Νέο μουσείο στη Μυτιλήνη: Το λάδι και η... τιμή του εδώ και 60.000 χρόνια

Ολες οι πτυχές της ελιάς, του ιερού δέντρου που προστάτευσαν οι Αρχαίοι Θεοί και τίμησαν οι Ελληνες στο πέρας των αιώνων, που έβγαλε τη χώρα μας έξω από τα σύνορα και την έκανε μεγάλη, τονίστηκαν με κάθε τρόπο, στα εγκαίνια της έκθεσης, ανήμερα της Παγκόσμιας Ημέρας των Μουσείων, στο Μουσείο-Ελαιοτριβείο Βρανά στον Παπάδο της Γέρας με τον τίτλο «Η ελιά, το λάδι, και η συμβολή τους στον πολιτισμό». Από την ιερή εκδοχή του ελαιόδεντρου, που έστεφε τους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων και έφερνε την ειρήνη, ως την αξιοποίηση των πολύτιμων καρπών με τον ίδιο τρόπο των προγόνων μας, είναι αμέτρητες οι εκδοχές της τεράστιας σημασίας της ελιάς, την οποία αποκαλύπτουν τα πολύτιμα εκθέματα που περιλαμβάνονται στην έκθεση που οργανώθηκε από την Πολιτιστική Εταιρεία Αρχιπέλαγος, η οποία και δημιούργησε το μουσείο που στεγάζεται σε ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό και μηχανολογικό μνημείο το οποίο οικοδόμησε η οικογένεια του νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη το 1887 στη Μυτιλήνη.

Είναι και πάλι το νησί του Ελύτη και τα ασημένια φύλλα των ελαιόδεντρων που δίνουν τη σφραγίδα αυτού του τεράστιου φυσικού πλούτου που παραμένει ο ίδιος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ανάγοντας την ελιά σε κατεξοχήν σύμβολο και σημείο αναφοράς. Από το αεροπλάνο ήδη διακρίνονται τα πυκνά δάση με τα ελαιόδεντρα, που γίνονται ένα με το απέραντο γαλάζιο της Λέσβου σε σημείο που το νησί, όπως πολύ ορθώς επεσήμανε στον λόγο του, κατά την τελετή των εγκαινίων της έκθεσης, ο γενικός διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Νίκος Σταμπολίδης, να μοιάζει με μια απέραντη «ελαιοθάλασσα».

«Είναι εκεί που πραγματικά τα δεσμά του χρόνου λύνονται και η ίδια η βαρύτητα της γης αισθάνεσαι να αντισταθμίζεται σαν από ισχυρή ουράνιο έλξη, έτσι οπου όλα τα πράγματα ν’ αποχτούν μιαν άλλη απίστευτη αλαφράδα», έγραφε αντίστοιχα ο Ελύτης που είχε καταγωγή από το νησί και που οι δικοί του πρόγονοι μετέτρεψαν αυτό το όμορφο χωριό δίπλα στον πλούσιο κόλπο της Γέρας σε βιομηχανικό κέντρο της εποχής και σημείο κοσμοπολιτισμού χαρίζοντας πλούτο στο νησί. Αυτές οι διαφορετικές διαδρομές της ελιάς είναι που πρωταγωνιστούν καθώς διαβαίνει κανείς, ακόμα και σήμερα τους διάφορους οικισμούς, γύρω από τον ευλογημένο Κόλπο της Γέρας, που δόξασαν οι ποιητές και ύμνησαν οι αρχαίοι γεωγράφοι και φιλόσοφοι όπως ο Αριστοτέλης. Μέρος των οικισμών αυτών, που απλώνονται στο δυτικό τμήμα του νησιού σαν μαργαριτάρια, είναι ο Παπάδος, όπου στεγάζεται ένα άρτια ανακαινισμένο μουσείο και μπορείς ακόμα να δεις όλα αυτά τα ίχνη ενός περήφανου παλίμψηστου να ξεδιπλώνονται μπροστά σου.

