Αρβελέρ στον Δανίκα: Ο Ανδρόνικος έκανε λάθος, έχω πέντε ευρήματα ότι ο Μέγας Αλέξανδρος ετάφη στη Βεργίνα
28.12.2023
11:19
Η κορυφαία βυζαντινολόγος και πρώτη γυναίκα πρύτανης της Σορβόννης λέει ότι η ταφή στην Αλεξάνδρεια ήταν μια συνωμοσία του Πτολεμαίου και ότι η μεταφορά της σορού στη Βεργίνα έγινε με μυστικότητα εξαιτίας της βασίλισσας Ευρυδίκης
Αντιγράφω απόσπασμα από το «επίμετρο» ιστορικής έρευνας της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ με γενικό τίτλο «Ο μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών». Και με υπότιτλο, για το επίμετρο, «Πού είναι θαμμένος ο Μεγαλέξανδρος» (εκδόσεις Gutenberg το 2018).
«Ενας αρχαίος ήσσων ποιητής μακεδονικής καταγωγής, ο Αδδαίος, συνέταξε επίγραμμα για τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου που σώζεται στην Παλατινή Ανθολογία. Το μεταφράζω: “Αν κάποιος θέλει να υμνήσει τον τύμβον του Μακεδόνα Αλεξάνδρου, να πει και τη μία και την άλλη ήπειρο τάφου εκείνου”».
Σκηνή 1: Το μεγάλο λάθος του Ανδρόνικου
Και η Αρβελέρ συνεχίζει: «Να προσέξουμε ότι ο Αδδαίος μιλά για τύμβο και όχι για μαυσωλείο, το οποίο άλλωστε αν δεχτούμε την ταφή του Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια, δημιουργήθηκε από τον Πτολεμαίο Β’, δηλαδή 40 περίπου χρόνια μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.). Σχετικά τώρα με τις δύο ηπείρους για τις οποίες μιλά ο Αδδαίος, λογικά ο νους πάει στην τότε Λιβύη, δηλαδή την Αφρική, όπου η Αλεξάνδρεια, το μαυσωλείο, αλλά υποχρεωτικά και στην Ευρώπη, όπου ο τύμβος του Αλεξάνδρου στα πάτρια εδάφη του. Η μακεδονική καταγωγή του Αδδαίου τού επιτρέπει, συμπεραίνω, να γνώριζε μια ταφή άγνωστη στους υπολοίπους. Εννοώ την εν Μακεδονία».
Σε τρία χρόνια, δηλαδή το 2026, θα έχει πατήσει τα εκατό. Να τα χιλιάσει. Κι όμως, αυτό το σπάνιο πλάσμα με τα κοντοκουρεμένα μαλλιά, έχει ένα βλέμμα που όταν το ρίχνει πάνω σου, φωτίζει όπως ο προβολέας για νυχτερινά γυρίσματα ταινίας του Χόλιγουντ.
Την έψαχνα. Και την έψαχνα εναγωνίως επειδή όλα τα media, προσφάτως, φιλοξενούσαν, με εντυπωσιακή προβολή, την άποψή της που έλεγε εν ολίγοις ότι ο Ανδρόνικος έχει κάνει μέγα λάθος και ότι στον τάφο της Βεργίνας δεν ήταν ο Φίλιππος, αλλά ο γιος του, ο Μέγας Αλέξανδρος.
Και έπειτα από επιμονή και υπομονή, ούτε η Αντζελίνα Τζολί να ήταν τότε στις μεγάλες της επιτυχίες, κατάφερα να την εντοπίσω. Και στο τέλος να κάμψω τις αντιστάσεις της και να τη συναντήσω σε κάποιο σεμνό δωμάτιο πεντάστερου ξενοδοχείου στο κέντρο της Αθήνας.
Εκεί στεγάζεται. Προφανώς για τις υπηρεσίες και τις ευκολίες που παρέχει κάθε ξενοδοχειακή μονάδα. Αλλωστε, όπως η ίδια μού έχει πει, στο Παρίσι το σπίτι της. Ομως, λόγω COVID, στο τελευταίο της ταξίδι στα πάτρια εδάφη αναγκάστηκε να «σφραγιστεί» εδώ στην Αθήνα, σαν μετανάστρια, σαν προσφυγοπούλα. Οπως τότε, μόλις 16 ετών, μετά τον πόλεμο και ως μικρή ΕΠΟΝίτισσα, πήρε των ομματιών της και ως προσφυγοπούλα κατέληξε στην Πόλη του Φωτός, πολίτης της Γαλλίας.
Σκηνή 2: Η πρώτη γυναίκα πρύτανης της Σορβόννης
Το βιογραφικό της τόσο πλούσιο και τόσο μακροσκελές όσο μεγαλοπρεπές σενάριο επιστημονικής φαντασίας:
«Ενας αρχαίος ήσσων ποιητής μακεδονικής καταγωγής, ο Αδδαίος, συνέταξε επίγραμμα για τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου που σώζεται στην Παλατινή Ανθολογία. Το μεταφράζω: “Αν κάποιος θέλει να υμνήσει τον τύμβον του Μακεδόνα Αλεξάνδρου, να πει και τη μία και την άλλη ήπειρο τάφου εκείνου”».
Σκηνή 1: Το μεγάλο λάθος του Ανδρόνικου
Και η Αρβελέρ συνεχίζει: «Να προσέξουμε ότι ο Αδδαίος μιλά για τύμβο και όχι για μαυσωλείο, το οποίο άλλωστε αν δεχτούμε την ταφή του Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια, δημιουργήθηκε από τον Πτολεμαίο Β’, δηλαδή 40 περίπου χρόνια μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.). Σχετικά τώρα με τις δύο ηπείρους για τις οποίες μιλά ο Αδδαίος, λογικά ο νους πάει στην τότε Λιβύη, δηλαδή την Αφρική, όπου η Αλεξάνδρεια, το μαυσωλείο, αλλά υποχρεωτικά και στην Ευρώπη, όπου ο τύμβος του Αλεξάνδρου στα πάτρια εδάφη του. Η μακεδονική καταγωγή του Αδδαίου τού επιτρέπει, συμπεραίνω, να γνώριζε μια ταφή άγνωστη στους υπολοίπους. Εννοώ την εν Μακεδονία».
