Σύγκρουση τρένων στα Τέμπη: Πώς θα «ζήσουν» συγγενείς των θυμάτων και οι τραυματίες - O ψυχίατρος Στάθης Μπαρτζώκας μιλά στον Δανίκα

Σε τρία επίπεδα οι συνέπειες: οι διασωθέντες κινδυνεύουν με μετατραυματικό στρες, οι συγγενείς των θυμάτων από σοβαρή κατάθλιψη και η κοινωνία με κατήφεια και απώλεια εμπιστοσύνης στους θεσμούς

Αραγε ποια η ψυχολογική κατάσταση του μοιραίου σταθμάρχη που άνοιξε την εκατόμβη όλων αυτών των αθώων, των ανυποψίαστων και των απροστάτευτων πλασμάτων; Συναισθάνεται το ανυπολόγιστο βάρος των ευθυνών του;

Με αυτά τα ερωτήματα, αλλά και με άλλα, σχετικά με τις ψυχολογικές επιπτώσεις στους επιζώντες, στους συγγενείς, στις μανάδες αλλά και στους πατεράδες, και οπωσδήποτε στο σύνολο της κοινωνίας, αποφάσισα να επικοινωνήσω με τον εκλεκτό ψυχίατρο Στάθη Μπαρτζώκα.

Σκηνή 1: Μετατραυματικό στρες
Το πρώτο που τον ρώτησα αφορούσε, φυσικά, τις επιπτώσεις που θα επιφέρει αυτή η συνάντηση με τον θάνατο σε όσους επέζησαν και δραπέτευσαν απ’ αυτόν. Το στοιχειώδες δηλαδή.

- Ποιες είναι οι συνέπειες κατά τη γνώμη σας από αυτό το τραγικό δυστύχημα, από την εκατόμβη τόσων αθώων ψυχών;
«Οι συνέπειες είναι σε τρία επίπεδα: σε αυτούς που ήταν στο τρένο, οι οποίοι κινδυνεύουν με μετατραυματικό στρες, στους συγγενείς των θυμάτων που κινδυνεύουν από σοβαρή κατάθλιψη και στην κοινωνία που έχει αυτή την κατήφεια και την απώλεια εμπιστοσύνης στους θεσμούς».

- Η πρώτη κατηγορία λοιπόν. Τι ακριβώς είναι το μετατραυματικό στρες;
«Είναι μια ασθένεια που ονομάζεται Post-Traumatic Stress Disorder, PTSD. H διαταραχή μετατραυματικού στρες προϋποθέτει να έχεις ζήσει ένα πολύνεκρο τροχαίο, πόλεμο, βιασμό, βασανιστήρια, κάτι επικίνδυνο για τη ζωή την ίδια, κάτι ακραίο και απειλητικό. Οι επιζήσαντες αναβιώνουν πρώτα απ’ όλα τη σκηνή της σύγκρουσης του τρένου, με αποτέλεσμα όταν προσπαθούν να κοιμηθούν να μην μπορούν. Αναβιώνουν το γεγονός και στον ύπνο τους και όταν είναι ξύπνιοι. Δεν μπορούν χωρίς την αναβίωση του γεγονότος, το μυαλό τους συνέχεια κατειλημμένο, κολλημένο με αυτόν τον εφιάλτη που βίωσαν».

- Τους έχει στοιχειώσει.
«Ακριβώς. Τους έχει στοιχειώσει και δεν μπορούν να κοιμηθούν, παρουσιάζουν κρίσεις πανικού, κατάθλιψη, εφίδρωση και πολλά άλλα ψυχοσωματικά συμπτώματα. Μπορεί προσπαθώντας να το ξεπεράσουν να καταφύγουν σε ουσίες, αλκοόλ ή ναρκωτικά. Παράδειγμα, οι βετεράνοι του Βιετνάμ. Οι πιο πολλοί κατέληξαν αλκοολικοί ή και τοξικομανείς. Γιατί ζήσανε πόλεμο, και ο πόλεμος είναι κάτι που ενθαρρύνει, που προκαλεί το μετατραυματικό στρες. Ζεις συνέχεια το αίσθημα του θανάτου. Οτι ανά πάσα στιγμή κινδυνεύεις να πεθάνεις, όπως και αυτοί που ήταν μέσα στο τρένο».

