Tο φράγμα της Μεσοχώρας στον Αχελώο: Μετά από 40 χρόνια μπαίνει το νερό στ' αυλάκι!
21.02.202420:57
Με απόφαση του ΣτΕ κρίνονται νόμιμοι οι περιβαλλοντικοί όροι του έργου και ανοίγει ο δρόμος για τον «στοιχειωμένο» από το 2001 υδροηλεκτρικό σταθμό, για την κατασκευή του οποίου δαπανήθηκαν 500 εκατ. ευρώ - Το 2025 η σύνδεση του φράγματος με το εθνικό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρισμού
Υστερα από 40 χρόνια αλλεπάλληλων και ατέρμονων δικαστικών περιπετειών, οι οποίες το κράτησαν δέσμιο σε πλήρη ακινησία επιβάλλοντας εξαρχής φραγή στη λειτουργία του, το φράγμα Μεσοχώρας Τρικάλων μπορεί επιτέλους να αξιοποιηθεί. Με την τελευταία απόφασή του, το Συμβούλιο της Επικρατείας αίρει κάθε εμπόδιο -καταρχήν, έστω- για την ολική αποπεράτωση και ακολούθως τη λειτουργία του φράγματος Μεσοχώρας, ενός από τα μεγαλύτερα και πιο επιβλητικά φράγματα που υπάρχουν ανά την Ελλάδα, το οποίο όμως απέμεινε καθηλωμένο και ανενεργό σε μια ιδιότυπη παραλυτική ομηρία από τους κατοίκους της περιοχής.
Η ΔΕΗ ξεκίνησε τις εργασίες κατασκευής του το 1986 και τις ολοκλήρωσε -σχεδόν στην εντέλεια- το 2001 με δαπάνη της τάξης των 500 εκατ. ευρώ. Πρόκειται για μια ενεργειακή υποδομή η οποία είχε εκ προοιμίου σχεδιαστεί ως υδροηλεκτρικό έργο, αλλά για κάποιον αδιευκρίνιστο λόγο συνδέθηκε με την εκτροπή του Αχελώου.
Υπό αυτή την έννοια η υπόθεση του φράγματος Μεσοχώρας αποτελεί μέρος μιας ακόμη πιο δραματικής, ενίοτε κωμικοτραγικής, αλλά όπως και να ’χει παλαιότερης και πολύ μεγαλύτερης saga γύρω από τη «στοιχειωμένη» εκτροπή του Αχελώου.
Οι ρίζες της χρονολογούνται στη δεκαετία του 1920 και επί έναν αιώνα και πλέον παραμένει, ακόμη και σήμερα, ένα ανεκπλήρωτο όραμα, κάτι σαν απωθημένο για μια ατελείωτη σειρά κυβερνήσεων που εξήγγειλαν, επανεξήγγειλαν, πολέμησαν ή υποστήριξαν με ενθουσιασμό την περιβόητη εκτροπή του Αχελώου, επενδύοντας αφειδώς σε μελέτες, προεργασίες, διαγωνισμούς, εγκαίνια έργων, δικαστικούς αγώνες κ.λπ.
Το φράγμα όπως είναι σήμερα και τα γύρω χωριά, όπως η Μεσοχώρα και το Αρματολικό, κάποια σπίτια των οποίων θα χρειαστεί να μεταφερθούν αλλού αφού θα καλυφθούν από το νερό όταν γεμίσει το φράγμα
Οικονομική αιμορραγία
Παρομοίως, σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τη Μεσοχώρα, ως επένδυση μέχρι στιγμής έχει παραγάγει μόνο βαριές και πολλαπλές ζημίες. Διότι όσο το φράγμα παραμένει εκτός λειτουργίας, η ΔΕΗ αιμορραγεί εξαιτίας των πάγιων αναγκών συντήρησης κατά 5 εκατ. ευρώ ετησίως - αν και η μεγαλύτερη ζημία προκύπτει από την απώλεια εσόδων ύψους 25-30 εκατ. ευρώ ανά έτος αχρησίας. Παρ’ όλα αυτά, προϊόντος του χρόνου και σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να παρακαμφθεί η αποτελμάτωση του έργου εξαιτίας της σφοδρής πολεμικής που ασκείται από τους περίοοκους και μη κυβερνητικές οργανώσεις περιβαλλοντικού ακτιβισμού (π.χ. το WWF κ.ά.), το φράγμα αποσπάστηκε από το μεγάλο project της εκτροπής του Αχελώου.
Εξάλλου, αυτό ήταν και το βασικό κριτήριο που οδήγησε το ΣτΕ στη θετική ετυμηγορία και το ξεμπλοκάρισμα του έργου, ότι δηλαδή το φράγμα Μεσοχώρας θα χρησιμεύσει αποκλειστικά για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και όχι ως τμήμα του κολοσσιαίου εγχειρήματος διοχέτευσης υδάτων του Αχελώου στη Θεσσαλία για την άρδευση των αγροτικών εκτάσεων. Κατόπιν λοιπόν της τελευταίας απόφασης του ΣτΕ, η ΔΕΗ, ως κύριος του έργου, μπορεί να προχωρήσει σε όλα τα απαραίτητα βήματα ώστε περίπου έως το τέλος του 2025 η υδροηλεκτρική μονάδα που τροφοδοτείται από το φράγμα να συνδεθεί με το εθνικό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρισμού. Μάλιστα, η μονάδα της Μεσοχώρας είναι πολύ υψηλών δυνατοτήτων.