Θησαυροί στο φως

Ανάμεσα από αυτά τα πνιγμένα στις ελιές αρχοντικά ξεχωρίζει το πανέμορφο κτίσμα-βιομηχανικό κέντρο, στο οποίο ανέλαβε να δώσει ξανά ζωή λειτουργώντας το ως μουσείο ο πρόεδρος της Εταιρείας Αρχιπέλαγος, στην οποία ανήκει το μουσείο-ελαιοτριβείο, αρχιτέκτων και πρώην υπουργός Νίκος Σηφουνάκης, ο οποίος καλωσόρισε τους καλεσμένους την ημέρα των εγκαινίων, κάνοντας μια σύντομη αναφορά στο μουσείο, αλλά και στη σημασία του πολιτισμού της ελιάς. Δεν επρόκειτο, άλλωστε, για απλά εγκαίνια, σαν αυτά που συνηθίζονται σε τέτοιες περιπτώσεις, αλλά για μια δυναμική συνεύρεση όλου του κόσμου της Μυτιλήνης, οι οποίοι ξέρουν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον τη σημασία της ελιάς ως πηγής πλούτου για το νησί, αλλά και τριών ξεχωριστών επιστημόνων που ανέλαβαν, με εμφανή συγκίνηση, να μας θυμίσουν τους μύθους, την ταυτότητα και τον πολιτισμό της ελιάς: ο υπερδραστήριος προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου Παύλος Τριανταφυλλίδης μίλησε για την ελιά, το λάδι και τον τρόπο παραγωγής του στην Αρχαιότητα και ακούγοντάς τον μπορούσες κάλλιστα να φανταστείς τους αρχαίους προγόνους του νησιού να ακολουθούν ανάλογες μεθόδους για να φτιάξουν τον «υγρό χρυσό», όπως αποκαλούσαν το λάδι. Ο Νίκος Ζούρος, καθηγητής και διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, που έχει φέρει στο φως θησαυρούς εκατομμυρίων χρόνων, μας αποκάλυψε με τη σειρά του πώς βρέθηκαν απολιθωμένα φύλλα ελιάς 60.000 ετών, με ένα τέτοιο συγκλονιστικό εύρημα από το Μουσείο Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου να βρίσκεται στην έκθεση.

Στον όμορφο προαύλιο χώρο του Μουσείου Βρανά, παρουσία πλήθους κόσμου, που κάτω από επιβλητικές ελιές έδινε τη δική του εκδοχή για τους συγγραφείς και ζωγράφους από τη Μυτιλήνη, οι οποίοι έκαναν δικιά τους αυτή την «ελαιοθάλασσα» ή αυτό το ασημένιο κάτοπτρο του ουρανού, όπως αποκαλούσε τα δάση από τις ελιές ο Οδυσσέας Ελύτης, καθώς φανταζόταν πάνω στα ασημένια φύλλα των ελαιόδεντρων να αντικατοπτρίζεται ο ουρανός. Επειδή, όμως, πάντα πίσω από κάθε μύθο και ποιητική εκδοχή υπάρχει μια επιστημονική εξήγηση, ο καθηγητής Νίκος Ζούρος εξήγησε πως το φυσικό ανάγλυφο του νησιού, το οποίο αποδίδεται σε μια γεωλογική ιστορία, «συνδέεται στενά με την ποικιλία των εδαφών και τους κυρίαρχους τύπους βλάστησης».

Οι κάτοικοι της Μυτιλήνης είναι σίγουρα περήφανοι για την ποιότητα του ελαιολάδου τους, που ξέρουν ότι είναι από τα καλύτερα στον κόσμο, αλλά και για το περήφανο δέντρο της ελιάς που έθρεψε γενιές και γενιές. Βλέποντας τις διάφορες φωτογραφίες που κοσμούν τους τοίχους του Μουσείου Βρανά, όπως εκείνες με τους φτωχούς αλλά χαμογελαστούς μπασκιτζήδες, δηλαδή εργάτες της πρέσας στο λιοτρίβι, φαντάζεσαι ότι σχεδόν με τον ίδιο τρόπο, εργάζονταν οι αρχαίοι στο νησί.