Σε τρία χρόνια, δηλαδή το 2026, θα έχει πατήσει τα εκατό. Να τα χιλιάσει. Κι όμως, αυτό το σπάνιο πλάσμα με τα κοντοκουρεμένα μαλλιά, έχει ένα βλέμμα που όταν το ρίχνει πάνω σου, φωτίζει όπως ο προβολέας για νυχτερινά γυρίσματα ταινίας του Χόλιγουντ.
Την έψαχνα. Και την έψαχνα εναγωνίως επειδή όλα τα media, προσφάτως, φιλοξενούσαν, με εντυπωσιακή προβολή, την άποψή της που έλεγε εν ολίγοις ότι ο Ανδρόνικος έχει κάνει μέγα λάθος και ότι στον τάφο της Βεργίνας δεν ήταν ο Φίλιππος, αλλά ο γιος του, ο Μέγας Αλέξανδρος.
Και έπειτα από επιμονή και υπομονή, ούτε η Αντζελίνα Τζολί να ήταν τότε στις μεγάλες της επιτυχίες, κατάφερα να την εντοπίσω. Και στο τέλος να κάμψω τις αντιστάσεις της και να τη συναντήσω σε κάποιο σεμνό δωμάτιο πεντάστερου ξενοδοχείου στο κέντρο της Αθήνας.
Εκεί στεγάζεται. Προφανώς για τις υπηρεσίες και τις ευκολίες που παρέχει κάθε ξενοδοχειακή μονάδα. Αλλωστε, όπως η ίδια μού έχει πει, στο Παρίσι το σπίτι της. Ομως, λόγω COVID, στο τελευταίο της ταξίδι στα πάτρια εδάφη αναγκάστηκε να «σφραγιστεί» εδώ στην Αθήνα, σαν μετανάστρια, σαν προσφυγοπούλα. Οπως τότε, μόλις 16 ετών, μετά τον πόλεμο και ως μικρή ΕΠΟΝίτισσα, πήρε των ομματιών της και ως προσφυγοπούλα κατέληξε στην Πόλη του Φωτός, πολίτης της Γαλλίας.
Σκηνή 2: Η πρώτη γυναίκα πρύτανης της Σορβόννης
Το βιογραφικό της τόσο πλούσιο και τόσο μακροσκελές όσο μεγαλοπρεπές σενάριο επιστημονικής φαντασίας:
Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 29 Αυγούστου 1926 από Μικρασιάτες γονείς. Πατέρας της ο Νίκος Γλύκατζης, Μικρασιάτης έμπορος και επιστάτης των κτημάτων της οικογενείας της μητέρας της, Καλλιρρόης, το γένος Ψαλτίδη, η οποία προερχόταν από πλούσια οικογένεια της Προύσας. Αποφοίτησε από το Δ’ Γυμνάσιο Αθηνών και σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στην Κατοχή εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ και ήταν η υπεύθυνη μαθητριών του Παγκρατίου υπό την καθοδήγηση του Χρήστου Πασαλάρη (θρυλική μορφή της δημοσιογραφίας). Στα Δεκεμβριανά ακολούθησε τον ΕΛΑΣ Αθηνών στην υποχώρησή του από την Αττική, και επέστρεψε στον Βύρωνα μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.
Μετακόμισε στο Παρίσι το 1953 για να συνεχίσει τις σπουδές της. Δύο χρόνια μετά την άφιξή της διορίσθηκε στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CNRS) και το 1964 έγινε διευθύντρια σπουδών του Κέντρου. Τρία χρόνια αργότερα έγινε καθηγήτρια στη Σορβόννη. Και από το 1966 λαμβάνει διπλώματα, αξιώματα και ό,τι άλλο σπουδαίο επιστημονικό τίτλο βάζει η πλούσια φαντασία της. Σαν την Αρβελέρ καμία άλλη. Δίπλωμα doctorat ès lettres με τη μελέτη της για το Βυζάντιο και τη θάλασσα, που εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις της Γαλλίας (Byzance et la mer - Παρίσι: Presses Uuniversitaires de France)
Είναι η πρώτη γυναίκα πρύτανης στην ιστορία των 700 χρόνων του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, αλλά και η πρώτη γυναίκα παγκοσμίως που είχε τέτοια θέση σε διεθνώς αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο. Εκεί γνώρισε τον σύζυγό της, Ζακ Αρβελέρ, που ήταν αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού της Γαλλίας και ο οποίος καταγόταν από μεγαλοαστική οικογένεια του Παρισιού. Με τον Ζακ Αρβελέρ απέκτησε μία κόρη, τη Μαρί-Ελέν. Σήμερα ζει μόνιμα στη Γαλλία.
Να συνεχίσω; Εν ολίγοις είναι Πρόεδρος της Επιτροπής Ηθικής του Εθνικού Κέντρου για την Επιστημονική Ερευνα (Γαλλία), Επίτιμη Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών, Πρύτανης της Ακαδημίας και Καγκελάριος των Πανεπιστημίων των Παρισίων, Πρόεδρος του Κέντρου Georges Pompidou- Beaubourg, Πρόεδρος του Αμερικανικού Μουσείου Τέχνης και Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου στο Παρίσι και... και... και...
Το πιο «αξιοπερίεργο» με αυτό το εντυπωσιακό, αστραφτερό και πανέξυπνο πλάσμα είναι ότι ενώ ήταν αυθεντικό τέκνο της ΕΠΟΝ, κατάφερε σαν φοιτήτρια να εργαστεί ως γαλλομαθής στον κύκλο της Φρειδερίκης. Τα ετερόκλητα έλκονται; Οχι ακριβώς. Απλούστατα η Φρειδερίκη της δολοπλοκίας, ως θριαμβεύτρια του Εμφυλίου, δεν είχε πρόβλημα να θέσει υπό τις υπηρεσίες της μια μικρή αντάρτισσα και κομμουνίστρια!
Σκηνή 3: Ούτε η Μέριλ Στριπ!
