Jurassic Park στη Λέσβο: Νέα ευρήματα 20 εκατ. χρόνων

Ενα πελώριο τροπικό δάσος με τεράστιες σεκόγιες, σπάνια πεύκα, φοίνικες και κάθε λογής δέντρα και φυτά κάλυπταν τη βόρεια περιοχή του Αιγαίου είκοσι εκατομμύρια χρόνια πριν, μαζί με διάφορα είδη όπως οι εντυπωσιακοί πρόγονοι των ελεφάντων -τα λεγόμενα δεινοθήρια- δίνοντας μια εντυπωσιακή εικόνα που μας κάνει να το φανταζόμαστε σαν ένα εξαίσιο και σπάνιο Jurassic Park.

Μόνο που από κάτω σιγόβραζαν απειλητικά ηφαίστεια σαν αυτό της Βατούσας, που στο ξέσπασμά του έδωσε μια καταστροφική έκρηξη, η οποία κάλυψε τα πάντα στο πέρασμά της ξεριζώνοντας και θάβοντας κάτω από τη στάχτη όλα αυτά τα εντυπωσιακά δέντρα, φυτά και κάθε είδους φυσικούς θησαυρούς. Ωστόσο, αν δεν υπήρχε η λάβα πιθανόν να μη γνωρίζαμε καν την ύπαρξή τους. Ολα αυτά, όμως, αποκαλύφθηκαν ακριβώς χάρη σε αυτή και τη φυσική απολίθωση που ακολούθησε, εκατομμύρια χρόνια αργότερα, δίνοντάς μας πολύτιμα στοιχεία για την ανεξερεύνητη εποχή του Κατώτερου Μειόκαινου. Χάρη, μάλιστα, στη μέριμνα των ανθρώπων του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, οι οποίοι έχουν ενεργό ρόλο στην ανακάλυψη και την αξιοποίηση νέων σπάνιων ευρημάτων που προστέθηκαν στα ήδη υπάρχοντα, μπορούμε πλέον να προχωρήσουμε σε νέα, πιο ασφαλή επιστημονικά συμπεράσματα για το είδος της ζωής που είχε αναπτυχθεί πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια στην περιοχή!

Διασχίζοντας τις τεράστιες εκτάσεις με τα ηφαιστειογενή πετρώματα, περνάμε από διαφορετικές ειδικές θέσεις στις δύο πλευρές του νέου δρόμου που ενώνει το δυτικό με το ανατολικό κομμάτι της Λέσβου, όπου έχουν αποκαλυφθεί σπάνια ευρήματα, με αποτέλεσμα όλη η περιοχή να έχει μετατραπεί σε ένα άκρως εντυπωσιακό μουσείο Φυσικής Ιστορίας!

Το δεύτερο στον κόσμο

Εκτός, δηλαδή, από το ήδη γνωστό Απολιθωμένο Δάσος, που έχει χαρακτηριστεί «διατηρητέο Μνημείο της Φύσης» -μέρος ενός απέραντου παγκόσμιου αναγνωρισμένου από την UNESCO γεωπάρκου, που είναι το δεύτερο στον κόσμο- επιπλέον απολιθωμένοι κορμοί δέντρων 20 εκατομμυρίων χρόνων, μαζί με άλλα φυσικά ευρήματα που προέρχονται από το ίδιο μεικτό δάσος καρποφόρων και κωνοφόρων δέντρων εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια ειδικών εργασιών για τη διάνοιξη του δρόμου: πολλά μεταφέρθηκαν στα εργαστήρια του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας και άλλα στέκουν στη φυσική τους θέση, ώστε να μπορεί να τα δει ο επισκέπτης από κοντά καθώς περνάει από τον νέο δρόμο. Εκεί βρέθηκε, την εβδομάδα που μας πέρασε, βλέποντας από κοντά και θαυμάζοντας τους σπάνιους αυτούς φυσικούς αρχαιολογικούς θησαυρούς και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, ο οποίος, παρά τις κακές συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή, δεν δίστασε, εκτός από τα εγκαίνια του νέου δρόμου, να επισκεφθεί την περιοχή των ανασκαφών και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, στο δυτικό τμήμα της Λέσβου.

Πρόκειται πραγματικά για εντυπωσιακά ευρήματα μιας συνεχιζόμενης ανασκαφικής δραστηριότητας, η οποία αποδεικνύει τη μοναδικότητα όχι μόνο των θησαυρών, που αριθμούν εκατομμύρια χρόνια πριν, αλλά και του σημείου. Πιστοί θεματοφύλακές του μοιάζουν να είναι οι άνθρωποι που σπεύδουν να απαντήσουν σε κάθε μας απορία: ο διευθυντής του Μουσείου Απολιθωμένου Δάσους στο Σίγρι, καθηγητής Νίκος Ζούρος και ο υπεύθυνος για το ερευνητικό τμήμα του Μουσείου δρ Ηλίας Βαλιάκος.
Καθώς φαίνεται, οι ηφαιστειακές εκρήξεις σκέπασαν τη Λέσβο με την ηφαιστειακή ύλη και κορμοί τεράστιων δέντρων -μπορούμε να φανταστούμε ότι εδώ άνθιζαν, για παράδειγμα, τεράστιες σεκόγιες που πλέον συναντούμε μόνο στην Αριζόνα της Αμερικής- παρασύρθηκαν σαν σπιρτόκουτα, ενώ μια απέραντη ηφαιστειακή στάχτη κάλυψε όλη αυτή την τροπική βλάστηση σε μια μεγάλη έκταση γύρω από το ηφαίστειο.