Με προδιαγραφές παραγωγής ηλεκτρισμού 360 GWh ανά έτος, θα μπορούσε να υποστηρίζει ενεργειακά μια ολόκληρη πόλη με πληθυσμό 140.000-150.000 κατοίκων. Αντί γι' αυτό, όμως, από τότε που κατασκευάστηκε και για περισσότερα από 23 χρόνια έως σήμερα, το φράγμα της Μεσοχώρας δεν έχει λειτουργήσει ούτε για ένα λεπτό της ώρας. Ενώ η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 2001, οι έντονες και μαχητικές αντιδράσεις μερίδας των κατοίκων της περιοχής ματαίωσαν, ξανά και ξανά, την ενεργοποίησή του ως μονάδας παραγωγής ηλεκτρισμού.
Οργανωμένοι σε δύο ξεχωριστούς συνδέσμους (Σύλλογος Κατακλυζομένων Μεσοχώρας «Ο Αχελώος», και Αχελώου Ρους) προσέφευγαν στη Δικαιοσύνη με βασικά επιχειρήματα κατά του φράγματος τη διατάραξη του περιβαλλοντικού οικοσυστήματος και, κυρίως, τη βύθιση μεγάλου μέρους του ομώνυμου χωριού στα νερά της τεχνητής λίμνης που θα σχηματιστεί στην περιοχή, όπως προβλέπει το σχέδιο. Στις 8 από τις 9 προσφυγές οι κάτοικοι αναδεικνύονταν νικητές.
Πολέμιοι και φίλοι
Ωστόσο, εξίσου επίμονη αποδείχθηκε η ΔΕΗ, η οποία και εντέλει έπεισε το Συμβούλιο της Επικρατείας να απορρίψει την τελευταία προσφυγή των κατοίκων κατά του φράγματος.
Ως εκ τούτου και βάσει του προγραμματισμού που είχε ανακοινώσει στην έκθεση οικονομικών αποτελεσμάτων α’ εξαμήνου 2022 σχετικά με τα επόμενα βήματα στο φράγμα Μεσοχώρας, αναφέρεται ότι «η δυνατότητα έμφραξης και η έναρξη πλήρωσης του ταμιευτήρα τοποθετούνται εντός του 2025, με εκτιμώμενη λειτουργία του έργου στο τελευταίο τρίμηνο 2026. Συνεχίζεται όμως η προσπάθεια που καταβάλλεται από τη ΔΕΗ Α.Ε. ώστε, σε συνεργασία με την Πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς και αρχές, η έμφραξη να καταστεί εφικτή εντός του 2024, με λειτουργία του έργου στο τελευταίο τρίμηνο 2025».
Εμφραξη είναι, πολύ σχηματικά, η παρεμπόδιση της ελεύθερης ροής του Αχελώου, ενώ με τον όρο «πλήρωση ταμιευτήρα» εννοείται η δημιουργία αυτή καθαυτή τεχνητής λίμνης. Επιπλέον, όπως σημειώνεται στην ίδια ανακοίνωση, «η συνολική δαπάνη για το έργο στις 30 Ιουνίου 2022 ανέρχεται σε 282 εκατ. ευρώ, ενώ εκτιμάται ότι θα απαιτηθούν ακόμη περίπου 81,4 εκατ. ευρώ μέχρι την ολοκλήρωση του έργου, συμπεριλαμβανομένων των απαραίτητων απαλλοτριώσεων τόσο στην περιοχή των έργων όσο και στην περιοχή μετεγκατάστασης του νέου οικισμού Μεσοχώρας».
Από την πλευρά των κατοίκων, η πραγματική εικόνα εμφανίζεται με δύο αντιφατικές όψεις. Στη μία βρίσκονται οι εξεγερμένοι, όσοι δηλαδή εναντιώνονται αναφανδόν και εξαρχής στο φράγμα, και στην άλλη όσοι στηρίζουν το έργο και επιθυμούν να προχωρήσει η πλήρης υλοποίησή του. Με την έντονη και ηχηρή δραστηριότητά τους, αλλά και με 8 στις 9 δικαστικές αποφάσεις υπέρ τους, οι εναντιούμενοι έχουν κατορθώσει να επιβάλουν την εντύπωση ότι εκφράζουν σύσσωμη τη Μεσοχώρα.