Από το τηλέφωνο με ρώτησε «πότε θα έρθεις;». Στις 11.00 της απάντησα. «Καλώς», μου είπε. Μέσα μου, όμως, διατηρούσα τις αμφιβολίες μου. Λες την τελευταία στιγμή να το ακυρώσει; Ευτυχώς, όχι. Ετσι πέρασε το δεύτερο στάδιο δοκιμασίας. Σας είπα, ούτε η Μέριλ Στριπ τέτοιο πράγμα!
Φτάνω στο ξενοδοχείο 10 λεπτά νωρίτερα και λέω στον Παναγιώτη τον φωτογράφο: «Καλύτερα να περιμένεις λίγο, να εξετάσω την κατάσταση και μετά από 10 λεπτά έρχεσαι κι εσύ».
Φτάνω στο front desk του ξενοδοχείου, ρωτάω τον αριθμό του δωματίου της. Η ρεσεψιονίστ με ευγένεια μου λέει να περιμένω. Προφανώς για να πάρει έγκριση. Λες να με απορρίψει; Κι όμως, το αντίθετο συμβαίνει. Ουφ, ανακουφίστηκα!
Τη βρήκα στο κρεβάτι της. Οχι ξαπλωμένη, αλλά καθισμένη να μασουλάει το πλούσιο πρωινό της. Ανοίγω το μαγνητόφωνο. Η βοηθός της από την άλλη άκρη της λέει: «Κυρία Αρβελέρ, σας μαγνητοφωνεί». Ατάραχη εκείνη «το ξέρω» της λέει. Αλίμονο να μην ξέρει.
Το βλέμμα της σπινθηρίζει. Η κορμοστασιά της, ευθυτενής. Μα τι πλάσμα είναι αυτό; Της λέω:
-Μα καλά, από πού κληρονομήσατε αυτό το ακατανίκητο, το ακατάβλητο κύτταρο;
Με κοιτάει σα να λέει «άκου να δεις, παιδάκι μου, σε μένα δεν περνάνε οι κολακείες». Το κατάλαβα και την πρόλαβα:
-Κυρία Αρβελέρ, το εννοώ και το λέω αυθόρμητα!
«Σε ξέρω», μου απαντάει, «γι’ αυτό και δέχτηκα να σε συναντήσω».
Μπαίνει μέσα ο Παναγιώτης, «λίγες» του λέω, «να μην την κουράσουμε». Εκείνη πάλι με βλέμμα σπινθηροβόλο, σα να λέει «άσε τον άνθρωπο να με φωτογραφίσει».
Σκηνή 4: «Βρε Ανδρόνικε...»
Αμέσως στο ψητό, να μη χάνω χρόνο:
-Τι έγινε με αυτή την ιστορία, με τον Μεγαλέξανδρο, που έχει γίνει ντόρος μεγάλος;
«Από το ’14 το λέω».
-Ναι, αλλά πώς το εξηγείτε;
«Οταν βρήκε τον τάφο ο Ανδρόνικος, τον χρονολόγησε στην εποχή που υπάρχουν τρεις αρχηγοί, τρεις βασιλιάδες: ο Φίλιππος Β’, ο Αλέξανδρος και ο Φίλιππος Γ’ ο Αρριδαίος. Οταν του είπα “βρε Ανδρόνικε, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει αγαλμάτιο βασιλέως βασιλεύοντος μέσα στον τάφο;”».
-Δηλαδή;
«Μέσα στον τάφο του λεγόμενου Φιλίππου είχαν βρει το αγαλμάτιο του Αλεξάνδρου. Και του λέω: “Πώς γίνεται αυτό;”. Μου λέει: “Βρε Ελένη, ο Αλέξανδρος είναι θαμμένος στην Αλεξάνδρεια, οπότε τέλειωσε, έξω ο Αλέξανδρος, τον απέκλεισε».
-Δεν απάντησε όμως για το αγαλμάτιο που βρέθηκε στον τάφο.
«Οχι. Μετά ο Αρριδαίος ήταν βλάκας και διοικούσε η γυναίκα του, η Ευριδίκη, η οποία ήταν μεγάλη αντίζηλος της Ολυμπιάδας, γυναίκας του Φιλίππου Β’ και μητέρας του Αλεξάνδρου. Ε, άφησα κι εγώ αυτή την ιστορία και ασχολήθηκα με τα βυζαντινά μου».
-Μάλιστα...
«Mετά, όταν βρήκαν την Αμφίπολη, ψάχνανε εκεί τον Αλέξανδρο. Και λέω εγώ: “Αν είναι στην Αλεξάνδρεια, τι τον ζητάνε στην Αμφίπολη;”. Οπότε με δεχθήκανε και τους διασκέδασα λέγοντάς τους ότι στην Αμφίπολη θα βρούνε τη γοργόνα του Αλεξάνδρου, όχι τον Αλέξανδρο. Πέρασε καιρός και άρχισα να ψάχνω εγώ. Γιατί για να τον ζητάνε στην Αμφίπολη, δεν είναι στην Αλεξάνδρεια. Και είδα ότι τα κείμενα που μιλάνε για την Αλεξάνδρεια είναι αιώνες μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου. Ο Αλέξανδρος πέθανε το 323 π.Χ. και μέχρι να γίνει το μαυσωλείο τον βάζουν στη Μέμφιδα. Και μετά από αιώνες βγήκε ότι ήταν στην Αλεξάνδρεια. Λοιπόν, στην Αλεξάνδρεια βάλανε όποιον νεκρό θέλανε. Ενώ τη σορό του Αλεξάνδρου την πήρανε στη Μακεδονία, όπου ήταν βασιλιάς ο Φίλιππος ο Αρριδαίος και έγινε διακριτική ταφή, γιατί η γυναίκα του η Ευριδίκη ήταν εναντίον της Ολυμπιάδας. Δεν ήθελε να δει τον Αλέξανδρο να επισκιάζει τους πάντες».