Στη συνέχεια, βροχοπτώσεις προκάλεσαν πλημμύρες που σάρωσαν την περιοχή, παρασέρνοντας μαζί με την ηφαιστειακή στάχτη και τους σπασμένους κορμούς, που έχουν κατά τρόπο εντυπωσιακό διατηρήσει την πιο παραμικρή λεπτομέρεια στον φλοιό και το εσωτερικό τους.

Πρώτη φορά, μάλιστα, κατά τις πρόσφατες ανασκαφές, βρέθηκαν όχι μόνο ιστάμενοι κορμοί δέντρων, αλλά και ένα δέντρο με ατόφια τα κλαδιά του, κάτι σπάνιο, όπως λένε οι επιστήμονες. Επίσης, πάνω σε ένα γεωλογικό θραύσμα, που μοιάζει πια με βράχο, βρέθηκαν, μεταξύ άλλων, αμέτρητα απολιθωμένα φύλλα, ένα εύρημα σπάνιας ομορφιάς, που ανακαλύφθηκε κατά τις ίδιες εργασίες και εκτίθεται πλέον στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους, δίνοντας πολλές πρόσθετες πληροφορίες για τα είδη που άνθιζαν στην περιοχή.

Το δεινοθήριο
Εκτός δηλαδή από τα τροπικά δάση με τα σπάνια είδη δέντρων και φυτών, η περιοχή της Αιγηίδας φιλοξενούσε και πολλά είδη ζώων που μετανάστευαν από την Ασία προς την Ευρώπη: ένα από αυτά είναι το δεινοθήριο, που μοιάζει με μακρινός συγγενής του σημερινού ελέφαντα, το οποίο τρεφόταν με μαλακά φύλλα δέντρων και ένα δείγμα-ομοίωμά του δεσπόζει στην είσοδο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στο Σίγρι.

Μας υποδέχεται, μάλιστα, στην αίθουσα Απολιθωμένου Δάσους του Μουσείου, αναγγέλλοντας τη μεγάλη σπουδαιότητα της περιοχής - εκεί βλέπουμε την απολιθωμένη γνάθο με τα δόντια του σπάνιου αυτού πλάσματος που ζούσε 20 εκατομμύρια χρόνια πριν! Το γεγονός, μάλιστα, ότι αντίστοιχα δείγματα δεινοθηρίων εντοπίστηκαν, εκτός από τη Λέσβο, στη μακρινή Αφρική αποδεικνύει ότι υπήρξε μετακίνηση του ζωικού αυτού πληθυσμού από την Αφρική προς την Ευρώπη, που ήταν τότε μια ενιαία περιοχή.

Ολες αυτές τις πληροφορίες για τις τόσο παλιές μορφής ζωής, από τις άκρες μιας συναρπαστικής ιστορίας που ουσιαστικά αποτελούν τη γεωλογική μας κληρονομιά, μας τις δίνουν τα πετρώματα και τα απολιθώματα, τα οποία μαζί με τα φυσικά μορφώματα και τα γεωλογικά αυτά τμήματα διαμορφώνουν τους γεώτοπους και τα γεωλογικά φυσικά μνημεία, αποκαλύπτοντας τη μακροχρόνια και διαρκή εξέλιξη της επιφάνειας του πλανήτη. Η προστασία τους μοιάζει, επομένως, παραπάνω από επιβεβλημένη και γι’ αυτό περιοχές με τέτοιο σπάνιο φυσικό και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος πλούτο φτάνουν να χαρακτηρίζονται γεωπάρκα, αφού συμβάλλουν στην κατανόηση της γεωιστορικής εξέλιξης του πλανήτη - και ένα από τα πιο σπουδαία στον κόσμο είναι αυτό της Μυτιλήνης.

Στον βαθμό που ένα γεωπάρκο μάς δίνει τη δυνατότητα να έχουμε μια ολιστική θεώρηση του έμβιου και βιοτικού περιβάλλοντος, η σπουδαιότητά του μετατρέπεται από ένα ανοιχτό μουσείο σε ένα σημείο σπάνιας ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς: εξ ου και ότι ολόκληρο το νησί -και όχι μόνο μια απομονωμένη περιοχή- φτάνει να θεωρείται ένα απέραντο γεωπάρκο! Από τα πλούσια δάση από μαύρη πεύκη στο ανατολικό μέρος της Λέσβου και τα χαμηλής βλάστησης άγρια φρύγανα στη δυτική έως τα διάφορα σπάνια είδη πουλιών που κυνηγούν να δουν οι ακάματοι birdwatchers -τολμήσαμε και εμείς να σκαρφαλώσουμε στα ειδικά διαμορφωμένα ξύλινα σπιτάκια για να θαυμάσουμε από κοντά σπάνια πλάσματα της φύσης, όπως είναι οι ωραίοι ερωδιοί, οι κατσουλιέρηδες ή οι κλείδωνες- είναι απέραντος αυτός ο πλούτος που έχει καταστήσει το νησί πηγή μεγάλου βιολογικού και γεωλογικού ενδιαφέροντος.

