Ίων Δραγούμης: O Eλληνας που προέβλεψε την ιστορία με τους Τούρκους

Χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να βγουν από το γεμάτο κόκκους πιπεριού σεντούκι τα αρχεία του Ιωνος Δραγούμη, δηλαδή της προσωπικότητας που χάραξε Ιστορία και άλλαξε τα πολιτικά δεδομένα της εποχής, ώστε να αποκωδικοποιηθούν σωστά και να οδηγήσουν στη μεγάλη και εντυπωσιακή έκθεση στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.

Αντιφατική προσωπικότητα με περίσσιο θάρρος, δύναμη και πάθος, ακλόνητος στα ιδανικά του μέχρι τέλους, ο Ιων Δραγούμης υποστήριξε το εθνικό όραμα για μια μεγάλη Ελλάδα σε εποχές που τα σύνορα ήταν ευμετάβλητα και οι πόλεμοι ανεξάντλητοι∙ ήταν εκείνος που επέμεινε με σθένος στον Μακεδονικό Αγώνα και στη μάχη κατά των Βούλγαρων εχθρών, που υπερτόνισε την ανεπάρκεια των Ευρωπαίων συμμάχων μας οδηγούμενος σε σύγκρουση τότε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που αγάπησε την πατρίδα, που έφτιαξε την έννοια της ελληνικής κατασκοπείας σε εποχές που ήταν ακόμα άγνωστη.

Ιδεαλιστής, υπέρμαχος του δημοτικισμού, προοδευτικός και ταυτόχρονα συντηρητικός, άθεος και αντικομφορμιστής, κοσμοπολίτης και εθνικιστής, ιδανικός εραστής και υποστηρικτής της ελευθερίας του έρωτα σε εποχές που κανείς δεν εναντιωνόταν στα σεπτά ήθη, συγκρουσιακός αλλά και διπλωμάτης, ο Ιων Δραγούμης δεν είναι από τις προσωπικότητες που χωράνε εύκολα σε κατηγορίες.

Η δολοφονία του από παρακρατικούς την πιο μαύρη περίοδο του Εθνικού Διχασμού στην Κηφισίας, έξω από την περίφημη Βίλα Θων, είναι αυτή που τον κατέστησε θύμα ιστορικών συγκυριών και ένα από τα πιο τραγικά και ξεχωριστά πρόσωπα της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας.

Στην έκθεση που αποκαλύπτει πολλά ντοκουμέντα βλέπουμε, μεταξύ άλλων, να αποκαλύπτονται πολύτιμα έγγραφα, γράμματα και στοιχεία του προσωπικού του βίου, αλλά και της κοσμοθεωρίας του για την «Ανατολική ομοσπονδία» ως απάντηση στη Μεγάλη Ιδέα του Βενιζέλου. Επίσης, έρχονται στο φως ντοκουμέντα για το άγνωστο εν πολλοίς κίνημα του «Κοινοτισμού» αλλά και του τουρκικού εθνικισμού, όπως ο χάρτης «Εκδίκηση» που δείχνει τις επεκτατικές βλέψεις που είχαν από τότε οι Τούρκοι για την Ελλάδα.

Η έκθεση αυτή μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε πολλά άγνωστα στοιχεία από τη ζωή του σπουδαίου πολιτικού -αν και ο ίδιος αρνιόταν αυτή την ιδιότητα-, μελετητή, συγγραφέα και διπλωμάτη, αλλά και να «ξαναδιαβάσουμε» τα στοιχεία των πιο αιματοβαμμένων στιγμών της σύγχρονης Ιστορίας. Χωρίζεται σε 14 θεματικές ενότητες, οι οποίες ξεδιπλώνουν όλες τις πτυχές μέσα από πολύτιμα εκθέματα και διαδραστικά μέσα που μετατρέπουν την επίσκεψη στην έκθεση σε μοναδική εμπειρία.

Τα άγνωστα παιδικά χρόνια του

Λίγο πριν από το ταξίδι στη ζωή και το έργο του Ιωνος Δραγούμη οι επιμελητές της έκθεσης (Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, Ελευθερία Δαλέζιου, Λήδα Κωστάκη, Νατάσα Λαιμού και Αλέξης Μάλλιαρης) πολύ σωστά διάλεξαν να θυμίσουν το βασικό στοιχείο της κοσμοθεωρίας του που ήταν η αντίθεση του με τους φιλοδυτικούς «Φραγκολεβαντίνους», όπως τους αποκαλούσε, υποστηρίζοντας σθεναρά ότι μάλλον ανήκουμε στην Ανατολή και όχι στη Δύση - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έλαβε υψηλή και ξεχωριστή Δυτική παιδεία.