Σκηνή 5: Ο Αλέξανδρος, το 334 π.Χ, χρωστούσε στον κόσμο λεφτά
Η συνέχεια με επιχειρήματα ατράνταχτα και αποστομωτικά:
«Μετά έπιασα τα ευρήματα. Ενα: Το αγαλμάτιο του Αλέξανδρου. Δύο: Στη ζωφόρο του τάφου, στη μέση, είναι στεφανηφόρος, έφιππος ο Αλέξανδρος - όλοι το δέχονται. Και στις γωνιές άνθρωποι οι οποίοι φοράνε καπέλα τα οποία είναι περσικά. Αρα είναι της εποχής που ήταν στην Περσία, βασιλεύων. Τρία: Βρήκαν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι ένα πτώμα που ήταν τραυματισμένο στην κνήμη και είπαν πως ήταν ο Φίλιππος Β’. Και γράψανε το “The lameness of King Philip II”, ότι ο Φίλιππος δεν μπορούσε να περπατήσει».
-Ναι, πράγματι, δεν μπορούσε να περπατήσει.
«Και τους είπαν οι Ελληνες: «Μόνο ο Φίλιππος είχε τραύμα στην κνήμη; Και άλλοι είχανε”. Τέσσερα: Ο Φίλιππος ήταν ψηλός, ενώ ο Αλέξανδρος ήταν μικρόσωμος. Ο θώρακας που βρήκαν δεν πάει στον μεγάλο, πάει στον μικρό. Πέντε: Ολα τα κτερίσματα ήταν πλούσια, χρυσά. Ενώ όταν έφυγε από τη Μακεδονία ο Αλέξανδρος το 334 π.Χ., χρωστούσε στον κόσμο λεφτά».
-Αλήθεια; Πού χρωστούσε;
«Το ξέρουμε από τον Ονησίκριτο. Είναι ο μόνος ιστορικός του οποίου τα έργα βρέθηκαν ακόμη και μιλάει για τα χρέη του Αλέξανδρου. Οι Μακεδόνες χρωστούσαν χρήματα, δεν μπορούσαν να έχουν χρυσά κτερίσματα».
-Δηλαδή, ο Αλέξανδρος πού σκοτώθηκε και πού τον πήγανε;
«Από τη Δαμασκό, τον φέρανε πίσω, τον πήγε στην Αίγυπτο ο Πτολεμαίος. Ωσπου να γίνει το μαυσωλείο περάσαν χρόνια».
-Και πώς συντηρούσαν το πτώμα;
«Το κάψανε, “κατά τρόπο ελληνικό”, μείνανε μόνο τα οστά του».
-Και μετά, κατά τη γνώμη σας, έφεραν τα οστά από την Αίγυπτο στη Μακεδονία.
«Ναι, στις Αιγές, και έκαναν διακριτική ταφή, όπως είπαμε, εξαιτίας της Ευριδίκης».
-Όταν λέγατε στον Ανδρόνικο τη θεωρία σας, εκείνος τι απαντούσε;
«Οτι ο Αλέξανδρος είναι θαμμένος στην Αλεξάνδρεια».
-Ομως ο τάφος δεν βρέθηκε ποτέ στην Αλεξάνδρεια, τη σκάψαν όλη, την ξεθεμελιώσανε.
«Βάλανε έναν ψεύτικο Αλέξανδρο εκεί, άλλον νεκρό».
Σκηνή 6: Οι Βυζαντινοί προτίμησαν τους Οθωμανούς από τους Καθολικούς
Σας είπα, σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Επομένως, το στοιχείο της συνωμοσίας παίζει ρόλο πρωταγωνιστικό και καταλυτικό.
-Γιατί όλη αυτή η συνωμοσία;
«Ηταν του Πτολεμαίου, ήθελε τον Αλέξανδρο στην Αίγυπτο για να είναι εκείνος ο διάδοχος ο μεγάλος. Πρέπει να διαβάσετε το βιβλίο που έγραψα, “Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών”. Τα γράφω στο επίμετρο».
-Είστε πάντως φαινόμενο, ειλικρινά το λέω. Δεν έχω δει άλλη γυναίκα σαν κι εσάς.
«Τώρα θα εκδοθούν άλλα δύο βιβλία, μικρά, για τον Αλέξανδρο, με τα επιχειρήματά μου».
-Γράφετε ακόμα;
«Ε, όχι πια. Είναι τα παλιά κείμενα».
-Για πείτε μου τώρα για το Βυζάντιο. Κατηγορείται πάρα πολύ τελευταία ότι ήταν κέντρο διαφθοράς, δεν έχει σχέση με την Ελλάδα.
«Ολόκληρη ιστορία, χρόνια τη διδάσκω. Το θέμα είναι ότι 29 Μαΐου κάθε χρόνο οι Γάλλοι φοιτητές στέλνουν συλλυπητήρια. Τρεχάτε τώρα να ρωτήσετε τους Ελληνες τι σημαίνει 29 Μαΐου».
-Είναι αλήθεια ότι η Αλωση της Κωνσταντινουπόλεως πέτυχε επειδή η εξουσία του Βυζαντίου προτίμησε τους Οθωμανούς από τους Καθολικούς;
«Ναι, το λέει και ο Λουκάς Νοταράς, που ήταν αρχηγός του Στόλου».
-Δηλαδή, την παρέδωσαν την Πόλη στους Οθωμανούς...
«Κατά κάποιον τρόπο».
-Για τη σημερινή κατάσταση, την πολιτική, στην Ελλάδα, τι γνώμη έχετε;
«Δεν ασχολούμαι, ούτε διαβάζω, ούτε θέλω να ξέρω».
-Ποια ήταν η πιο σημαντική στιγμή της ζωής σας, η πιο συναρπαστική;
«Στη Γαλλία, τα παιδιά που διαβάζουνε Βυζάντιο. Εδώ διαβάζουν;».
-Εδώ δεν ξέρουν τίποτα. Στη Γαλλία, λοιπόν, ασχολούνται πιο πολύ με το Βυζάντιο απ’ ό,τι στην Ελλάδα. Και με την αρχαία Ελλάδα ασχολούνται πιο πολύ;
«Ναι, συνέχεια».
-Τόσο μεγάλη διαφορά, ε; Δηλαδή η Ελλάδα, κατά τη γνώμη σας, δεν είναι μια χώρα ευρωπαϊκή;
«Λένε ότι είναι».