Εντούτοις, όπως επισημαίνει στο «ΘΕΜΑ» ο κ. Φώτης Βαρελογιάννης, επικεφαλής της άτυπης επιτροπής αγώνα για την αυτονομία και τη λειτουργία του Υδροηλεκτρικού Εργου Μεσοχώρας, «το 95% των κατοίκων είναι υπέρ της λειτουργίας του φράγματος και έχει ήδη παραχωρήσει στη ΔΕΗ, με συμβολαιογραφικές πράξεις, αποζημιώσεις κ.λπ. τα ακίνητα που πρόκειται να πλημμυρίσουν. Είμαι όμως σε θέση να γνωρίζω πως ακόμη και ορισμένοι απ’ όσους φωνάζουν και διαδηλώνουν κατά του φράγματος έχουν φροντίσει παράλληλα να δηλώσουν τα ακίνητά τους στο Κτηματολόγιο. Για να είναι έτοιμα προς απαλλοτρίωση από τη ΔΕΗ, παίζοντας έτσι σε δύο ταμπλό.
Εξάλλου, με τις αποζημιώσεις που έδινε παλαιότερα η ΔΕΗ, μέχρι το 2008-9 περίπου, όσοι κατείχαν εκτάσεις δηλωμένες για επαγγελματική χρήση έγιναν κυριολεκτικά πλούσιοι από τις απαλλοτριώσεις».
Ο κ. Βαρελογιάννης αναφέρει επίσης ότι «χωριό Μεσοχώρα, με την ουσιαστική σημασία της λέξης, υφίσταται μόνο θεωρητικά. Τον χειμώνα κατοικείται μόλις από 32 άτομα. Εκείνοι που έχουν ρίζες από εδώ, σπίτια κ.λπ. έρχονται μόνο το καλοκαίρι, για διακοπές. Προσωπικά εγώ έχω στείλει δεκάδες επιστολές όλα αυτά τα χρόνια προς τους αρμόδιους. Δεν θα κουραστώ ποτέ να επαναλαμβάνω ότι το φράγμα πρέπει να λειτουργήσει έστω και αν χρειάζεται να φτιαχτεί ένας καινούριος οικισμός αντί για τα πλημμυρισμένα. Στο κάτω-κάτω η ΔΕΗ το φροντίζει κι αυτό. Μετά την τελευταία απόφαση του ΣτΕ, ακόμη και εάν οι δύο σύλλογοι προχωρήσουν σε νέα προσφυγή, το έργο δεν θα σταματήσει. Γιατί χαρακτηρίζεται πια ως υδροηλεκτρικό, όχι περιβαλλοντικό ή οτιδήποτε άλλο».
Ισως, λοιπόν, η απόφαση της 31ης Ιανουαρίου 2024 να αποδειχθεί και η πλέον κρίσιμη για το λιώσιμο των αιώνιων πάγων στους οποίους είχε καθηλωθεί ένα πολύπαθο και πολυσυζητημένο, έντονα αμφιλεγόμενο πλην εξόχως χρήσιμο έργο.
Ο ρόλος του ΣτΕ
Το δικαστικό σίριαλ με τις συνολικά 9 αλλεπάλληλες προσφυγές των κατοίκων Μεσοχώρας Τρικάλων στο Συμβούλιο της Επικρατείας και το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης ξεκίνησε το 1994. Συχνά με μαχητικές παραστάσεις των ντόπιων σε πολιτικούς και θεσμικούς φορείς, ακόμη και με διαδηλώσεις.
Γύρω από το κολοσσιαίο, ύψους 151 μέτρων, πλην εντελώς ανενεργό φράγμα εκτυλίχθηκαν κατά καιρούς πάμπολλα επιμέρους συμβάντα, μολονότι το θεμελιώδες γεγονός παραμένει απαράλλαχτο: ότι η διελκυστίνδα ανάμεσα στη ΔΕΗ και τις εκάστοτες κυβερνήσεις από τη μία και τους Μεσοχωρίτες από την άλλη με επίδικο το φράγμα, έως πριν από μερικές εβδομάδες εξελισσόταν σαν ένα σίριαλ μέσα στο μεγαλύτερο σίριαλ ενός από τα πιο μεγαλεπήβολα δημόσια έργα στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας. Την περίφημη -πλην ουδέποτε συντελεσθείσα- εκτροπή του ποταμού Αχελώου, με στόχο την εξασφάλιση επαρκούς και περιβαλλοντικώς βιώσιμης άρδευσης για τις αγροτικές καλλιέργειες στον Θεσσαλικό Κάμπο.
Διαβάζοντας την απόφαση υπ’ αριθμόν 144/2024 του ΣτΕ με ημερομηνία 31/1/2024 διακρίνει κανείς εμμέσως την επιχειρηματολογία των ντόπιων. Συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων, το σχετικό κείμενο αναφέρει ότι «οι δυσμενείς επιπτώσεις που ενδεχομένως θα επιφέρουν στο περιβάλλον οι μονάδες παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ (Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας) πρέπει να σταθμίζονται προς τα περιβαλλοντικά τους οφέλη.
Από το σύνολο, εξάλλου, των στοιχείων της υπόθεσης και τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων του έργου στη Μεσοχώρα προκύπτει ότι έχουν, μεν επέλθει σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στις εκβολές του Αχελώου στο Ιόνιο Πέλαγος, οι οποίες συνίστανται στη μετατροπή του οικοσυστήματος των εκβολών σε άλλου τύπου οικοσύστημα (αλοφυτικού βιοτόπου) λόγω κατακράτησης των φερτών υλικών του ποταμού που τροφοδοτούν το δέλτα, σε ποσοστό μάλιστα άνω του 98%.