- Εχουν και ενοχές αυτοί;
«Εχουν ενοχές επειδή επέζησαν και πέθαναν οι άλλοι. Παράγει ο εγκέφαλός τους και ενοχές και τύψεις. Και διαρκώς αναρωτιούνται “γιατί εγώ επέζησα;”. Βέβαια αυτό είναι κάτι το οποίο δεν εξηγείται. Εξηγείται με την ψυχανάλυση γιατί κάνουν άρνηση στο γεγονός για να μπορέσουν να επιβιώσουν».

- Τι ακριβώς εννοείτε με την άρνηση;
«Αρνούνται ότι συνέβη σε αυτούς ένα τόσο πολύ τραγικό γεγονός και προσπαθούν να το δουν ως αποπραγματοποίηση, δηλαδή σαν να μην ήταν αυτοί εκεί, να ήταν κάποιος άλλος».

- Δηλαδή το σβήνουν από τη μνήμη τους;
«Για να μπορέσουν να συνεχίσουν τη ζωή τους, προσπαθούν να το σβήσουν κάνοντας άρνηση».

- Δεν θυμούνται;
«Θυμούνται, αλλά προσπαθούν με διάφορους μηχανισμούς άμυνας, όπως λέει η ψυχανάλυση, και κατά κύριο λόγο με την άρνηση, να μπορέσουν να σκεφτούν ότι δεν ήταν εκεί αυτοί, ότι δεν τους συνέβη τόσο τραγικό γεγονός, ότι δεν είδαν τους νεκρούς, για να μπορέσουν να επιβιώσουν».

Σκηνή 2: Το 10% δεν θα το ξεπεράσει ποτέ

Η κορύφωση όλων αυτών των επιπτώσεων καταλήγει σε πλήρη διαταραχή με όλες τις σχέσεις που είχαν δημιουργήσει στο παρελθόν και που τώρα όλες αυτές επανεξετάζονται και ίσως διακόπτονται.

- Και τι άλλα συμπτώματα έχει αυτό;
«Προκαλεί κρίσεις πανικού, πολλά ψυχοσωματικά συμπτώματα, εφίδρωση, διαταραχές ύπνου, μεγάλη κατάθλιψη, η οποία μπορεί να αναπτυχθεί όχι αμέσως, αλλά μετά από εβδομάδες ή και μήνες ακόμα. Μπορεί να έχεις έντονο άγχος στην αρχή, το οποίο σιγά- σιγά να αποσύρεται για να δώσει τη θέση του σε μια κατάθλιψη, η οποία είναι βιολογική κατάθλιψη».

- Τι σημαίνει βιολογική κατάθλιψη;
«Εχει να κάνει με νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου, κατά κύριο λόγο τη σεροτονίνη και τη νοραδρεναλίνη. Αυτές οι δύο σχετίζονται με τη διάθεση του ανθρώπου. Εάν είμαστε χαρούμενοι, για παράδειγμα, έχουμε υψηλή σεροτονίνη. Αν είμαστε λυπημένοι, έχουμε χαμηλή. Αυτοί έχουν πολύ χαμηλή σεροτονίνη. Γι’ αυτό κινδυνεύουν. Σιγά-σιγά, από το άγχος στην κατάθλιψη. Το ίδιο συμβαίνει και με τους συγγενείς των νεκρών».

- Αυτό το γεγονός επηρεάζει τις σχέσεις τους; Δηλαδή μια γυναίκα που ήταν στο τρένο και επιβίωσε θα χαλάσει τη σχέση με τον άντρα της;
«Σε όλα τα επίπεδα, οι σχέσεις διαταράσσονται μετά από ένα τόσο τραγικό γεγονός. Και οι φιλικές, και οι ερωτικές, και οι επαγγελματικές. Γιατί το άτομο έχει μια τάση απόσυρσης. Θέλει να φύγει από την πραγματικότητα. Αποσύρεται από φίλους, από συντρόφους, από συναδέλφους, για να μπορέσει να επιβιώσει».

- Μήπως το άτομο αυτό ψάχνει να βρει και τους άλλους που έχουν επιβιώσει; Δημιουργείται μια παρέα ανθρώπων που έζησαν το ίδιο γεγονός, όπως οι βετεράνοι του Βιετνάμ;
«Οι επιζήσαντες από ένα τόσο τρομερό ατύχημα αναβιώνουν το γεγονός στον ύπνο τους, στην καθημερινότητα, όταν είναι ξύπνιοι, αλλά προσπαθούν και να αποφύγουν ανθρώπους, μέρη. Δεν θέλουν να ξαναπεράσουν ποτέ από το μέρος όπου έγινε το ατύχημα, να μην κάνουν τίποτα που να τους θυμίζει το συμβάν. Είναι κλασικό σύμπτωμα η απόσυρση από το γεγονός. Δεν θέλουν να το αναβιώνουν. Οι άνθρωποι αυτοί που επέζησαν δεν γίνονται παρέες μετά. Γνωρίζονται μεν, αλλά δεν γίνονται παρέες. Γιατί τους θυμίζει το συμβάν, ότι ήταν εκεί».

