Έρευνα: Πώς το «brain drain» θα γίνει «brain gain»
23.03.202119:18
Οι Ελληνες του εξωτερικού θέλουν σε ποσοστό 66% να επιστρέψουν στην πατρίδα, αρκεί να βρουν δουλειά αντίστοιχη με τα προσόντα τους και με ικανοποιητική αμοιβή
Η γραφειοκρατία, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς και η νοοτροπία που θεωρούν ότι κυριαρχεί στην Ελλάδα, κρατούν μακριά τους Ελληνες του εξωτερικού που έφυγαν από τη χώρα τα χρόνια της μεγάλης κρίσης. Σε πολλους η σκέψη της επιστροφής κυριαρχεί στο μυαλό τους, όμως βασική προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η εύρεση εργασίας αντίστοιχης των ικανοτήτων τους και ικανοποιητική αμοιβή. Οπως προκύπτει από μεγάλη έρευνα της διαΝΕΟσις για το πώς ζουν φοιτητές και εργαζόμενοι στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι Ελληνες της Αγγλίας θέλουν ένα καλύτερο κράτος για να γυρίσουν στην πατρίδα και απ’ ό,τι φαίνεται ο δρόμος ώστε το brain drain να γίνει brain gain είναι ακόμα μακρύς.
Οι Ελληνες που ζουν στη Βρετανία πιστεύουν ότι η χώρα μας διαχειρίστηκε καλύτερα το υγειονομικό σκέλος της πανδημίας απ’ ό,τι η Βρετανία, όχι όμως και τις οικονομικές επιπτώσεις της. Ωστόσο, ένα ποσοστό της τάξης του 15% επέστρεψε προσωρινά στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ενώ για τον μόνιμο επαναπατρισμό τους θα ήθελαν περισσότερες εξασφαλίσεις.
Ερευνητές από το Κέντρο Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (SEESOX) υπό τον συντονισμό του Μανώλη Πρατσινάκη, λέκτορα Μεταναστευτικών Σπουδών και ερευνητή-υπότροφου του Ιδρύματος Ωνάση στη Σχολή Ανθρωπολογίας και Μουσειακής Εθνολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, σχεδίασαν και υλοποίησαν για λογαριασμό της διαΝΕΟσις μια νέα έρευνα για τη χαρτογράφηση του ελληνικού πληθυσμού που ζει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το δείγμα που συγκέντρωσαν και χρησιμοποίησαν στην έρευνά τους περιλαμβάνει 586 Ελληνες ηλικίας 18 ετών και άνω, που είχαν ζήσει στην Αγγλία για τουλάχιστον τρεις μήνες πριν από την περίοδο που έγινε η έρευνα, η οποία περιλάμβανε 90 ερωτήσεις και διεξήχθη από τον Οκτώβριο του 2018 μέχρι τον Μάιο του 2019. Ωστόσο, η νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε μετά τις αρχές του 2020 με το Brexit οδήγησε σε μια επαναληπτική έρευνα για να αποτυπωθούν οι επιπτώσεις της πανδημίας στους Ελληνες. Μάλιστα, οι ερευνητές απευθύνθηκαν στους ίδιους Ελληνες που είχαν συμμετάσχει στην πρώτη έρευνα και 184 από εκείνους απάντησαν σε μια σειρά 18 νέων ερωτήσεων τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2020.
Επιστροφή αλλά με προϋποθέσεις
Το 11% του συνολικού δείγματος σχεδιάζει να επιστρέψει στην Ελλάδα στο βραχυπρόθεσμο μέλλον, δηλαδή τα επόμενα τρία χρόνια. Επιπροσθέτως, ένα 14% δηλώνει ότι θα επιθυμούσε να επιστρέψει σε αυτό το χρονικό διάστημα, χωρίς, όμως, να σχεδιάζει να πραγματοποιήσει αυτή του την επιθυμία. Ωστόσο, σε βάθος χρόνου η πλειοψηφία (66%) επιθυμεί να επιστρέψει εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Αυτές σχετίζονται αφενός με την απασχόληση, πρωτίστως με την εύρεση εργασίας αντίστοιχης των ικανοτήτων τους και δευτερευόντως με την εύρεση εργασίας με ικανοποιητική αμοιβή. Επίσης, εξίσου σημαντικοί εμφανίζονται και οι προσωπικοί λόγοι, όπως η νοσταλγία, η ανάγκη φροντίδας ενός μέλους της οικογένειας ή θέματα ανατροφής των παιδιών τους. Μάλιστα, από την έναρξη της πανδημίας μέχρι το διάστημα διεξαγωγής της νέας, δεύτερης έρευνας (Μάρτιος - Δεκέμβριος 2020) το 4% των Ελλήνων επέστρεψε μόνιμα στην Ελλάδα.