Αυτό όμως οφείλεται στη λειτουργία τριών φραγμάτων κατά μήκος του Αχελώου (Κρεμαστών, Καστρακίου και Στράτου) και δεν αναμένεται να επιδεινωθεί από ένα ακόμη υδροηλεκτρικό έργο, που μάλιστα είναι ήδη κατασκευασμένο. Αντιθέτως, πολύ σοβαρές επιπτώσεις θα έχει η λειτουργία του συγκεκριμένου έργου στον οικισμό Μεσοχώρας, μέρος του οποίου θα κατακλυστεί. Ως προς το ζήτημα αυτό, κρίθηκε ότι το Σύνταγμα δεν περιέχει απόλυτη απαγόρευση μετατόπισης οικισμών, η οποία έχει ήδη επιχειρηθεί στο παρελθόν (π.χ. σε οικισμούς της Κοζάνης και της Φλώρινας).
Η μετατόπιση όμως αυτή πρέπει να επιχειρείται με μεγάλη φειδώ λόγω των σημαντικών επιπτώσεών της στους θιγόμενους κατοίκους. Επιπλέον, στην κρίση του ΣτΕ βάρυνε το γεγονός ότι το έργο προβλέπεται ρητώς από τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, καθώς και τα σχέδια διαχείρισης υδατικών πόρων, τα οποία έχουν ήδη εγκριθεί και δεν επιτρέπεται, καταρχήν, να παραβιάζονται. Κρίθηκε, τέλος, ότι το έργο, που θα μετατρέψει το ποτάμιο οικοσύστημα της περιοχής Μεσοχώρας σε λιμναίο δεν παρουσιάζει, όπως έχει μελετηθεί, σοβαρούς κινδύνους για την ορνιθοπανίδα (ιδίως το όρνιο), την ιχθυοπανίδα (ιδίως την άγρια πέστροφα) και την καφέ αρκούδα».
Μερίδα των κατοίκων συμμετέχει σε μία από τις αλλεπάλληλες διαδηλώσεις ενάντια στη λειτουργία του φράγματος, για να εμποδιστεί από τις αστυνομικές δυνάμεις
Κάτοικοι vs ΔΕΗ
Οι κάτοικοι της Μεσοχώρας προσπάθησαν να εμποδίσουν τη λειτουργία του φράγματος με προσφυγές το 1994, το 2000, το 2005, το 2009, το 2016, το 2020 και το 2022. Το σκεπτικό τους ήταν πάντα ίδιο κατά βάση, οπότε η όλη διαδικασία δεν είναι παρά ένα μονότονο déjà vu, το οποίο συνίσταται στην προσβολή των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, τις οποίες κάθε φορά, ανάμεσα στην προηγούμενη και την επόμενη προσφυγή των κατοίκων, τροποποιούσε η ΔΕΗ, τις υπέβαλλε εκ νέου, για να απορριφθούν από το ΣτΕ κ.ο.κ.
Μέσα από την επιχειρηματολογία των Μεσοχωριτών αναδεικνύεται επίσης ένα μέρος από το ιστορικό της υπόθεσης, καθώς, όπως αναφέρει ο σύλλογος «Αχελώος», «το φράγμα Μεσοχώρας είναι “έργο κεφαλής” της εκτροπής του ποταμού. Αρχικά σχεδιάστηκε από τη ΔΕΗ ως αμιγώς υδροηλεκτρικό έργο, με ύψος στάθμης 60 μ. Ωστόσο, ως έργο εκτροπής, το ύψος του φράγματος αυξήθηκε στα 155 μ., με πολύ μεγάλη ποσότητα αποθήκευσης νερού, που το καλοκαίρι θα διοχετεύεται στον Θεσσαλικό Κάμπο για άρδευση. Ενα τέτοιο τεράστιο έργο θα καταστρέψει ολόκληρο τον άνω ρου του Αχελώου, με την απαράμιλλη φυσική ομορφιά της περιοχής και τη σχετική χλωρίδα και πανίδα.
Επιπλέον, θα κατακλύσει τα χωριά Μεσοχώρα, Αρματολικό και τρεις ακόμη συνοικισμούς. Η κοινωνική συνοχή της γύρω περιοχής θα πληγεί ανεπανόρθωτα. Είναι ένα εξ ολοκλήρου παράνομο έργο. Η διάρκεια ζωής του είναι ολιγοετής λόγω της εδαφικής μορφολογίας και του μεγάλου όγκου φερτών υλικών. Η αυξομείωση της στάθμης θα δημιουργήσει μια επιπλέον νεκρή ζώνη περιμετρικά, ύψους 40 μ.