Σκηνή 7: Τα ιδιωτικά είναι καλύτερα από τα δημόσια
Αρχισα να αισθάνομαι ότι πρέπει να την κάνω. Γι’ αυτό άρχισα το δημοσιογραφικό τρεχαλητό. Ο,τι προλάβω. Εφ’ όλης της ύλης.
-Για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, ποια είναι η θέση σας;
«Εγώ είμαι υπέρ».
-Α, είστε υπέρ. Βέβαια, στη Γαλλία υπάρχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια.
«Υπάρχουν οι Μεγάλες Σχολές. Που ειδικεύονται σε ένα θέμα. Π.χ. η Σχολή Μηχανικών, η Σχολή Χημικών. Μία επιστήμη, δεν είναι ΠΑΝεπιστήμια».
-Τα ιδιωτικά είναι καλύτερα από τα δημόσια;
«Ναι».
-Μεταρρυθμίσεις έχουν γίνει στην Ελλάδα κατά τη γνώμη σας;
«Εσείς το ξέρετε καλύτερα. Ούτε παρακολουθώ, ούτε θέλω».
-Ζήτησε ποτέ τη γνώμη σας κάποια κυβέρνηση;
«Οχι, ποτέ».
-Λέτε ιστορίες, έτσι;
«Οχι μόνο λέω, αλλά ζω Ιστορία».
-Οπως;
«Τον πόλεμο. Ημουν 14 χρόνων. Αρα, τα ξέρω όλα».
-Και τι κάνατε τότε;
«Πείνα τεράστια. Να περνώ πτώματα για να πάω σχολείο. Τέλος πάντων, ευτυχώς με πιάσανε όταν βγήκα από την Αντίσταση, γιατί αν με πιάνανε όταν έμπαινα, δεν θα τελείωναν ποτέ».
-Ήσασταν στην Αντίσταση από τόσο μικρή;
«ΕΠΟΝιτάκι ήμουν. Στέλναμε γράμματα, γράφαμε συνθήματα στους τοίχους».
-Και για τη Γαλλία πότε φεύγετε;
«Στα 18, όταν είχα τελειώσει εδώ».
-Και κάνατε τις σπουδές σας εκεί;
«Ναι, όλα. Εμεινα εκεί και παντρεύτηκα. Κατά τύχη είμαι τώρα εδώ. Είχα έρθει για το Forum των Δελφών και ήρθε η COVID και ξέμεινα».
-COVID περάσατε εσείς;
«Οχι, έκανα εμβόλια. Αλλά πρέπει να φύγω κάποτε».
-Θα φύγετε για το Παρίσι;
«Το παιδί μου εκεί είναι».
-Και πότε θα φύγετε;
«Μόλις μπορέσω. Η κόρη μου λέει ότι είναι δύσκολο να φύγω».
Σκηνή 8: Ο Μακρόν είναι σαχλαμάρας
Η στιγμή του αποχαιρετισμού. Τίποτα εγώ. Να προλάβω. Και της λέω:
- Πάντως το βλέμμα σας λάμπει. Από πού πηγάζει αυτή η θέληση για ζωή, αυτό θέλω να μάθω.
«Κι εγώ θέλω να το μάθω».
-Αριστερά υπάρχει σήμερα;
«Πάντως δεν είναι ο ΣΥΡΙΖΑ».
-Αυτό είναι σίγουρο. Ως Ιδέα, έστω, υπάρχει; Ή είναι μονόδρομος να ακολουθούμε όλοι την ίδια πολιτική; Μπορεί να υπάρξει μια άλλη πολιτική, αριστερή;
«Πρέπει».
-Ο Μακρόν είναι αριστερός, δεξιός, τι είναι;
«Τίποτα δεν είναι, Μακρόν είναι. Σαχλαμάρας είναι. Αυτό λέω στην κόρη μου, που είναι macronienne».
Καθώς σηκώθηκα να φύγω, εκείνη έκανε ένα έτσι και μου έδωσε το βιβλίο «Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών - Πού είναι θαμμένος ο Μεγαλέξανδρος». «Να το διαβάσεις».
-Φυσικά θα το διαβάσω.
«Οχι όλο, να διαβάσεις το Επίμετρο».
-Υποκλίνομαι σε ένα πλάσμα που όμοιό του δεν έχω συναντήσει στη δημοσιογραφική και προσωπική διαδρομή μου.
«Το είπαμε αυτό, άντε τώρα φύγε».
-Φεύγω, αλλά δεν θα ξεχάσω...
«Αντε φύγε!».
Εφυγα ως ευλογημένος. Πραγματικά δεν θα ξεχάσω.
Μετακόμισε στο Παρίσι το 1953 για να συνεχίσει τις σπουδές της. Δύο χρόνια μετά την άφιξή της διορίσθηκε στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CNRS) και το 1964 έγινε διευθύντρια σπουδών του Κέντρου. Τρία χρόνια αργότερα έγινε καθηγήτρια στη Σορβόννη. Και από το 1966 λαμβάνει διπλώματα, αξιώματα και ό,τι άλλο σπουδαίο επιστημονικό τίτλο βάζει η πλούσια φαντασία της. Σαν την Αρβελέρ καμία άλλη. Δίπλωμα doctorat ès lettres με τη μελέτη της για το Βυζάντιο και τη θάλασσα, που εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις της Γαλλίας (Byzance et la mer - Παρίσι: Presses Uuniversitaires de France)
Είναι η πρώτη γυναίκα πρύτανης στην ιστορία των 700 χρόνων του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, αλλά και η πρώτη γυναίκα παγκοσμίως που είχε τέτοια θέση σε διεθνώς αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο. Εκεί γνώρισε τον σύζυγό της, Ζακ Αρβελέρ, που ήταν αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού της Γαλλίας και ο οποίος καταγόταν από μεγαλοαστική οικογένεια του Παρισιού. Με τον Ζακ Αρβελέρ απέκτησε μία κόρη, τη Μαρί-Ελέν. Σήμερα ζει μόνιμα στη Γαλλία.