- Αρα το γεγονός έχει μια ολοκληρωτική επίδραση σε αυτούς που επιβίωσαν.
«Μια σειρά συμπτωμάτων ψυχοπαθολογίας πάρα πολύ σοβαρή. Τα βιβλία λένε ότι το 30% έχει αυτόματη ίαση, το 60% ταλαιπωρείται για μήνες και χρόνια και ένα 10% δεν μπορεί να ξεπεράσει ποτέ το μετατραυματικό στρες. Εδώ έχουμε τη λέξη “τραύμα”, αυτή είναι η βασική μας λέξη. Οπως στην κατάθλιψη είναι η λέξη “απώλεια”. Οι επιζήσαντες μπορούν να αναπτύξουν κατάθλιψη γιατί έχουν απώλεια φίλων που ταξίδευαν μαζί, απώλεια της πραγματικότητας, απώλεια της υγείας τους»

- Θα κυκλοφορούν αυτοί με μεταφορικά μέσα, θα τα χρησιμοποιούν;
«Θα αποφύγουν το τρένο. Θα χρησιμοποιούν τα άλλα μέσα σιγά-σιγά, αλλά τα τρένα δύσκολα. Οι συνέπειες του μετατραυματικού στρες μπορούν να διαλύσουν το άτομο, να το οδηγήσουν σε καταχρήσεις, σε χωρισμούς από σχέσεις, σε απώλεια επαγγελματικής δραστηριότητας. Να μην έχει δηλαδή το επάγγελμά του που είχε, γιατί δεν μπορεί να κοιμηθεί το βράδυ, βλέπει εφιάλτες».

- Εσείς, στη διαδρομή σας στην Ιατρική, είχατε περιπτώσεις τέτοιων ασθενών;
«Είχα δύο ασθενείς, ο ένας από τροχαίο με νεκρό - που μετράει και αυτό, να υπάρχει και νεκρός δίπλα. Οδηγούσε αυτός, σκοτώθηκε ο συνοδηγός. Δεν μπορούσε να το ξεπεράσει, είχε συνέχεια τύψεις και έπασχε από κατάθλιψη. Και ένα άλλο περιστατικό πάλι, από λεωφορείο αυτή τη φορά, που τράκαρε με μια νταλίκα. Με νεκρούς. Και είχα μια γυναίκα η οποία αναβίωνε συνέχεια το γεγονός στον ύπνο της. Πήρε αγωγή με αντικαταθλιπτικά για να μπορέσει να το ξεπεράσει».

- Τι αγωγή συνιστάται σε αυτές τις περιπτώσεις;
«Πρέπει να κάνεις γνωσιακή ή συμπεριφορική ψυχοθεραπεία, υποστηρικτική ψυχοθεραπεία χρειάζεται. Αλλά πολλές φορές χρειάζονται και φάρμακα, αντικαταθλιπτικά ή αγχολυτικά τύπου βενζοδιαζεπίνες. Η ψυχανάλυση αντιμετωπίζει την πρώιμη σύγκρουση. Ενας άνθρωπος που θα βρεθεί σε τροχαίο μπορεί να έχει πρότερα ψυχοπαθολογικά χαρακτηριστικά, δηλαδή να έχει συγκρούσεις, να μην είναι καλά ψυχολογικά, να πάσχει από κατάθλιψη. Αυτό είναι πολύ επιβαρυντικό για το ατύχημα».

- Αρα το άτομο αυτό που ψυχικά είναι ταλαιπωρημένο πριν το ατύχημα, μετά επιβαρύνεται πολύ περισσότερο.
«Μετρά η προνοσηρή κατάσταση. Δηλαδή αν πριν από το ατύχημα είσαι καταθλιπτικός, αγχωμένος, έχεις χάσει αγαπημένα πρόσωπα, έχεις συμπτώματα ψυχοπιεστικά, δεν έχεις καλά οικονομικά. Ολα αυτά παίζουν ρόλο στο πώς θα αντιμετωπίσεις το τροχαίο. Και δεν είναι όλοι στην ίδια μοίρα. Πολλοί που επέζησαν θα το ξεπεράσουν, αλλά κάποιοι δεν θα το ξεπεράσουν ποτέ».