Ποιοι και γιατί επιστρέφουν
Στην έρευνα 6 στους 10 από όσους επέστρεψαν αναφέρουν ως σημαντικότερους λόγους της επιστροφής το Brexit, την πανδημία ή οικογενειακούς-προσωπικούς λόγους. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα αίτια αυτά «σχετίζονται κυρίως με παράγοντες απώθησης από τη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και προσωπικούς, οικογενειακούς λόγους και ελάχιστα έως καθόλου με παράγοντες έλξης από την Ελλάδα». Με άλλα λόγια, δεν επέστρεψαν επειδή έγιναν καλύτερα τα πράγματα εδώ, αλλά επειδή έγιναν χειρότερα τα πράγματα εκεί. Οπως προκύπτει από τις απαντήσεις, επέλεξαν να επιστρέψουν κυρίως άτομα με χαμηλότερο εισόδημα και εκπαιδευτικό επίπεδο, καθώς και τα άτομα που είχαν λιγότερο σταθερή εργασία στο Ηνωμένο Βασίλειο. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ένα αξιοσημείωτο ποσοστό της τάξης του 15,2% επέλεξε να μετοικήσει στην Ελλάδα προσωρινά, ενώ ένα 25,7% δήλωσε ότι θα το επιθυμούσε, αλλά δεν μπορούσε (για εργασιακούς ή άλλους λόγους). Οι επιστροφές αυτές αφορούσαν κυρίως επαγγελματίες που είχαν τη δυνατότητα τηλεργασίας, κάτι που, όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, θα μπορούσε να αποτελέσει χρήσιμο εύρημα για τη χάραξη πολιτικής προσέλκυσης «ψηφιακών νομάδων» και μετά το τέλος της πανδημίας. Ενα άλλο σημαντικό θέμα που εξετάστηκε στην έρευνα ήταν οι συνέπειες της πανδημίας στο εισόδημα και στην εργασιακή κατάσταση των Ελλήνων του Ηνωμένου Βασιλείου. Απ’ ό,τι φαίνεται, δεν ήταν πολύ εκτεταμένες. Οι μισοί ερωτηθέντες δήλωσαν ότι η εργασιακή τους κατάσταση έμεινε ανεπηρέαστη από την κρίση, ενώ 1 στους 3 δήλωσε ότι το εισόδημά του μειώθηκε (ποσοστό λίγο χαμηλότερο από το 41% των κατοίκων της Ελλάδας, σε έρευνα της διαΝΕΟσις τον Απρίλιο του 2020). Εξάλλου, έχει ενδιαφέρον ότι οι Ελληνες του Ηνωμένου Βασιλείου αξιολογούν θετικότερα τη διαχείριση της πανδημίας στην Ελλάδα ως προς τις πολιτικές προστασίας της δημόσιας υγείας, αλλά και ως προς τη συμμόρφωση στους κανόνες και τα μέτρα που έχουν ληφθεί, απ’ ό,τι στη χώρα όπου ζουν ή ζούσαν. Αντίθετα, δεν αξιολογούν θετικά τα μέτρα αντιμετώπισης των οικονομικών επιπτώσεων της κρίσης εδώ απ’ ό,τι εκεί.
Οχι τάση μαζικής επιστροφής
«Η δημόσια υγεία δεν ήταν σε καμία περίπτωση προτεραιότητα για το Ηνωμένο Βασίλειο, ειδικά κατά το πρώτο κύμα κρουσμάτων του ιού. Φάνηκαν έντονα οι αδυναμίες του συστήματος υγείας και η μόνιμη συζήτηση ιδίως των Ελλήνων που ζουν στην Αγγλία στρεφόταν γύρω από το πόσο δεν το εμπιστεύονται για την υγεία τους», έγραψε μια γυναίκα ηλικίας 30 ετών που συμπλήρωσε το ερωτηματολόγιο της έρευνας.
Βεβαίως, όπως επισημαίνεται στην έκθεση, από αυτά τα αποτελέσματα δεν αναδεικνύεται κάποια τάση μαζικής επιστροφής Ελλήνων στην Ελλάδα. «Παρόλο που κατά τους πρώτους μήνες της πανδημίας κάποιοι επέλεξαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα και να βιώσουν αυτή τη δύσκολη κατάσταση με την οικογένειά τους, αυτή η τάση δεν παγιώθηκε και σε καμία περίπτωση δεν αποτυπώνεται στις μακροπρόθεσμες προθέσεις της πλειοψηφίας των ερωτηθέντων», γράφουν οι ερευνητές.