Επίσης, λόγω της ύπαρξης ενός ρήγματος πολύ υψηλότερα του σημείου του φράγματος, στο αριστερό αντέρεισμα κατά μήκος της φυσικής ροής του Αχελώου -και ελλείψει σεισμολογικών μελετών-, δεν παρέχεται καμία φερεγγυότητα για το μέλλον του φράγματος» - αυτή είναι εν περιλήψει η θέση των κατοίκων, την οποία αντικρούει η ΔΕΗ, αντιπαραθέτοντας τα θετικά αποτελέσματα από τη λειτουργία του φράγματος.
Ενδεικτικά, σε ανακοίνωσή της ήδη από το 2007 τόνιζε πως «η αδυναμία πλήρωσης του ταμιευτήρα (σ.σ.: τεχνητή λίμνη), ωφέλιμης χωρητικότητας 230.000.000 κυβικών μέτρων, συνεχίζεται και σήμερα, παρόλο που οι Περιβαλλοντικοί Οροι Λειτουργίας του έργου έχουν κυρωθεί με νόμο που πρόσφατα ψηφίσθηκε από τη Βουλή των Ελλήνων. Ταυτόχρονα, όμως, προγραμματίζονται εκδηλώσεις και ακτιβιστικές δράσεις από συμπολίτες μας, οι οποίοι φαίνεται ότι δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν τα οφέλη που συνεπάγονται τα έργα αυτά για το κοινωνικό σύνολο:
■ Δυνατότητα αποθήκευσης πολύτιμων ποσοτήτων νερού και ελεγχόμενη διάθεση αυτών για ύδρευση και άρδευση όταν είναι αναγκαίες.
■ Παραγωγή καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας 360.000.000 KWh περίπου σε ετήσια βάση.
■ Αξιοποίηση ενός εγχώριου ενεργειακού πόρου.
■ Δυνατότητα απασχόλησης σε μόνιμη βάση δεκάδων ατόμων.
■ Εξοικονόμηση τουλάχιστον 450.000 τόνων διοξειδίου του άνθρακα κάθε χρόνο».
Η ΔΕΗ ξεκίνησε τις εργασίες κατασκευής του το 1986 και τις ολοκλήρωσε το 2001. Μετά τη δικαστική διαμάχη ως το τέλος του 2025 η υδροηλεκτρική μονάδα που τροφοδοτείται από το φράγμα θα συνδεθεί με το εθνικό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρισμού
Εκτροπή της εκτροπής
Πριν από έναν χρόνο, στο τέλος Φεβρουαρίου του 2023, κι ενώ η 8η προσφυγή των Μεσοχωριτών βρισκόταν σε εκκρεμότητα, ο τότε υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας Κώστας Σκρέκας δήλωνε πως «προσδοκούμε ότι τον Ιούνιο του 2024 να έχει ξεκινήσει η έμφραξη του φράγματος. Αν ήδη το έργο βρισκόταν σε λειτουργία, θα είχαμε γλιτώσει 140 με 150 εκατ. ευρώ από εισαγωγές ορυκτών καυσίμων».
Προηγουμένως, στις 28 Δεκεμβρίου του 2022, δικαστικός επιμελητής είχε αναρτήσει στο Κοινοτικό Γραφείο Μεσοχώρας πρόταση εκ μέρους της ΔΕΗ για την αναγκαστική απαλλοτρίωση εκτάσεων συνολικής επιφάνειας 1.744.962,55 τ.μ. Οι εκτάσεις αυτές θεωρούνται απολύτως απαραίτητες για την ανάπτυξη του όλου έργου, όπως περιγραφόταν αναλυτικά στην τελευταία Απόφαση Εγκρισης Περιβαλλοντικών Ορων (ΑΕΠΟ).
Οι κάτοικοι απάντησαν, ψυχρά και αδιάφορα, ότι δεν πτοούνται, δεδομένου ότι ανάλογες θυροκολλήσεις περί άμεσων ενεργειών της ΔΕΗ κ.λπ. στη Μεσοχώρα είχαν δει ουκ ολίγες φορές στο παρελθόν. Και πάντοτε τις σταματούσαν οι ευνοϊκές για τους ντόπιους αποφάσεις του ΣτΕ, κάποιες από τις οποίες λαμβάνονταν με την εισήγηση της νυν Προέδρου της Δημοκρατίας και τότε ανώτατου στέλεχος του ΣτΕ Κατερίνας Σακελλαροπούλου.
Αλλά αν αυτά είναι τα πρόσφατα επεισόδια του θρίλερ συνεχείας, το φράγμα στη Μεσοχώρα και γενικότερα η εκτροπή του Αχελώου έχει τη δική της συναρπαστική και μακρά ιστορία. Σε ένα από τα προηγούμενα επεισόδια, ο σημερινός πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του ΣΥΡΙΖΑ Σωκράτης Φάμελλος, υπό την ιδιότητά του ως αναπληρωτή υπουργού Ενέργειας στην κυβέρνηση Τσίπρα - Καμμένου, τον Αύγουστο του 2017, είχε υπογράψει και εκείνος μια εκδοχή της ΑΕΠΟ, εγκρίνοντας την αδειοδότηση του έργου.