Σε αντίθεση, όμως, με τα μεγαλοαστικά δεδομένα, της τάξης στην οποία ανήκε, υπήρξε μεγάλος υποστηρικτής των απλών ανθρώπων και της Δημοτικής, κάτι που φαίνεται από τα πρώτα του παιδικά σκίτσα που ανοίγουν την έκθεση. Διακρίνεται το «Βιβλίον της Εβδομάδος» που έφερε τις σκέψεις και ζωγραφιές του ανήλικου ακόμα Ιωνα, συνοδευόμενο από μια πανέμορφη ζωγραφιά με ζωντανά χρώματα όπου διακρίνονται μια γυναίκα και ένα σκυλάκι: οι δύο αδυναμίες του ως παιδί.

Οντας το πέμπτο από τα έντεκα παιδιά μιας αστικής οικογένειας με ρίζες στη μακρινή Ρωσία, ο Ιων Δραγούμης έλαβε εξαιρετική παιδεία φτάνοντας να μιλάει άπταιστα πέντε γλώσσες. Από μικρός έδειχνε μεγάλη οικειότητα με τα κλασικά κείμενα, τα βιβλία, το ιστορικό περιβάλλον όπου ζούσε.

Εξάλλου, από τη γέννησή του, το 1878, μέχρι τον θάνατό του, το 1920, τα σύνορα της Ελλάδας άλλαζαν διαρκώς - και εκείνος είχε αναλάβει το πολύτιμο χρέος της προάσπισής τους ειδικά προς τον Βορρά. Γι’ αυτό και πρωτοστάτησε στο σχέδιο της προσάρτησης της Μακεδονίας δημιουργώντας ένα κρυφό δίκτυο «αγαθουργών συμμοριών», οι οποίες μάχονταν με σκοπό την ανάκτηση και επέκταση των εδαφών.

Η οργάνωση που ίδρυσε ο Δραγούμης το 1907 θεωρείται ένα προωθημένο για την εποχή δίκτυο κατασκόπων - και είναι πραγματικά εντυπωσιακό να βλέπεις τα αρχεία με τους κώδικες και τις κρυπτογραφημένες επιστολές που εκτίθενται σε ειδικές προθήκες. Αντίστοιχα εντυπωσιακό είναι και το τυπικό μύησης στην οργάνωση, που αποδεικνύει ότι ο Δραγούμης δεν ήταν μόνο ιδεολόγος, αλλά και άνθρωπος της πράξης, του πραγματικού αγώνα με σαφή στρατηγική.

Το άρθρο, μάλιστα, που στέλνει στον πατέρα του προς δημοσίευση, με τον Ελληνα να κρατάει στο ένα χέρι το βιβλίο και τον Βούλγαρο το όπλο και το σπαθί, δείχνει ότι ο ίδιος είχε σαφή θέση της μορφής που έπρεπε να λάβει αυτός ο αγώνας, θεωρώντας την παιδεία αναπόσπαστο όπλο οποιουδήποτε κινήματος - εξ ου και ότι από τους πρωτεργάτες στον αγώνα θεωρούσε τους δασκάλους. Δεσπόζουσα, επίσης, ανάμεσα στα έγγραφα και τις φωτογραφίες και η φιγούρα του Παύλου Μελά, συζύγου της αδελφής του Ναταλίας, και όλων των ανθρώπων που τον υπστήριξαν σε αυτή τη Μεγάλη, Ανατολική όμως, Ιδέα, όπως ο Αθανάσιος Σουλιώτης.

Το σχέδιο εναντίον των Νεότουρκων και ο σπάνιος χάρτης

Σύμφωνα με τον Δραγούμη, ο οποίος είχε δηλώσει εξαρχής την αντίθεσή του στη «Μεγάλη Ιδέα» του Ελευθέριου Βενιζέλου, δεν θα έπρεπε να προσαρτιστούν εδάφη από την Τουρκία όπου ζούσαν Ελληνες, γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στον αφανισμό τους - κάτι που δυστυχώς αποδείχθηκε στην πράξη.