- Το 10% που λέγατε πριν;
«Αυτό το 10% δεν ξέρουμε αν από πριν είχε και διάφορα ψυχολογικά συμπτώματα, όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές και άλλα τέτοια προβλήματα».

Σκηνή 3: Κατάθλιψη και απώλεια

Η δεύτερη κατηγορία προβλημάτων και επιπτώσεων έχει να κάνει με τους συγγενείς, τις μανάδες και τους πατεράδες, τους/τις συζύγους και τα παιδιά όλων των νεκρών. Το βαρύ και ασήκωτο πένθος μιας κατηγορίας συνανθρώπων μας που θα προσπαθούν να ισορροπήσουν σε μια κόκκινη λεπτή γραμμή μεταξύ ζωής και απώλειας.

- Οι επιζήσαντες από αυτή τη μεγάλη τραγωδία είναι λοιπόν η πρώτη κατηγορία. Πάμε τώρα στους συγγενείς, στους φίλους, στους γονείς, στα παιδιά και τους συζύγους των νεκρών.
«Αυτοί θα αντιμετωπίσουν ένα τραγικό πένθος γιατί υπάρχουν και άνθρωποι που εξαϋλώθηκαν, που δεν τους βρήκαν καν ή βρήκαν κάποια μέλη του σώματός τους που στη συνέχεια τα βάλανε σε ένα λευκό φέρετρο. Δεν είδαν τον άνθρωπό τους, ούτε καν νεκρό. Η λαϊκή σοφία λέει ότι τον νεκρό σου τον τιμάς. Εδώ παραλάβανε ένα κλειστό φέρετρο. Αυτοί, μετά το πένθος, φοβάμαι ότι θα αναπτύξουν κατάθλιψη. Γιατί, όπως είπα και πριν, η κατάθλιψη συνδυάζεται με τη λέξη “απώλεια”. Κάτι χάνεις. Και όταν χάνεις τον άνθρωπό σου, είναι ακόμα χειρότερο».

- Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της κατάθλιψης;
«Δεν μπορούν να κοιμηθούν το βράδυ, δεν μπορούν να φάνε. Χάνουν κιλά, νιώθουν ενοχές γιατί έβαλαν τον άνθρωπό τους στο τρένο και δεν πήγε με το αεροπλάνο ή το αυτοκίνητο. Εχουν μεγάλες ενοχές και τύψεις. “Γιατί ταξίδεψε με τρένο το παιδί μου και όχι με αεροπλάνο, γιατί δεν του έδωσα χρήματα για αεροπλάνο. Γιατί δεν το άφησα να μείνει μια μέρα παραπάνω στην Αθήνα”, πολλά μπορείς να πεις. Οι δίδυμες που εξαϋλώθηκαν μπήκαν πρώτη φορά σε τρένο, ταξίδευαν πάντα με αυτοκίνητο. Οι γονείς τους έχουν μεγάλες τύψεις. Και απ’ ό,τι διάβαζα, δεν θα κάνουν κηδεία, αλλά θα χορηγήσουν την κατασκευή μιας εκκλησίας στη μνήμη τους».

- Εσείς, ως επιστήμονας, πιστεύετε στην τύχη; Οτι αυτός που έχασε τελευταία στιγμή το τρένο ή δεν είχε χρήματα να αγοράσει εισιτήριο ήταν τυχερός και ο άλλος που το πήρε ήταν άτυχος;
«Είναι μεταφυσικό, αλλά υπάρχει, το βλέπω. Δυστυχώς, δεν εξηγείται επιστημονικά η τύχη. Βλέπεις ότι ο άλλος σηκώθηκε εκείνη τη στιγμή από το πίσω βαγόνι και πήγε να πάρει νερό από το κυλικείο. Δεν θα πάθαινε τίποτα αν δεν πήγαινε εκεί. Πώς να το χαρακτηρίσεις αυτό;».