Ωστόσο, το φράγμα της Μεσοχώρας είχε προκαλέσει εσωκομματική και ενδοκυβερνητική κρίση στον ΣΥΡΙΖΑ. Τον Απρίλιο του 2016, όταν ακόμη η «στροφή στον ορθολογισμό» δεν είχε εμπεδωθεί πλήρως παρά την κωλοτούμπα του θέρους του 2015, ο Πάνος Σκουρλέτης (υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας) εξέφραζε την αντίθεσή του στη λειτουργία του φράγματος Μεσοχώρας, ως αφοσιωμένος τηρητής των προεκλογικών απόψεων του ΣΥΡΙΖΑ ενάντια στην εκτροπή του Αχελώου.
Η διαφωνία
Ωστόσο, ο συνάδελφός του κ. Σκουρλέτη στην ίδια κυβέρνηση, τότε υπουργός Υποδομών Χρήστος Σπίρτζης, τασσόταν αναφανδόν υπέρ της λειτουργίας του φράγματος στη Μεσοχώρα καταθέτοντας μελέτη της Ειδικής Υπηρεσίας Δημοσίων Εργων/Κατασκευής Υδραυλικών Υποδομών, η οποία αποφαινόταν ότι «η εκτροπή των 250 εκατ. κυβικών μέτρων νερού ετησίως από τον Αχελώο προς τον Θεσσαλικό Κάμπο είναι η μόνη λύση ανάπτυξης». Μάλιστα, ο κ. Σπίρτζης χαρακτήριζε την εκτροπή «ήπια».
Εχει ενδιαφέρον όμως ευρύτερα το πώς ο ΣΥΡΙΖΑ χειρίστηκε την όλη υπόθεση επί των ημερών του στη διακυβέρνηση της χώρας. Από το 2014, επί συγκυβέρνησης Ν.Δ. - ΠΑΣΟΚ και κατόπιν σχετικής απόφασης του ΣτΕ για τη διακοπή του έργου, η κυβέρνηση εισηγήθηκε την οριστική αυτονόμηση του φράγματος Μεσοχώρας από την εκτροπή του Αχελώου και εξήγγειλε την επανέναρξη των εργασιών αποπεράτωσης. Λίγο πριν από τις εκλογές του 2015, η ΔΕΗ είχε εκπονήσει νέα (ακόμη μία) Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αποκλειστικά για το φράγμα της Μεσοχώρας, παραλείποντας οποιαδήποτε αναφορά στην εκτροπή. Η έκθεση αυτή εγκρίθηκε απ’ όλα τα αρμόδια όργανα, υπηρεσίες κ.λπ.
Εναν χρόνο αργότερα, τον Μάρτιο του 2016, και αφότου η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ μπορούσε πλέον να ασχοληθεί με κάτι άλλο πέραν της διαπραγμάτευσης με τους θεσμούς κ.λπ., ο υπουργός Ενέργειας Πάνος Σκουρλέτης, όλως παραδόξως, διαβεβαίωσε φορείς από τη Θεσσαλία ότι θα υπογράψει την ΑΕΠΟ δίνοντας το πράσινο φως για την αποπεράτωση του φράγματος.
Ωστόσο, μερικούς μήνες αργότερα ο ίδιος υπουργός, εντελώς αιφνιδιαστικά, ζήτησε μια νέα Μελέτη Συνθηκών Ευστάθειας για τη Μεσοχώρα σε μια απόπειρα να παρακάμψει τη γνωμοδότηση του Ινστιτούτου Γεωλογικών Μελετών (ΙΓΜΕ), η οποία προέβλεπε την καθολική απαλλοτρίωση του οικισμού στη Μεσοχώρα για λόγους ασφαλείας. Οντως, τον Σεπτέμβριο του 2016 η μελέτη που εκπονήθηκε, σύμφωνα με την παραγγελία Σκουρλέτη, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι δεν χρειαζόταν η πλήρης εκκένωση της Μεσοχώρας. Παρ’ όλα αυτά ο Πάνος Σκουρλέτης δεν υπέγραψε ποτέ την ΑΕΠΟ.
Οι σήραγγες που κατασκευάστηκαν για τη διοχέτευση των νερών στην πεδιάδα της Θεσσαλίας
Το χρονικό ενός οράματος
Οι παλινωδίες και οι αμφιταλαντεύσεις σε σχέση με το φράγμα Μεσοχώρας και γενικότερα την εκτροπή του Αχελώου προφανώς δεν ήταν αποκλειστικό χαρακτηριστικό της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝ.ΕΛ. ή όσων προηγήθηκαν κατά την περίοδο κορύφωσης της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Το χρονικό των εν λόγω έργων βρίθει ακατανόητων ενεργειών προς τη μία ή την άλλη - και εν τέλει προς καμία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Σταχυολογώντας τέτοιου είδους περιστατικά, μπορεί κανείς να σταθεί, π.χ., στο 1981, όταν η ορμητική άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία σάρωσε οποιοδήποτε δημόσιο έργο έφερε την υπογραφή των προκατόχων του.
