" είναι υποκειμενικός και μπορεί να επηρεάζεται από τις ατομικές αντιλήψεις, τις εμπειρίες και τα όρια. Ενώ ο όρος μπορεί να είναι χρήσιμος για τον εντοπισμό επιβλαβών συμπεριφορών και τον καθορισμό ορίων, είναι σημαντικό να προσεγγίζετε την επισήμανση με προσοχή και ενσυναίσθηση, αναγνωρίζοντας ότι τα άτομα είναι σύνθετα και πολύπλευρα όντα που μπορεί να παλεύουν με τις δικές τους προκλήσεις και ευπάθειες.

Η πανταχού παρούσα χρήση του όρου

Στη σημερινή κουλτούρα, δεν είναι ασυνήθιστο να ακούει κανείς φράσεις όπως "τοξικός φίλος", "τοξικός συνάδελφος" ή "τοξική σχέση" να πετιούνται σε συζητήσεις και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο όρος έχει υιοθετηθεί ως μια γενική περιγραφή για άτομα που επιδεικνύουν συμπεριφορές που θεωρούνται επιβλαβείς, χειριστικές ή συναισθηματικά εξαντλητικές. Αν και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι τοξικές συμπεριφορές υπάρχουν και μπορούν να έχουν επιζήμιο αντίκτυπο στην ευημερία μας, η αδιάκριτη χρήση του όρου δημιουργεί ανησυχίες.

Ένα από τα πρωταρχικά ζητήματα με τον χαρακτηρισμό κάποιου ως "τοξικού" είναι η υπεραπλούστευση των πολύπλοκων διαπροσωπικών δυναμικών. Απλούστερα δηλαδή του γεγονότος ότι οι ανθρώπινες σχέσεις είναι εγγενώς πολύπλευρες, επηρεαζόμενες από μυριάδες παράγοντες όπως χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, προηγούμενες εμπειρίες, στυλ επικοινωνίας και ατομικές διαφορές. Υποβαθμίζοντας λοιπόν κάποιον στην ετικέτα του "τοξικού", αποτυγχάνουμε ίσως να αναγνωρίσουμε την πολυπλοκότητα της συμπεριφοράς του και τους υποκείμενους παράγοντες που μπορεί να συμβάλλουν σε αυτήν.

Επιπλέον, το να χαρακτηρίσουμε κάποιον ως "τοξικό" μπορεί να έχει στιγματιστική επίδραση, τόσο στο άτομο που χαρακτηρίζεται όσο και στις δικές μας αντιλήψεις γι' αυτό. Μόλις στιγματιστούν ως "τοξικά", τα άτομα μπορεί να βρεθούν εξοστρακισμένα ή περιθωριοποιημένα, επιδεινώνοντας περαιτέρω τα συναισθήματα ντροπής, ενοχής ή χαμηλής αυτοεκτίμησης. Επιπλέον, η ετικέτα μπορεί να μας οδηγήσει στην υιοθέτηση μιας δυαδικής θεώρησης των σχέσεων, όπου τα άτομα κατηγοριοποιούνται είτε ως "τοξικά" είτε ως "μη τοξικά", χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η δυνατότητα ανάπτυξης, αλλαγής ή συμφιλίωσης.

Ο αντίκτυπος στην αυτοκριτική και την ανάπτυξη

Η αδιάκριτη χρήση του όρου "τοξικός" μπορεί να εμποδίσει την ικανότητά μας να εμπλακούμε σε ουσιαστικό αυτο-αναστοχασμό και προσωπική ανάπτυξη. Όταν για παράδειγμα, χαρακτηρίζουμε επανειλημμένα κάποιον ως αυτό το "πράγμα", αρχίζει να μοιάζει με γεγονός και όχι με αντίληψη. Η πεποίθηση ότι κάποιος είναι αυτό το "πράγμα" επηρεάζει στη συνέχεια άλλες σκέψεις γι' αυτόν και τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε τις συμπεριφορές του. Αυτό εμποδίζει την ενσυναίσθηση και την κατανόηση. Ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι που μπορεί να συμπεριφέρονται με τρόπο που προκαλεί προσβολή, μπορεί επίσης να είναι πληγωμένοι και ευάλωτοι και ευγενικοί και γενναιόδωροι. Αντί λοιπόν να εξετάσουμε τη δική μας συμβολή στη δυναμική των σχέσεων ή να διερευνήσουμε τρόπους για να θέσουμε υγιή όρια και να διεκδικήσουμε τις ανάγκες μας, ο χαρακτηρισμός κάποιου ως "τοξικού" μπορεί να χρησιμεύσει ως βολική δικαιολογία για να αποφύγουμε τη λογοδοσία και την ενδοσκόπηση.

Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο πολλοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι αντί να καταφεύγουμε σε απλουστευτικές ετικέτες, καλό θα ήταν να προσπαθήσουμε να καλλιεργήσουμε την ενσυναίσθηση, την περιέργεια και την κατανόηση στις αλληλεπιδράσεις μας με τους άλλους. Να αναγνωρίσουμε δηλαδή ότι τα άτομα που επιδεικνύουν προκλητική συμπεριφορά, μπορεί να παλεύουν με τις δικές τους εσωτερικές μάχες, τα τραύματα του παρελθόντος ή τις ανεκπλήρωτες ανάγκες και να τους δώσουμε την ευκαιρία και τη συμπόνια που τους αξίζει.

Ενώ λοιπόν ο όρος "τοξικός" μπορεί να προσφέρει μια βολική ταμπέλα για την περιγραφή προκλητικών συμπεριφορών, η αδιάκριτη χρήση του μπορεί να διαιωνίσει το στίγμα, να υπεραπλουστεύσει πολύπλοκες δυναμικές, να εμποδίσει την προσωπική ανάπτυξη, αλλά κυρίως να μας αποτρέψει να κατανοήσουμε τον άλλον και να αναπτύξουμε μαζί του μια πιο στενή και κατανοητική σχέση. Ακόμα και αν ο ίδιος δεν ταιριάζει απόλυτα με τα εμάς, αυτά που μας αρέσουν και μας εκφράζουν.