Να συνεχίσω; Εν ολίγοις είναι Πρόεδρος της Επιτροπής Ηθικής του Εθνικού Κέντρου για την Επιστημονική Ερευνα (Γαλλία), Επίτιμη Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής Βυζαντινών Σπουδών, Πρύτανης της Ακαδημίας και Καγκελάριος των Πανεπιστημίων των Παρισίων, Πρόεδρος του Κέντρου Georges Pompidou- Beaubourg, Πρόεδρος του Αμερικανικού Μουσείου Τέχνης και Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου στο Παρίσι και... και... και...
Το πιο «αξιοπερίεργο» με αυτό το εντυπωσιακό, αστραφτερό και πανέξυπνο πλάσμα είναι ότι ενώ ήταν αυθεντικό τέκνο της ΕΠΟΝ, κατάφερε σαν φοιτήτρια να εργαστεί ως γαλλομαθής στον κύκλο της Φρειδερίκης. Τα ετερόκλητα έλκονται; Οχι ακριβώς. Απλούστατα η Φρειδερίκη της δολοπλοκίας, ως θριαμβεύτρια του Εμφυλίου, δεν είχε πρόβλημα να θέσει υπό τις υπηρεσίες της μια μικρή αντάρτισσα και κομμουνίστρια!
Σκηνή 3: Ούτε η Μέριλ Στριπ!
Από το τηλέφωνο με ρώτησε «πότε θα έρθεις;». Στις 11.00 της απάντησα. «Καλώς», μου είπε. Μέσα μου, όμως, διατηρούσα τις αμφιβολίες μου. Λες την τελευταία στιγμή να το ακυρώσει; Ευτυχώς, όχι. Ετσι πέρασε το δεύτερο στάδιο δοκιμασίας. Σας είπα, ούτε η Μέριλ Στριπ τέτοιο πράγμα!
Φτάνω στο ξενοδοχείο 10 λεπτά νωρίτερα και λέω στον Παναγιώτη τον φωτογράφο: «Καλύτερα να περιμένεις λίγο, να εξετάσω την κατάσταση και μετά από 10 λεπτά έρχεσαι κι εσύ».
Φτάνω στο front desk του ξενοδοχείου, ρωτάω τον αριθμό του δωματίου της. Η ρεσεψιονίστ με ευγένεια μου λέει να περιμένω. Προφανώς για να πάρει έγκριση. Λες να με απορρίψει; Κι όμως, το αντίθετο συμβαίνει. Ουφ, ανακουφίστηκα!
Τη βρήκα στο κρεβάτι της. Οχι ξαπλωμένη, αλλά καθισμένη να μασουλάει το πλούσιο πρωινό της. Ανοίγω το μαγνητόφωνο. Η βοηθός της από την άλλη άκρη της λέει: «Κυρία Αρβελέρ, σας μαγνητοφωνεί». Ατάραχη εκείνη «το ξέρω» της λέει. Αλίμονο να μην ξέρει.
Το βλέμμα της σπινθηρίζει. Η κορμοστασιά της, ευθυτενής. Μα τι πλάσμα είναι αυτό; Της λέω:
-Μα καλά, από πού κληρονομήσατε αυτό το ακατανίκητο, το ακατάβλητο κύτταρο;
Με κοιτάει σα να λέει «άκου να δεις, παιδάκι μου, σε μένα δεν περνάνε οι κολακείες». Το κατάλαβα και την πρόλαβα:
-Κυρία Αρβελέρ, το εννοώ και το λέω αυθόρμητα!
«Σε ξέρω», μου απαντάει, «γι’ αυτό και δέχτηκα να σε συναντήσω».
Μπαίνει μέσα ο Παναγιώτης, «λίγες» του λέω, «να μην την κουράσουμε». Εκείνη πάλι με βλέμμα σπινθηροβόλο, σα να λέει «άσε τον άνθρωπο να με φωτογραφίσει».
Σκηνή 4: «Βρε Ανδρόνικε...»
Αμέσως στο ψητό, να μη χάνω χρόνο:
-Τι έγινε με αυτή την ιστορία, με τον Μεγαλέξανδρο, που έχει γίνει ντόρος μεγάλος;
«Από το ’14 το λέω».
-Ναι, αλλά πώς το εξηγείτε;
«Οταν βρήκε τον τάφο ο Ανδρόνικος, τον χρονολόγησε στην εποχή που υπάρχουν τρεις αρχηγοί, τρεις βασιλιάδες: ο Φίλιππος Β’, ο Αλέξανδρος και ο Φίλιππος Γ’ ο Αρριδαίος. Οταν του είπα “βρε Ανδρόνικε, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει αγαλμάτιο βασιλέως βασιλεύοντος μέσα στον τάφο;”».
-Δηλαδή;
«Μέσα στον τάφο του λεγόμενου Φιλίππου είχαν βρει το αγαλμάτιο του Αλεξάνδρου. Και του λέω: “Πώς γίνεται αυτό;”. Μου λέει: “Βρε Ελένη, ο Αλέξανδρος είναι θαμμένος στην Αλεξάνδρεια, οπότε τέλειωσε, έξω ο Αλέξανδρος, τον απέκλεισε».
-Δεν απάντησε όμως για το αγαλμάτιο που βρέθηκε στον τάφο.
«Οχι. Μετά ο Αρριδαίος ήταν βλάκας και διοικούσε η γυναίκα του, η Ευριδίκη, η οποία ήταν μεγάλη αντίζηλος της Ολυμπιάδας, γυναίκας του Φιλίππου Β’ και μητέρας του Αλεξάνδρου. Ε, άφησα κι εγώ αυτή την ιστορία και ασχολήθηκα με τα βυζαντινά μου».
-Μάλιστα...