Οπότε, δεν προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι η νεοσυσταθείσα κυβέρνηση υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου ακύρωσε με συνοπτικές διαδικασίες τον διεθνή διαγωνισμό για τη μελέτη του έργου, ο οποίος είχε ήδη προκηρυχθεί. Παρόλο που είχε προηγηθεί υποβολή αναλυτική μελέτη σκοπιμότητας, προδιαγραφών του έργου κ.λπ από τη ΔΕΗ. Αλλωστε, το κριτήριο για τους τότε κυβερνώντες ήταν ότι η εκτροπή του Αχελώου ήταν ένα σχέδιο που είχε υιοθετήσει ο Κωνσταντίνος Καραμανλής το 1979, έχοντας πειστεί από τις εισηγήσεις του ΤΕΕ και της ΔΕΗ ότι θα έδινε λύση στο πρόβλημα διαχείρισης των υδάτων στην κεντρική Ελλάδα.
Ωστόσο, το ίδιο ακριβώς έργο που το ΠΑΣΟΚ απέρριψε μετά βδελυγμίας το 1981, εξαγγέλθηκε με παιάνες το 1983, ανήμερα της επετείου της εξέγερσης στο Κιλελέρ, και δη από τον Ανδρέα Παπανδρέου αυτοπροσώπως. Μόνο που, δυστυχώς, όταν η Ελλάδα υπέβαλε τη σχετική πρόταση στην ΕΟΚ, η αρμόδια επιτροπή ουδόλως ενθουσιάστηκε στην προοπτική να χρηματοδοτήσει την εκτροπή του Αχελώου με αρχικό προϋπολογισμό δαπάνης 125 δισ. δραχμές- αν και οι ενστάσεις εστίαζαν κυρίως στη σκοπιμότητα και τον χαρακτήρα του έργου και λιγότερο στο κόστος του.
Παρ’ όλα αυτά, οι Ελληνες επέμειναν. Και από το 1985 αδειοδοτούν τις προκαταρκτικές εργασίες πέριξ των χωριών Μεσοχώρα, Συκιά, Πύλη και Μουζάκι στον Νομό Τρικάλων. Με χρηματοδότηση από τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα. Και το 1988, σύμφωνα με τη Μελέτη Σκοπιμότητας που συνέταξε η εταιρεία Morgan, Grenfell Cο., το χρονοδιάγραμμα και η δαπάνη του έργου αναθεωρήθηκαν άρδην, φυσικά προς τα πάνω: θα χρειάζονταν 12 χρόνια εργασιών και σχεδόν 1 τρισ. (978 δισ.) δρχ. έως ότου εκτραπεί ο Αχελώος και υλοποιηθούν όλα τα επιμέρους συμπαρομαρτούντα, όπως το φράγμα Μεσοχώρας.
Η επόμενη φάση, πλέον στην αρχή της δεκαετίας του ’90, βρήκε την εκτροπή χαμένη κάπου ανάμεσα σε δεκάδες μελέτες και την καχυποψία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, η οποία το 1994 ακύρωσε τον διαγωνισμό για την ανάδειξη κατασκευαστή διαπιστώνοντας ότι οι όροι του παραβίαζαν διατάξεις του Κοινοτικού Δικαίου. Την ίδια χρονιά, όπως προαναφέρθηκε, εγκαινιάστηκε το σερί των ακυρωτικών αποφάσεων του ΣτΕ, της απόρριψης των περιβαλλοντικών μελετών κ.ο.κ.
Οι αποφάσεις αυτές άνοιξαν έναν νέο χορό μελετών, τροποποιήσεων, σαν ένα κρυφτούλι ανάμεσα στη ΔΕΗ και όσους πάσχιζαν να ανακόψουν την -όποια- πρόοδο του έργου. Και κατά έναν πολύ περίεργο τρόπο, η ιδέα της εκτροπής του Αχελώου δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ, παραμένοντας ενεργή και ασκώντας τη γοητεία της διαρκώς από το 1925, όταν ένας καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, ο Παναγιώτης Κουτσοκώστας, υποβάλλοντας μια έκθεση προς τη ΔΕΗ, πρότεινε για πρώτη φορά στην ιστορία την εκτροπή του Αχελώου - και μάλιστα εις διπλούν: η 1η θα αφορούσε στην κατασκευή φράγματος για την εκτροπή του ποταμού Μέγδοβα (Ταυρωπού), ο οποίος εκείνη την εποχή ενωνόταν με τον Αχελώο.
Στο τέλος της δεκαετίας του ’50 θα υλοποιούνταν το σχέδιο που είχε συλλάβει και προτείνει ο καθηγητής Κουτσοκώστας υπό τη μορφή μιας τεχνητής λίμνης που βαφτίστηκε με το όνομα του Νικόλαου Πλαστήρα. Οσο για τη 2η εκτροπή, ο ίδιος είχε σκεφτεί πρώτος την κατασκευή του φράγματος στη Μεσοχώρα. Ωστόσο, παρά τη διορατικότητα και τους τολμηρούς οραματισμούς του, σχεδόν στα όρια της επιστημονικής φαντασίας, μάλλον ούτε ο Παναγιώτης Κουτσοκώστας δεν θα μπορούσε να έχει προβλέψει την απίστευτη περιπέτεια που θα διαδραματιζόταν τα επόμενα 100 χρόνια - τόσο για την εκτροπή του Αχελώου συνολικά όσο και για το φράγμα Μεσοχώρας ιδιαιτέρως.