- Μήπως αυτό διαβιβάζεται στον κάθε πολίτη στην Ελλάδα; Οτι παίζει τη ζωή του κορόνα-γράμματα κάθε στιγμή;
«Εδώ πάμε στο τρίτο μέρος. Οτι ένα μεγάλο πολύνεκρο συμβάν, όπως έγινε με το τρένο, έφερε μια γενικότερη κατήφεια στην κοινωνία. Εφερε και κάτι άλλο: μη εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Δηλαδή λες “μπαίνω σε ένα τρένο και μπορώ να σκοτωθώ; Είναι δυνατόν;”. Αρχίζεις να μην πιστεύεις στους θεσμούς».

- Μιλάμε για εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.
«Γενικώς η κοινωνία είναι τραυματισμένη και χρειάζεται επούλωση. Γι’ αυτό και έχει κατήφεια. Και αντιδρά όπως αντιδρά. Κάνει πορείες. Βλέπετε τι γίνεται κάθε μέρα στα σχολεία, στους δρόμους».

- Η κατήφεια τι συμπτώματα έχει;
«Είναι αυτό που λέμε μελαγχολία. Κακή διάθεση, κακός ύπνος, κακό φαγητό, γενικώς παραίτηση. Ο άνθρωπος αισθάνεται πληγωμένος, ότι δεν έχει εμπιστοσύνη σε κανέναν θεσμό πλέον. Οταν ο πολίτης δεν μπορεί να πει ότι “θα πάω ασφαλής στη Θεσσαλονίκη από την Αθήνα”, θα πει ότι ζει εκ τύχης, ζει από θαύμα, ζει επειδή δεν έτυχε η στραβή στη βάρδια. Και αντιδρά. Το βλέπουμε στην καθημερινότητά μας. Βλέπουμε πορείες, βλέπουμε επεισόδια. Η κοινωνία χρειάζεται συγκεκριμένες αποφάσεις, σοβαρές πλέον, για να πειστεί πάλι. Να ξανακερδηθεί η εμπιστοσύνη. Εχει χαθεί η εμπιστοσύνη στο κράτος».

- Εντελώς.
«Οταν ο πολίτης αισθάνεται ότι αυτός -και το παιδί του ειδικά- ζει από τύχη, αρχίζει να αμφιβάλλει για πάρα πολλά. Σου λέει “εγώ πληρώνω φόρους, εγώ πληρώνω εισφορές, πού πάνε αυτά τα λεφτά;”».

- Και μετά;
«Θα δούμε τώρα πώς θα εξελιχθεί. Είμαστε και σε παραμονές εκλογών, είναι μια περίεργη εποχή τώρα για την Ελλάδα, βλέπουμε ότι έχει ξεσηκωθεί ο κόσμος».

Σκηνή 4: Να είναι όντως «ποτέ ξανά»

Οταν η μαζική ψυχολογική επιβάρυνση συναντά την κοινωνία και η κοινωνία την πολιτική.

- Εδώ λοιπόν η ψυχιατρική συναντάει την κοινωνία.
«Ακριβώς. Μα ούτως ή άλλως η ψυχιατρική είναι κοινωνική επιστήμη. Ασχολείται με το άγχος, με την κατάθλιψη και με τις ψυχώσεις, ασχολείται με αυτά που έχει η κοινωνία στην καθημερινότητά της. Τώρα έχει αγχωθεί ο κόσμος όλος και είναι και σε μια γενικότερη καταθλιπτική διάθεση. Δεν είναι καλά ο κόσμος».

- Οι ασθενείς σας σάς μιλάνε γι’ αυτό;
«Εχουν επηρεαστεί πάρα πολύ. Πολλοί ασθενείς μου μού ανέφεραν ότι μετά το δυστύχημα δεν αισθάνονται πολύ καλά, ότι έχει επηρεαστεί η καθημερινότητά τους και αισθάνονται σίγουρα πιο καταθλιπτικοί απ’ ό,τι ήταν. Και ρωτούν πώς να το ξεπεράσουν και τι να κάνουν. Υπάρχει γενικότερος προβληματισμός, πολύ μεγάλος».

- Επομένως, για να κάνουμε μια ανακεφαλαίωση, στην πρώτη κατηγορία του μετατραυματικού στρες έχουμε εκείνους που επέζησαν. Είναι πολύ επιβαρυμένοι αυτοί. «Αυτοί είναι οι πιο επιβαρυμένοι. Μετά είναι οι συγγενείς των θυμάτων που θα αναπτύξουν κατάθλιψη, ίσως και σοβαρής μορφής. Και είναι και η κοινωνία, η οποία είναι τραυματισμένη, εμφανίζει μια γενικότερη κατήφεια και μελαγχολία, και δεν ξέρουμε πώς θα επουλωθεί αυτό το τραύμα. Το παρακολουθούμε πάντως».