«Mετά, όταν βρήκαν την Αμφίπολη, ψάχνανε εκεί τον Αλέξανδρο. Και λέω εγώ: “Αν είναι στην Αλεξάνδρεια, τι τον ζητάνε στην Αμφίπολη;”. Οπότε με δεχθήκανε και τους διασκέδασα λέγοντάς τους ότι στην Αμφίπολη θα βρούνε τη γοργόνα του Αλεξάνδρου, όχι τον Αλέξανδρο. Πέρασε καιρός και άρχισα να ψάχνω εγώ. Γιατί για να τον ζητάνε στην Αμφίπολη, δεν είναι στην Αλεξάνδρεια. Και είδα ότι τα κείμενα που μιλάνε για την Αλεξάνδρεια είναι αιώνες μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου. Ο Αλέξανδρος πέθανε το 323 π.Χ. και μέχρι να γίνει το μαυσωλείο τον βάζουν στη Μέμφιδα. Και μετά από αιώνες βγήκε ότι ήταν στην Αλεξάνδρεια. Λοιπόν, στην Αλεξάνδρεια βάλανε όποιον νεκρό θέλανε. Ενώ τη σορό του Αλεξάνδρου την πήρανε στη Μακεδονία, όπου ήταν βασιλιάς ο Φίλιππος ο Αρριδαίος και έγινε διακριτική ταφή, γιατί η γυναίκα του η Ευριδίκη ήταν εναντίον της Ολυμπιάδας. Δεν ήθελε να δει τον Αλέξανδρο να επισκιάζει τους πάντες».
Σκηνή 5: Ο Αλέξανδρος, το 334 π.Χ, χρωστούσε στον κόσμο λεφτά
Η συνέχεια με επιχειρήματα ατράνταχτα και αποστομωτικά:
«Μετά έπιασα τα ευρήματα. Ενα: Το αγαλμάτιο του Αλέξανδρου. Δύο: Στη ζωφόρο του τάφου, στη μέση, είναι στεφανηφόρος, έφιππος ο Αλέξανδρος - όλοι το δέχονται. Και στις γωνιές άνθρωποι οι οποίοι φοράνε καπέλα τα οποία είναι περσικά. Αρα είναι της εποχής που ήταν στην Περσία, βασιλεύων. Τρία: Βρήκαν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι ένα πτώμα που ήταν τραυματισμένο στην κνήμη και είπαν πως ήταν ο Φίλιππος Β’. Και γράψανε το “The lameness of King Philip II”, ότι ο Φίλιππος δεν μπορούσε να περπατήσει».
-Ναι, πράγματι, δεν μπορούσε να περπατήσει.
«Και τους είπαν οι Ελληνες: «Μόνο ο Φίλιππος είχε τραύμα στην κνήμη; Και άλλοι είχανε”. Τέσσερα: Ο Φίλιππος ήταν ψηλός, ενώ ο Αλέξανδρος ήταν μικρόσωμος. Ο θώρακας που βρήκαν δεν πάει στον μεγάλο, πάει στον μικρό. Πέντε: Ολα τα κτερίσματα ήταν πλούσια, χρυσά. Ενώ όταν έφυγε από τη Μακεδονία ο Αλέξανδρος το 334 π.Χ., χρωστούσε στον κόσμο λεφτά».
-Αλήθεια; Πού χρωστούσε;
«Το ξέρουμε από τον Ονησίκριτο. Είναι ο μόνος ιστορικός του οποίου τα έργα βρέθηκαν ακόμη και μιλάει για τα χρέη του Αλέξανδρου. Οι Μακεδόνες χρωστούσαν χρήματα, δεν μπορούσαν να έχουν χρυσά κτερίσματα».
-Δηλαδή, ο Αλέξανδρος πού σκοτώθηκε και πού τον πήγανε;
«Από τη Δαμασκό, τον φέρανε πίσω, τον πήγε στην Αίγυπτο ο Πτολεμαίος. Ωσπου να γίνει το μαυσωλείο περάσαν χρόνια».
-Και πώς συντηρούσαν το πτώμα;
«Το κάψανε, “κατά τρόπο ελληνικό”, μείνανε μόνο τα οστά του».
-Και μετά, κατά τη γνώμη σας, έφεραν τα οστά από την Αίγυπτο στη Μακεδονία.
«Ναι, στις Αιγές, και έκαναν διακριτική ταφή, όπως είπαμε, εξαιτίας της Ευριδίκης».
-Όταν λέγατε στον Ανδρόνικο τη θεωρία σας, εκείνος τι απαντούσε;
«Οτι ο Αλέξανδρος είναι θαμμένος στην Αλεξάνδρεια».
-Ομως ο τάφος δεν βρέθηκε ποτέ στην Αλεξάνδρεια, τη σκάψαν όλη, την ξεθεμελιώσανε.
«Βάλανε έναν ψεύτικο Αλέξανδρο εκεί, άλλον νεκρό».
Σκηνή 6: Οι Βυζαντινοί προτίμησαν τους Οθωμανούς από τους Καθολικούς
Σας είπα, σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Επομένως, το στοιχείο της συνωμοσίας παίζει ρόλο πρωταγωνιστικό και καταλυτικό.
-Γιατί όλη αυτή η συνωμοσία;
«Ηταν του Πτολεμαίου, ήθελε τον Αλέξανδρο στην Αίγυπτο για να είναι εκείνος ο διάδοχος ο μεγάλος. Πρέπει να διαβάσετε το βιβλίο που έγραψα, “Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών”. Τα γράφω στο επίμετρο».
-Είστε πάντως φαινόμενο, ειλικρινά το λέω. Δεν έχω δει άλλη γυναίκα σαν κι εσάς.
«Τώρα θα εκδοθούν άλλα δύο βιβλία, μικρά, για τον Αλέξανδρο, με τα επιχειρήματά μου».
-Γράφετε ακόμα;
«Ε, όχι πια. Είναι τα παλιά κείμενα».
-Για πείτε μου τώρα για το Βυζάντιο. Κατηγορείται πάρα πολύ τελευταία ότι ήταν κέντρο διαφθοράς, δεν έχει σχέση με την Ελλάδα.
«Ολόκληρη ιστορία, χρόνια τη διδάσκω. Το θέμα είναι ότι 29 Μαΐου κάθε χρόνο οι Γάλλοι φοιτητές στέλνουν συλλυπητήρια. Τρεχάτε τώρα να ρωτήσετε τους Ελληνες τι σημαίνει 29 Μαΐου».