Αντίθετα, πίστευε πως τα κομμάτια αυτά της πρώην Αυτοκρατορίας όπου ζούσαν μειονότητες, όπως οι Ελληνες, έπρεπε να εκδημοκρατιστούν: εξέχουσα θέση στα σχέδιά του αυτά είχαν διαδραματίσει οι τότε «Νεοελληνιστές», δηλαδή οι Τούρκοι που αγαπούσαν την αρχαία ελληνική γραμματεία, μετέφραζαν Πλάτωνα και Ομηρο (τεκμήρια εκτίθενται σε προθήκες στην έκθεση) και τους οποίους θεωρούσε οιονεί συμμάχους.

Σημαντική ήταν, επίσης, η πίστη του Δραγούμη στον κοινοτισμό, υποστηρίζοντας πως «η φυσική διοίκηση στο Ρωμαίικο από τότε που φανερώθηκε στον κόσμο είναι η τοπική αυτοδιοίκηση» και ότι έτσι επιβίωσε ο Ελληνισμός διαχρονικά, κι αυτό έπρεπε να ενισχυθεί και να διευρυνθεί ακόμα περισσότερο. Γι’ αυτό και προτιμούσε τη «Μεγάλη πολιτική και πολιτιστική Ιδέα», όπως φαίνεται και στα κείμενα της «Πολιτικής Επιθεώρησης» - όχι όμως με την έννοια που πρέσβευε ο Βενιζέλος.

Παρ’ όλα αυτά, οι προθέσεις των Τούρκων έναντι της Ελλάδας, τότε αλλά και τώρα, μόνο ειρηνικές δεν ήταν: απόδειξη το σχέδιο της προσάρτησης των εδαφών εκ μέρους των Τούρκων και ο χάρτης με τον τίτλο «Εκδίκηση». Αυτός ο σπάνιος χάρτης, που αγοράστηκε σε δημοπρασία για λογαριασμό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, μεταφέρθηκε σοφά στους χώρους της έκθεσης προκειμένου να καταδείξει το έκρυθμο ιστορικό περιβάλλον όπου ενηλικιώθηκε η σκέψη του Δραγούμη∙ γνωστός ως ο «μαύρος χάρτης» της Ρούμελης, κατ’ ουσίαν ήταν παραγγελία του Κινήματος των Νεότουρκων το 1916 για να εμψυχώσουν τον τουρκικό λαό κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στον συγκεκριμένο χάρτη οι Τούρκοι, καθώς θρηνούν για την απώλεια όλων των ευρωπαϊκών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων μαζί με την Κρήτη ζητάνε εκδίκηση και ανάκτηση των εδαφών τους από την Ελλάδα. Σημαντική είναι η λεπτομέρεια του χάρτη όπου ο Οθωμανός στην κάτω δεξιά γωνία κοιτάζει ένα αεροπλάνο ενώ βιβλία πετάνε στον αέρα - όσο για τα σκίτσα με μολύβι επώνυμων πολεμικών πλοίων, αυτά υπαινίσσονται τις τεχνολογικές καινοτομίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ολος ο φανατισμός της τουρκικής πλευράς κρύβεται σε αυτό τον χάρτη. Παρ’ όλα αυτά και παρά τις πάντοτε εχθρικές κινήσεις των Τούρκων σε βάρος της Ελλάδας, σε καμία περίπτωση ο Δραγούμης δεν θεωρούσε ότι το σχέδιο του Βενιζέλου για τη Μεγάλη Ιδέα θα έδινε τη λύση. Η αντίθεσή του μάλιστα τον οδήγησε στην εξορία στην Κορσική∙ πολύτιμα τεκμήρια από την τότε περίοδο μένουν τα γραπτά του και οι λογοτεχνικές εκδόσεις που αποκαλύπτουν το εύρος της σκέψης του.

Καθοριστικές και οι επιστολές αλλά και οι εφημερίδες της εποχής που δείχνουν τι ακριβώς διαδραματίστηκε εκείνο το κρίσιμο ’19. Παρά το αντιβενιζελικό του μένος, είχε σπεύσει να καταδικάσει την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι και είναι τραγικό, όπως μας τονίζουν στην ξενάγηση της έκθεσης, το γεγονός ότι δολοφονήθηκε τη στιγμή που ετοιμαζόταν να συντάξει κείμενο όπου καταδίκαζε απερίφραστα την απόπειρα.