- Αυτά είπατε ότι δεν λύνονται μόνο με φαρμακευτική αγωγή.
«Ναι, λύνονται με ψυχοθεραπεία γνωσιακού ή συμπεριφορικού τύπου, αλλά και υποστηρικτική. Μετράει πολύ το υποστηρικτικό περιβάλλον. Αν αυτός που βιώνει διαταραχή είναι σε μια μεγάλη οικογένεια υποστηρικτική ή είναι μόνος του. Αν το περιβάλλον σου είναι υποστηρικτικό, έχεις γονείς, έχεις αδέρφια, παίζει πολύ μεγάλο ρόλο, όπως και σε όλα στην ψυχιατρική. Αν όμως είσαι μόνος σου, πώς το ξεπερνάς;».

- Πήγαν οι ψυχίατροι, πάντως, στους ανθρώπους αυτούς.
«Πάντα οι ψυχίατροι και οι ψυχολόγοι είναι δίπλα στην κοινωνία. Αμέσως όταν συμβαίνει κάποιο σοβαρό δυστύχημα, πάντα η Ψυχιατρική Εταιρεία στέλνει κόσμο - και μπράβο της. Πρέπει να καταλάβουμε ότι είμαστε κοινωνική επιστήμη, ότι ασχολούμαστε με τα καθημερινά προβλήματα των ανθρώπων».

- Αρα το πολιτικό σύστημα -για το οποίο αποκαλύφθηκαν συσσωρευμένες παθογένειες πολλών ετών, όχι μόνο της σημερινής κυβέρνησης, που έχει μεγαλύτερη ευθύνη, αλλά και των προηγούμενων- έχει ένα μεγάλο καθήκον να επιτελέσει. Δηλαδή αντί να τσακώνονται και να συνεχίζουν αυτό το θέατρο στα κανάλια, πρέπει όλοι μαζί, κατά τη γνώμη μου, να ομονοήσουν, να συνεργαστούν για να εμποδίσουν την εξάπλωση αυτής της δυσπιστίας.
«Εχετε απόλυτο δίκιο. Το πολιτικό σύστημα πρέπει να πάρει σοβαρές αποφάσεις για το τι θα κάνει με την κοινωνία, αλλιώς το τραύμα δεν θα επουλωθεί ποτέ. Δηλαδή τα μεγάλα κόμματα, αλλά και τα μικρότερα, αντί να αναλώνονται σε μια άγονη αντιπαράθεση, πρέπει να πάρουν σοβαρές αποφάσεις, ώστε αυτό το “ποτέ ξανά” να είναι όντως “ποτέ ξανά”».

Σκηνή 5: Κάθε πολίτης αισθάνεται προδομένος

Υπάρχει περίπτωση να επουλωθεί το μαζικό τραύμα; Υπάρχει, λέει ο Στάθης Μπαρτζώκας.

- Δηλαδή, το πολιτικό σύστημα θα μπορούσε να παίξει και έναν ρόλο μαζικής ψυχοθεραπείας της κοινωνίας. Από εκείνο εξαρτάται η γρήγορη ψυχική επαναφορά της.
«Αν δει η κοινωνία το πολιτικό σύστημα να ομονοεί υπέρ θετικών παρεμβάσεων στις αεροπορικές μετακινήσεις, στις σιδηροδρομικές, στους θεσμούς γενικότερα, θα επουλωθεί το τραύμα. Αμα δει κόντρες, άγονες αντιπαραθέσεις, θα έχουμε τραυματισμένη κοινωνία για πολλά χρόνια ακόμα. Η ανασύνταξη της κοινωνίας εξαρτάται από τους leaders. Ποιοι είναι οι leaders της κοινωνίας; Οι πολιτικοί αρχηγοί. Πρέπει λοιπόν αυτοί να πείσουν σοβαρά την κοινωνία ότι παλεύουν για εκείνη πλέον. Οχι για συμφέροντα εταιρειών και διάφορα άλλα που ακούγονται. Ο πολίτης πρέπει να νιώσει προστατευμένος για να ξεπεράσει το ατύχημά του».

- Και αυτή τη στιγμή αισθάνεται απροστάτευτος. Και προδομένος, ίσως.
«Προδομένος, ακάλυπτος, απροστάτευτος. Το τραύμα είναι πολύ μεγάλο».