Σύμφωνα με την επίσημη απογραφή, το 2001 στο Ηνωμένο Βασίλειο ζούσαν περίπου 35.000 άνθρωποι που δήλωναν ως τόπο γέννησης την Ελλάδα. Ηταν ένα μικρό αλλά οικονομικά εύρωστο τμήμα της ελληνικής διασποράς που περιλάμβανε κυρίως τρεις διακριτές ομάδες: μια οικονομική ελίτ, εγκατεστημένη εδώ και δεκαετίες, με δραστηριότητα στον τραπεζικό τομέα και τη ναυτιλία, επαγγελματίες υψηλής κατάρτισης (ακαδημαϊκούς, γιατρούς, δικηγόρους κ.λπ.) και έναν μεγάλο αριθμό φοιτητών. Στην απογραφή του 2011 όλοι αυτοί είχαν φτάσει σχεδόν τους 37.000. Στη συνέχεια, όμως, ο αριθμός τους υπερδιπλασιάστηκε. Πλέον έχουν φτάσει να αριθμούν πάνω από 100.000 άτομα.
Οι «μετανάστες της κρίσης»
Το μεταναστευτικό κύμα κατά τη διάρκεια της μεγάλης οικονομικής κρίσης της περασμένης δεκαετίας άλλαξε και την πληθυσμιακή και κοινωνική σύσταση της διασποράς στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπως επισημαίνεται στην έρευνα. Πλέον και άνθρωποι χαμηλότερης εκπαίδευσης έχουν επιλέξει να μεταναστεύσουν εκεί, κατά κανόνα μάλιστα μικρότερων ηλικιών. Σήμερα οι Ελληνες μετανάστες στη Μεγάλη Βρετανία είναι σχετικά νέοι, με το 44,6% των ενηλίκων να είναι κάτω των 35 ετών. Αυτό οφείλεται, πράγματι, κυρίως στους «μετανάστες της κρίσης» -που αντιπροσωπεύουν περίπου το 70% του συνόλου πλέον και είχαν μέση ηλικία τα 29 χρόνια όταν άφησαν την Ελλάδα για να εγκατασταθούν εκεί- αλλά, φυσικά, και με τον ακόμα μεγάλο αριθμό Ελλήνων φοιτητών (σχεδόν το 1/6 του ελληνικού πληθυσμού στη χώρα).
Οπως προκύπτει από τα αποτελέσματα της έρευνας, οι «μετανάστες της κρίσης» διαφέρουν αρκετά από τους παλαιότερους μετανάστες σε κάποια σημαντικά χαρακτηριστικά. Οι δεύτεροι, για παράδειγμα, δηλώνουν ως κυριότερο λόγο μετανάστευσης τις σπουδές, ενώ οι πρώτοι κυρίως την αναζήτηση καλύτερης εργασίας σε σχέση με αυτήν που μπορούσαν να βρουν πίσω στην Ελλάδα - ενδιαφέρον είναι, δε, ότι περίπου οι μισοί από αυτούς είχαν δουλειά στην Ελλάδα πριν φύγουν. Και οι μεν και οι δε, ωστόσο, αναφέρουν ως αιτία της αναχώρησής τους για το Ηνωμένο Βασίλειο το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της Ελλάδας, το οποίο αξιολογούν πολύ αρνητικά. Μολονότι οι επιμέρους αιτίες ήταν διαφορετικές, η βασική, η πηγαία αιτία μοιάζει να ήταν κοινή: έφυγαν επειδή δεν ήθελαν να είναι εδώ.
Οι μισοί Ελληνες φοιτητές εργάζονται
Γενικότερα, οι Ελληνες που έχουν μεταναστεύσει στο Ηνωμένο Βασίλειο φαίνεται ότι τα πηγαίνουν καλά και δηλώνουν ευχαριστημένοι από τη ζωή τους, κυρίως στα οικονομικά θέματα. Σχεδόν όλοι (90,6%) εργάζονται, ενώ οι άνεργοι που ψάχνουν δουλειά είναι μόνο 2,4% (όλοι «μετανάστες της κρίσης»). Τα εισοδήματά τους είναι συγκρίσιμα του γενικού πληθυσμού της χώρας, με κάποιες διαφοροποιήσεις: οι παλαιότεροι μετανάστες κατά κανόνα έχουν υψηλότερα εισοδήματα από τους «μετανάστες της κρίσης», ενώ κάποιοι από τους δεύτερους αναγκάζονται να εργάζονται σε θέσεις σχετικά κακοπληρωμένες, όπως στην εξυπηρέτηση πελατών ή ως βοηθοί. Μόνο το 45,6% των μεταναστών αυτών βρήκε πρώτη δουλειά που είχε σχέση με το αντικείμενο των σπουδών του - έναντι 74,8% των παλαιότερων. Μια άλλη αξιοσημείωτη αλλαγή, εξάλλου, είναι ότι πλέον σχεδόν οι μισοί Ελληνες φοιτητές στην Αγγλία