Οι ελαιώνες

Ακόμα και οι ελαιώνες που καλύπτουν τεράστιες εκτάσεις δεν μπορούν παρά να συμβάλλουν σχεδόν συνωμοτικά σε αυτό το ατελείωτο θαύμα που διαμορφώνεται στο ίδιο σημείο, αλλάζοντας χαρακτήρα εδώ και αιώνες.

Εκτός από τα αιωνόβια είδη, εντύπωση προκαλεί και η συνέχιση στις διάφορες τεχνικές που ασκούνται στο νησί. Αρκεί ένα πέρασμα έξω από το Μανταμάδο, όπου ακόμα ακμάζουν δουλεύοντας νυχθημερόν οι κεραμοποιοί για να διαπιστώσει κανείς αυτή την αδιάσπαστη συνέχεια μιας πανάρχαιας τέχνης 5.000 ετών, που εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τους ίδιους κλίβανους για τη δημιουργία κεραμικών σκευών, συνδέοντας το όμορφο με το χρήσιμο και την ιστορία των arts and crafts, δηλαδή των τεχνουργημάτων του ανθρώπου με τον υψηλό πολιτισμό.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο πηλός που χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα οι κεραμοποιοί δεν προέρχεται από ένα τυπικό ιζηματογενές πέτρωμα αλλά από την εξαλλοίωση των ηφαιστειακών πετρωμάτων των ηφαιστείων της Λέσβου. Είναι συγκινητικό να πίνεις τον ελληνικό καφέ σε χειροποίητο φλιτζανάκι, που μας σερβίρει η κυρία Βίκυ, στην Αγιάσο, γνωρίζοντας ότι τα ίδια κεραμικά κατασκεύαζαν στην αρχαιότητα και ότι στα ίδια πήλινα δοχεία λαδιού, που βλέπουμε να δεσπόζουν έξω από το Ελαιοτριβείο-Μουσείο Βρανά του παππού του Ελύτη, που έχει συντηρήσει υπέροχα η πολιτιστική εταιρεία Αρχιπέλαγος, αποθήκευαν αιώνες πριν οι κάτοικοι του Βορείου Αιγαίου το λάδι.

Θεόφραστος και Αριστοτέλης

Αυτή η σύνδεση ανάμεσα στο απώτερο παρελθόν με το σήμερα εντοπίζεται στο γεγονός ότι οι αρχαίοι θεωρητικοί και φιλόσοφοι όπως ο Θεόφραστος και ο Αριστοτέλης είχαν εντοπίσει, πρώτοι, τον απέραντο πλούτο του νησιού και είχαν προσπαθήσει να το καταγράψουν επιστημονικά.

Ο Αριστοτέλης γοητεύτηκε από τη φύση και μελέτησε τα ζώα και τα φυτά γύρω από τις αλυκές της Καλλονής. Δεν είναι τυχαίο ότι στα αγγλικά οι Αλυκές είναι γνωστές ως Aristotle’s Lagoon, δηλαδή ως η Λιμνοθάλασσα του Αριστοτέλη, ο οποίος, ακολουθώντας τις συμβουλές του Ερέσσιου μαθητή του Θεόφραστου, πέρασε απέναντι στη Λέσβο και εγκαταστάθηκε εκεί όπου δίδαξε μέχρι το 342 π.Χ. Κατάφερε, μάλιστα, να ταξινομήσει αυτά τα είδη ανακαλύπτοντας, όπως ο ίδιος έγραφε, όλα τα θαύματα της φύσης.

Οπως επεσήμανε χαρακτηριστικά ο καθηγητής του Imperial College Αρμάν Μαρί Λερουά στο βιβλίο του «Η Λιμνοθάλασσα - Πώς ο Αριστοτέλης επινόησε την επιστήμη» (εκδόσεις Ροπή): «Από όλα τα μέρη του ανατολικού Αιγαίου όπου έζησε ο Αριστοτέλης, η Λέσβος είναι το πιο όμορφο. Εδώ, όπως πουθενά αλλού, σε αυτά τα παράλια με τη γυμνή, ψημένη γη, ο φυσικός κόσμος είναι πλουσιοπάροχα παρών και ελκυστικός: και όσον αφορά τη Λέσβο, πουθενά αλλού όσο στην Καλλονή. Το να κατηφορίζεις ένα ανοιξιάτικο πρωινό προς την αποβάθρα σε ένα από τα χωριά που είναι διασκορπισμένα στις ακτές της Καλλονής σημαίνει να βλέπεις το “Περί τα ζώα ιστορίαι” να ζωντανεύει».