- Δηλαδή μαζί με το τρένο εκτροχιάστηκαν και οι θεσμοί της κοινωνίας.
«Η κοινωνία εκτροχιάστηκε. Φάνηκε, όμως, και ότι οι θεσμοί είχαν ήδη εκτροχιαστεί πριν από το τρένο».

- Να πούμε και για τους ανθρώπους που ήταν μέσα στο τρένο και μετά το δυστύχημα παρέμειναν προσπαθώντας να σώσουν άλλους, αυτούς που χαρακτηρίστηκαν οι ήρωες του δυστυχήματος. Πώς ένας άνθρωπος, που στην καθημερινότητα δεν φαίνεται να είναι ήρωας, μπορεί σε μια τόσο δύσκολη στιγμή να ξεχωρίσει;
«Η προσωπικότητα του καθενός είναι το σημαντικότερο όπλο για να γίνεις ήρωας ή να σηκωθείς να φύγεις αμέσως. Σε αυτούς που έμειναν εκεί, το πιθανότερο ήταν ότι είχε αναπτυχθεί το αίσθημα του καθήκοντος. Αυτό δεν το έχουν όλοι. Αλλοι μετά το δυστύχημα έφυγαν αμέσως και άλλοι έμειναν και έσωσαν άλλους, ρισκάροντας και τη ζωή τους. Αναπτύχθηκαν αντίρροπες δυνάμεις. Αλλοι έγιναν ήρωες, άλλοι θέλησαν να φύγουν, να σωθούν. Αυτό δεν το ξέρουμε πριν από το ατύχημα. Οπως συμβαίνει σε μια πυρκαγιά, κάποιος μπαίνει μέσα στη φωτιά να σώσει ένα παιδάκι και άλλος φεύγει μακριά. Εκείνη τη στιγμή αποκαλύπτεται η προσωπικότητα του καθενός μας. Ισως και πράγματα που οι ίδιοι δεν ξέραμε».

Σκηνή 6: Ηρωες χωρίς να το ξέρουν
Και, εκτός όλων των άλλων, η περίπτωση των αφανών μικρών ηρώων. Κάθε μεγάλο, θανατηφόρο γεγονός το κρίσιμο τεστ για την προσωπικότητα των επιζώντων.

- Ποιες είναι αυτές οι δυνάμεις;
«Η διαμόρφωση της προσωπικότητας να έχει αίσθημα καθήκοντος και αίσθημα ευθύνης. Πράγματα που δημιουργούνται μέσα από την οικογένεια, μέσα από τα σχολεία, μέσα από τη γενικότερη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Ούτε ο ίδιος δεν ήξερε ότι θα ξεχωρίσει μέσα σε όλη αυτή την ιστορία».

- Και φυσικά αυτό έγινε αυτόματα. Δεν έγινε μετά από σκέψη.
«Οχι βέβαια. Εγινε αυτόματα, αλλά έδειξε και την προσωπικότητα του ήρωα. Εδειξε ότι είχε αναπτυχθεί όλα τα προηγούμενα χρόνια το αίσθημα της ευθύνης που μπορεί εκείνη τη στιγμή να φούντωσε. Εδειξε την πραγματική του προσωπικότητα».

- Θα έχουν ψυχολογικά προβλήματα αυτά τα παιδιά;
«Το πιθανότερο είναι ότι θα ξεπεράσουν εύκολα το μετατραυματικό στρες γιατί θα έχουν και την ικανοποίηση ότι έσωσαν και άλλους ανθρώπους».

- Αρα ο ηρωισμός τους είναι μια επίθεση. Επιθετικά αντιμετώπισαν το γεγονός, όχι αμυντικά. Καταπολέμησαν τον φόβο τους.
«Ναι, αυτό λέγεται φόβος του φόβου. Φόβισαν τον φόβο τους και κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν μια τραγική κατάσταση τόσο ηρωικά. Αυτοί οι άνθρωποι ξεπέρασαν τον εαυτό τους, έδειξαν ότι είναι ολοκληρωμένες προσωπικότητες».

- Η ελληνική κοινωνία, από την πολυετή πείρα σας στην Ψυχιατρική, δεν αποτελείται από πολλές τέτοιες προσωπικότητες; Πόσοι είναι που πάσχουν από κατάθλιψη;
«Μεγάλο ποσοστό. Ξεκινάει από 6% και φτάνει μέχρι 30% σε κάποια περίοδο της ζωής, δηλαδή το 30% θα πάσχει από κατάθλιψη σε κάποια φάση της ζωής του».