δηλώνουν ότι εργάζονται, κάτι που δεν συνέβαινε στο παρελθόν. Ενα άλλο ζήτημα που αναδεικνύεται και έχει ενδιαφέρον είναι ότι ο πληθυσμός των Ελλήνων στο Ηνωμένο Βασίλειο διαφέρει αξιοσημείωτα από τον πληθυσμό των Ελλήνων πίσω στη χώρα μας, σε κάποια θέματα τουλάχιστον. Για παράδειγμα, το 75% των Ελλήνων εκεί είναι Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και η πλειοψηφία αυτών έχει ολοκληρώσει και μεταπτυχιακά ή διδακτορικά - ποσοστά πολύ μεγαλύτερα όχι μόνο από τα αντίστοιχα πίσω στην Ελλάδα, αλλά και από του γενικού πληθυσμού στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Αλλο παράδειγμα είναι ότι σχεδόν οι μισοί Ελληνες του Ηνωμένου Βασιλείου αυτοπροσδιορίζονται ως μη θρήσκοι ή άθεοι, ενώ μόνο το 20% δηλώνει ότι εκκλησιάζεται έστω και μία φορά τον μήνα (το ποσοστό στην Ελλάδα ξεπερνά το 70%). Οι μισοί δηλώνουν ότι δεν πηγαίνουν στην εκκλησία ούτε στις γιορτές. Υπάρχει επίσης και ένα 41% των ερωτηθέντων που δήλωσε ότι είχε ψηφίσει στο δημοψήφισμα του 2015, και από αυτούς το 61,7% είχε ψηφίσει «Ναι» και ένα 38,3% είχε ψηφίσει «Οχι». Ποσοστά σχεδόν αντίστροφα του γενικού πληθυσμού.
Πάνω από 6 στους 10 Ελληνες που ζουν στην Ελλάδα επιλέγουν διαχρονικά, όπως λένε οι ερευνητές της διαΝΕΟσις, τη σταθερότητα, ενώ λιγότεροι από 4 στους 10 προτιμούν τις υψηλότερες αποδοχές και προοπτικές. Αντίθετα, οι Ελληνες που ζουν στο Ηνωμένο Βασίλειο επιλέγουν ακριβώς το αντίστροφο σε ποσοστό 57% έναντι 43%.
Το ότι έχουν στο μυαλό τους ως Ελλάδα περισσότερο τους ανθρώπους παρά οτιδήποτε άλλο τεκμηριώνεται και από άλλες απαντήσεις, σύμφωνα με τους ερευνητές. Μολονότι δηλώνουν συναισθηματικά δεμένοι με τους ανθρώπους που έχουν αφήσει πίσω, δεν αισθάνονται καμία ηθική ή άλλη υποχρέωση απέναντι στη χώρα τους.
Πέρα από τους ανθρώπους, η εικόνα που έχουν για τη χώρα που άφησαν πίσω τους δεν είναι και τόσο καλή. Εμφανίζουν ποσοστά εμπιστοσύνης στους ελληνικούς θεσμούς χαμηλότερα και από των Ελλήνων που ζουν με αυτούς τους θεσμούς στην Ελλάδα. Σχεδόν το 60% δηλώνει ότι δεν ενδιαφέρεται να αναπτύξει συνεργασίες με φορείς ή επιχειρήσεις στην Ελλάδα - οι κυριότεροι λόγοι που δίνουν γι’ αυτή τη στάση είναι κυρίως η γραφειοκρατία και η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, ενώ εκφράζουν και μεγάλη απογοήτευση για τη στάση του ελληνικού κράτους απέναντί τους. Συγκεκριμένα, υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που ανέφεραν ότι δεν ενδιαφέρονται να αναπτύξουν δεσμούς με τη χώρα καταγωγής τους είτε μέσω προσφοράς (43,9%) είτε μέσω σύναψης συνεργασιών (58,2%).
Οπως λένε οι ερευνητές, «όταν τους ρωτήσαμε για το συναίσθημα που αισθάνονται εντονότερα όταν σκέφτονται την Ελλάδα, επέλεξαν ως πρώτο τη “νοσταλγία”, αλλά ως δεύτερο, αυτό που αποπνέει τις περισσότερες από τις απαντήσεις τους που αφορούν την πατρίδα: “απογοήτευση”».
Παρ’ όλα αυτά, το 52% λέει πως επικοινωνεί με φίλους ή συγγενείς από την Ελλάδα κάθε μέρα. Το 56% δηλώνει ότι ενημερώνεται για την επικαιρότητα στην Ελλάδα κάθε μέρα. 7 στους 10 απάντησαν πως θα ήθελαν να ψηφίσουν στις ελληνικές εκλογές από τον τόπο κατοικίας τους (όταν έγινε η έρευνα δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το δικαίωμα ψήφου).