Eίναι, επίσης, ανατριχιαστικό να διαβάζεις το απόσπασμα από το ημερολόγιό του στις 2 Νοεμβρίου του 1919, όπου διαβλέπει προφητικά τον θάνατό του και περιγράφει τον ίδιο θαμμένο κάτω από τη γη: «Το παράπονο του πεθαμένου. Στη γη είμαι και με τρώει το σκουλήκι. Ποιος με θυμάται; Μνημόσυνα μου κάνουν στις 40 μέρες και έπειτα για το χρόνο και έπειτα για δυο-τρία χρόνια ακόμη, στον τάφο μου που μου ρίχνουν λουλούδια. Αραιά και πού κανένας φίλος ή συγγενής ή φίλη μού ρίχνουν από κανένα λουλούδι στο μνήμα, ή νοερώς σύντομα στιγμιαία ακόμα. Κυκλάμινο αποσκιερό φύτρωσε μια μέρα ανθρώπινη στο μνήμα μου κοντά και το στόλισε, άθελά του, και αυτό».

Σε άλλες προθήκες ξεχωρίζουν προσχέδια του προβεβλημένου και πλέον γνωστού βιβλίου, του «Μαρτύρων και ηρώων αίμα»: κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Εστίας με επίμετρο του Ν.Ε. Καραπιδάκη, ο οποίος αναφέρεται στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής που έκανε τον Δραγούμη να διατυπώσει τις συγκεκριμένες, αμφιλεγόμενες θεωρίες.

Ο ερωτικός Δραγούμης

Οι ερωτικές σχέσεις του απόλυτα διονυσιακού Δραγούμη -του Ερμή, όπως τον αποκαλούσαν οι ερωμένες του- έχουν απασχολήσει κατά καιρούς την αστική μυθολογία, ενώ διάφορες ταινίες και μυθιστορήματα έχουν γραφτεί τόσο για την ερωτική του ζωή όσο και για την επιμονή του στο να υποστηρίζει την ελευθερία και την ελευθεριότητά του.

Λάτρης των γυναικών, δεν σταματούσε να λέει ότι «κατοικούμαι από γυναίκες», όπως αναγράφεται σε σχετικό κείμενο για τις διαπροσωπικές του σχέσεις, πάνω από τις σχετικές προθήκες γεμάτες από φωτογραφίες, αποσπάσματα από επιστολές και άλλα σπάνια ντοκουμέντα.

Στο επίκεντρο βρίσκονται η σχέση του με την Αμερικανίδα Mabel Dunlop, τη δασκάλα Σαπφώ Θείου, τη μεγαλοαστή Πηνελόπη Δέλτα (είναι γνωστό ότι ο έρωτας αυτός δεν καρποφόρησε), αλλά και τη Μαρίκα Κοτοπούλη, με την οποία μάλιστα συζούσε και ήταν μαζί μέχρι τον θάνατό του στις 31 Ιουλίου του 1920.

Ενδεικτικό της απαράμιλλης γοητείας που ασκούσε όχι μόνο στις γυναίκες αλλά και σε σημαίνοντες λογοτέχνες και ποιητές μέχρι σήμερα είναι το κείμενο του Οδυσσέα Ελύτη στο «2x7 ε» (εκδόσεις Ικαρος), όπου λέει ότι ο Ιων Δραγούμης υπήρξε «γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ’ αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας.

Αυτές όλες οι πέρλες δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ’ όλη την πρώτη μου νεότητα. [...] Στη Σαμοθράκη του εξακολουθώ να βρίσκω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή. [...] Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: “Να μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω, παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται”...».

info: Ιων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό Χρόνια από τη Δολοφονία του, στην Αμερικανική Σχολή
Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη, Σουηδίας 54, Κολωνάκι, μέχρι τις 15 Ιανουαρίου του 2021

Ειδήσεις σήμερα:

Champions League - Δείτε όλα τα γκολ της πρεμιέρας

Υπόθεση Βαλ: Ο Χάνιμπαλ Λέκτερ της Δανίας και η δολοφονία-θρίλερ της δημοσιογράφου

Κάθε μέρα καλύτερα ο Έκτορας μετά τις μαχαιριές που δέχτηκε - Δείτε βίντεο