Πάνος Σκουρλέτης: Εγώ άνοιξα το δρόμο για το φράγμα της Μεσοχώρας - Ποτέ δεν ήμουν ενάντιος
Μετά τη δημοσιοποίηση του παραπάνω ρεπορτάζ από το Πρώτο Θέμα ο Πάνος Σκουρλέτης, ως πρώην υπουργός Ενέργειας στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, κατά την περίοδο 2015-2016 σημειώνει:
«Δεν είναι ακριβές ότι ήμουν αντίθετος στην ολοκλήρωση της κατασκευής και τη λειτουργία του φράγματος στη Μεσοχώρα. Απεναντίας, μόλις ανέλαβα καθήκοντα υπουργού Ενέργειας, δήλωσα ότι το φράγμα πρέπει να προχωρήσει. Και, κυρίως, ότι το φράγμα της Μεσοχώρας δεν έχει καμία σχέση με την Εκτροπή. Κατ' ουσίαν, με δικές μου ενέργειες άνοιξε ο δρόμος για να δοθεί η σημερινή λύση. Διότι είναι σαφές ότι σήμερα το Συμβούλιο της Επικρατείας δίνει το πράσινο φως για το φράγμα, επειδή πείστηκε ότι είναι άσχετο με την Εκτροπή του Αχελώου. Κάτι που εγώ υποστήριζα από το καλοκαίρι του 2015. Άλλωστε, η Εκτροπή ήταν σχεδιασμένη να γίνει πιο κάτω από τη Μεσοχώρα, στη Συκιά».
Στη συνέχεια αναφέρει ότι «το Φεβρουάριο του 2016 προώθησα την επανεκκίνηση των διαδικασιών για την πλήρη αποπεράτωση του φράγματος Μεσοχώρας και ακολούθως την ενεργοποίησή του. Προσπαθώντας να φέρω σε έναν συμβιβασμό τους κατοίκους και τη ΔΕΗ, προτείνοντας ένα σχέδιο μερικής βύθισης του οικισμού, αντί να πλημμυριστεί καθ' ολοκληρίαν, λόγω της τεχνητής λίμνης που πρέπει να σχηματιστεί εκεί. Κατόπιν ανέθεσα τεχνική μελέτη στο πανεπιστήμιο του Βόλου. Όμως, λίγο αργότερα ακολούθησε ανασχηματισμός και από το Νοέμβριο του 2016 ανέλαβα το Υπουργείο Εσωτερικών, οπότε δεν είχα πλέον αρμοδιότητα για το ζήτημα».
Επιπλέον, σε σχέση με την Εκτροπή του Αχελώου γενικότερα, ο Πάνος Σκουρλέτης επισημαίνει ότι «παρεμπιπτόντως, η ιστορία της Εκτροπής αντίκειται στην Ευρωπαϊκή Νομοθεσία, διότι μεταφέρει μεγάλο όγκο υδάτων από ένα γεωγραφικό διαμέρισμα -εν προκειμένω την Ήπειρο- σε ένα άλλο, τη Θεσσαλία. Είναι ένα φαραωνικό σχέδιο, το οποίο, εκτός του ότι δεν θα προχωρούσε ποτέ βάσει του δικαίου της ΕΕ, είναι και λάθος. Διότι με την προοπτική της Εκτροπής, δεν έγινε διαχείριση των υδάτινων πόρων της Θεσσαλίας. Καλλιεργήθηκε μια προσμονή για τα νερά του Αχελώου, η οποία όμως θα κατέστρεφε τον Αχελώο, το οικοσύστημα στην Αιτωλοακαρνανία κ.λπ., ενώ θα ήταν και μια τεράστια σπατάλη. Αντί για την Εκτροπή, θα μπορούσαν να έχουν προχωρήσει μικρότερα έργα, πολύ πιο ουσιαστικά και χρήσιμα για τη Θεσσαλία. Σκεφτείτε, δε, η καταιγίδα Ντάνιελ να είχε ενσκήψει αφού θα είχε γίνει η Εκτροπή. Η καταστροφή θα ήταν φρικαλέων διαστάσεων.
«Η Εκτροπή, όμως, είχε να κάνει, αφ' ενός με μια διαφορετική αντίληψη του κόσμου, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του '80, αλλά, βεβαίως, και με μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα. Είναι χαρακτηριστικό αυτής της αντίληψης -και το αναφέρω παρενθετικά, για να διευκολύνω την κατανόηση της συγκεκριμένης νοοτροπίας- ότι με είχε προσεγγίσει κάποιος πολύ ισχυρός κατασκευαστής, ο οποίος προσπαθούσε να με πείσει πως θα πρέπει να διοχετεύσουμε νερά από την Ήπειρο για την άρδευση της Μακεδονίας και της Θράκης! Εντελώς τρελά πράγματα, που δεν έχουν γίνει πουθενά και ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας», καταλήγει.