-Είναι αλήθεια ότι η Αλωση της Κωνσταντινουπόλεως πέτυχε επειδή η εξουσία του Βυζαντίου προτίμησε τους Οθωμανούς από τους Καθολικούς;
«Ναι, το λέει και ο Λουκάς Νοταράς, που ήταν αρχηγός του Στόλου».
-Δηλαδή, την παρέδωσαν την Πόλη στους Οθωμανούς...
«Κατά κάποιον τρόπο».
-Για τη σημερινή κατάσταση, την πολιτική, στην Ελλάδα, τι γνώμη έχετε;
«Δεν ασχολούμαι, ούτε διαβάζω, ούτε θέλω να ξέρω».
-Ποια ήταν η πιο σημαντική στιγμή της ζωής σας, η πιο συναρπαστική;
«Στη Γαλλία, τα παιδιά που διαβάζουνε Βυζάντιο. Εδώ διαβάζουν;».
-Εδώ δεν ξέρουν τίποτα. Στη Γαλλία, λοιπόν, ασχολούνται πιο πολύ με το Βυζάντιο απ’ ό,τι στην Ελλάδα. Και με την αρχαία Ελλάδα ασχολούνται πιο πολύ;
«Ναι, συνέχεια».
-Τόσο μεγάλη διαφορά, ε; Δηλαδή η Ελλάδα, κατά τη γνώμη σας, δεν είναι μια χώρα ευρωπαϊκή;
«Λένε ότι είναι».
Σκηνή 7: Τα ιδιωτικά είναι καλύτερα από τα δημόσια
Αρχισα να αισθάνομαι ότι πρέπει να την κάνω. Γι’ αυτό άρχισα το δημοσιογραφικό τρεχαλητό. Ο,τι προλάβω. Εφ’ όλης της ύλης.
-Για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, ποια είναι η θέση σας;
«Εγώ είμαι υπέρ».
-Α, είστε υπέρ. Βέβαια, στη Γαλλία υπάρχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια.
«Υπάρχουν οι Μεγάλες Σχολές. Που ειδικεύονται σε ένα θέμα. Π.χ. η Σχολή Μηχανικών, η Σχολή Χημικών. Μία επιστήμη, δεν είναι ΠΑΝεπιστήμια».
-Τα ιδιωτικά είναι καλύτερα από τα δημόσια;
«Ναι».
-Μεταρρυθμίσεις έχουν γίνει στην Ελλάδα κατά τη γνώμη σας;
«Εσείς το ξέρετε καλύτερα. Ούτε παρακολουθώ, ούτε θέλω».
-Ζήτησε ποτέ τη γνώμη σας κάποια κυβέρνηση;
«Οχι, ποτέ».
-Λέτε ιστορίες, έτσι;
«Οχι μόνο λέω, αλλά ζω Ιστορία».
-Οπως;
«Τον πόλεμο. Ημουν 14 χρόνων. Αρα, τα ξέρω όλα».
-Και τι κάνατε τότε;
«Πείνα τεράστια. Να περνώ πτώματα για να πάω σχολείο. Τέλος πάντων, ευτυχώς με πιάσανε όταν βγήκα από την Αντίσταση, γιατί αν με πιάνανε όταν έμπαινα, δεν θα τελείωναν ποτέ».
-Ήσασταν στην Αντίσταση από τόσο μικρή;
«ΕΠΟΝιτάκι ήμουν. Στέλναμε γράμματα, γράφαμε συνθήματα στους τοίχους».
-Και για τη Γαλλία πότε φεύγετε;
«Στα 18, όταν είχα τελειώσει εδώ».
-Και κάνατε τις σπουδές σας εκεί;
«Ναι, όλα. Εμεινα εκεί και παντρεύτηκα. Κατά τύχη είμαι τώρα εδώ. Είχα έρθει για το Forum των Δελφών και ήρθε η COVID και ξέμεινα».
-COVID περάσατε εσείς;
«Οχι, έκανα εμβόλια. Αλλά πρέπει να φύγω κάποτε».
-Θα φύγετε για το Παρίσι;
«Το παιδί μου εκεί είναι».
-Και πότε θα φύγετε;
«Μόλις μπορέσω. Η κόρη μου λέει ότι είναι δύσκολο να φύγω».
Σκηνή 8: Ο Μακρόν είναι σαχλαμάρας
Η στιγμή του αποχαιρετισμού. Τίποτα εγώ. Να προλάβω. Και της λέω:
- Πάντως το βλέμμα σας λάμπει. Από πού πηγάζει αυτή η θέληση για ζωή, αυτό θέλω να μάθω.
«Κι εγώ θέλω να το μάθω».
-Αριστερά υπάρχει σήμερα;
«Πάντως δεν είναι ο ΣΥΡΙΖΑ».
-Αυτό είναι σίγουρο. Ως Ιδέα, έστω, υπάρχει; Ή είναι μονόδρομος να ακολουθούμε όλοι την ίδια πολιτική; Μπορεί να υπάρξει μια άλλη πολιτική, αριστερή;
«Πρέπει».
-Ο Μακρόν είναι αριστερός, δεξιός, τι είναι;
«Τίποτα δεν είναι, Μακρόν είναι. Σαχλαμάρας είναι. Αυτό λέω στην κόρη μου, που είναι macronienne».
Καθώς σηκώθηκα να φύγω, εκείνη έκανε ένα έτσι και μου έδωσε το βιβλίο «Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών - Πού είναι θαμμένος ο Μεγαλέξανδρος». «Να το διαβάσεις».
-Φυσικά θα το διαβάσω.
«Οχι όλο, να διαβάσεις το Επίμετρο».
-Υποκλίνομαι σε ένα πλάσμα που όμοιό του δεν έχω συναντήσει στη δημοσιογραφική και προσωπική διαδρομή μου.
«Το είπαμε αυτό, άντε τώρα φύγε».
-Φεύγω, αλλά δεν θα ξεχάσω...
«Αντε φύγε!».
Εφυγα ως ευλογημένος. Πραγματικά δεν θα ξεχάσω.
Ακολουθήστε το protothema.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Protothema.gr
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν, στο Protothema.gr