- Αυτοί αναζητούν θεραπεία, έρχονται στον ψυχίατρο;
«Αρκετοί, όχι όλοι. Λέγεται ότι παγκοσμίως 2 στους 10 ασθενείς πάνε στον ψυχίατρο. Οι άλλοι λένε ότι θα το ξεπεράσουν μόνοι τους. Η κατάθλιψη είναι βιολογική ασθένεια και χρειάζεται και ψυχοθεραπεία και φαρμακοθεραπεία. Είναι ασθένεια του εγκεφάλου. Πώς γίνεται να μην κοιμάσαι, να μην τρως και να χάνεις κιλά, να έχεις ενοχές ότι φταις για όλα εσύ, να μην μπορείς να βγεις έξω;».

Σκηνή 7: Ποια η λύτρωση του μοιραίου σταθμάρχη;

Και τέλος ο μοιραίος σταθμάρχης. Ο Στάθης Μπαρτζώκας θα ήθελε να τον επισκεφθεί και να τον εξετάσει. Αραγε ποια η προσωπικότητά του και η σκοτεινή πλευρά του;

- Πείτε μου για την ψυχολογία αυτού του ανθρώπου, του σταθμάρχη. Πώς να αισθάνεται τώρα αυτός; Εχει αίσθημα ευθύνης, καταλαβαίνει τι έκανε;
«Εδώ πρέπει να δούμε τα στάδια του πένθους, που είναι η άρνηση, η αποδοχή, η διαπραγμάτευση».

- Τι εννοείτε με το «η διαπραγμάτευση»;
«Εννοώ να διαπραγματευτεί το γεγονός που προκάλεσε. Ο συγκεκριμένος σταθμάρχης με την αμέλειά του ή την ανικανότητά του σκότωσε 57 άτομα».

- Πώς μπορεί να αισθάνεται;
«Θα εξαρτηθεί από την προσωπικότητα που έχει διαμορφώσει. Αλλος στη θέση του μπορεί και να έκανε κακό στον εαυτό του, άλλος μπορεί να περιμένει απλά να περάσει η ποινή του. Δεν μπορούμε να πούμε τίποτα γι’ αυτό».

- Εσάς θα σας ενδιέφερε να τον εξετάσετε;
«Πάρα πολύ. Να δω σε τι ψυχολογική κατάσταση είναι, απλώς δεν μπορώ να ξέρω τι έχει στο μυαλό του. Πρέπει να δούμε τι προσωπικότητα έχει δομήσει».

- Δεν του έχει προκαλέσει αυτό μεγάλο σοκ;
«Τεράστιο σοκ. Η αρχική του αντιμετώπιση, απ’ ό,τι ακούσαμε στους διαλόγους, είναι η άρνηση του γεγονότος. Εχει μπει στα στάδια του πένθους, πενθεί και ο ίδιος».

- Καταλαβαίνοντας τι έκανε, αρνήθηκε την ευθύνη του;
«Αυτό φαίνεται από τους αρχικούς διαλόγους. Τώρα βέβαια που καταλαγιάζει η σκόνη θα καταλάβει τι έχει συμβεί. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τι θα ακολουθήσει, είναι θέμα αισθήματος ευθύνης του καθενός μας».

Εφυγα με ένα συμπέρασμα κάποιας αμυδρής αισιοδοξίας. Το κόστος σε ανθρώπινες ζωές πρωτάκουστο. Οι επιπτώσεις στους επιζώντες αλλά και στους οικείους τους, μεγάλες και ίσως αθεράπευτες. Τουλάχιστον, όμως, όλα αυτά να μην πάνε χαμένα. Σε μια τέτοια περίπτωση που πάνε χαμένα, είναι σαν το πολιτικό σύστημα να τους σκοτώνει για δεύτερη φορά. Επομένως μία η λύση: όλα στη φόρα, όλοι οι ένοχοι στη σέντρα και «ποτέ ξανά»!


«Σε όλα τα επίπεδα, οι σχέσεις διαταράσσονται έπειτα από ένα τόσο τραγικό γεγονός. Και οι φιλικές, και οι ερωτικές, και οι επαγγελματικές. Γιατί το άτομο έχει μια τάση απόσυρσης. Θέλει να φύγει από την πραγματικότητα. Αποσύρεται από φίλους, από συντρόφους, από συναδέλφους, για να μπορέσει να επιβιώσει»