Αναλογίζεται κανείς την έκπληξη εκείνου του γιατρού, του Μάκη Αξιώτη, που ανακάλυψε το 1983, σε ένα αγρόκτημα κοντά στον ποταμό του Πλακάδου, το θαυμαστό λίθινο ελαιοπιεστήριο, από τον 2ο-3ο αιώνα π.Χ, που εκτίθεται πλέον μόνιμα στο Μουσείο-Ελαιοτριβείο Βρανά - άλλη μια απόδειξη της γραμμής που θέλει αυτή την αιολική γη και την ελιά της να δοξάζεται με τον ίδιο τρόπο στο πέρας των αιώνων. «Είναι προφανές ότι ο διπλός ληνός προέρχεται από οργανωμένη εγκατάσταση αρχαίου ελαιοτριβείου που λειτουργούσε στην ευρύτερη περιοχή», τονίζει σε σχετικό κείμενό του ο κ. Τριανταφυλλίδης, επισημαίνοντας ότι από εκείνα τα χρόνια παρήγαγαν με αυτή την πολύ εξελιγμένη διαδικασία λάδι στον προϊστορικό οικισμό της Θερμής.

Σε αυτόν τον προϊστορικό οικισμό, ηλικίας πάνω από 3.000 π.Χ, που ήρθε στο φως από αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν στους Πύργους Θερμής στα χρόνια του Μεσοπολέμου, αποκαλύφθηκαν διάφορα ευρήματα που μαρτυρούν ότι ήδη από τότε παρήγαγαν ελαιόλαδο με υπερσύγχρονες μεθόδους και τρόπους: χαρακτηριστική είναι η γούρνα με πράσινο πηλό στα τοιχώματά της μέσα στην οποία, όπως εκτιμάται, συνέθλιβαν τις ελιές, αλλά και οι αμφορείς -όπως ο πτερυγιόσχημος που προέρχεται από το Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης- που βρέθηκαν επίσης στη Θερμή.

Από την Εποχή του Χαλκού

Πολύ, δηλαδή, προτού μιλήσουμε για τον κλασικό πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων και των Αθηναίων, που δόξασαν όσο λίγοι την ελιά, ήδη από την Εποχή του Χαλκού οι Μυτιληνιοί έφτιαχναν το δικό τους λάδι. Ακόμα και οι αρχαίες παραστάσεις στους αμφορείς δείχνουν, όπως επεσήμανε ο κ. Σταμπολίδης, τους αρχαίους προγόνους να ραβδίζουν αυτά τα δέντρα με τον ίδιο τρόπο. Επειδή, όμως, το λάδι είχε διαφορετικές χρήσεις κατά την αρχαιότητα, εκτός από αυτό που φύλαγαν προς βρώση, από τον 9ο αιώνα και μετά οι αρχαίοι συνήθιζαν να φυλάνε ελαιόλαδο με το οποίο αλείφονταν οι αθλητές σε ειδικά δοχεία, τα οποία μάλιστα έγιναν τόσο διάσημα που έφτασαν να εξάγονται σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου και να βρίσκονται σε διάφορους τάφους και ιερά: πρόκειται για τους πανέμορφους αρυβάλλους, η τέχνη των οποίων εξελίσσεται στο πέρας των αιώνων. Εναν τέτοιο από το Μουσείο της Ακρόπολης βλέπουμε και στο Μουσείο Βρανά.

Η ελιά ήταν το σημείο αναφοράς για διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας, αφού στήριζε, μαζί με το κρασί, την τοπική οικονομία. Οπως και στη Μυτιλήνη, έτσι και στην Αθήνα, αυτά τα δύο αγροτικά προϊόντα προστατεύονταν από θεούς, οι οποίοι μάλιστα έριζαν για την ιδιοκτησία τους: ο Διόνυσος ήταν προστάτης του οίνου, ενώ η Αθηνά της ελιάς, την οποία είχε κάνει δώρο στην προστατευόμενή της πόλη με τον αντίστοιχο τρόπο που ο Ηρακλής είχε κάνει την αγριελιά των Κουρητών (Ιδαίοι ∆άκτυλοι) στην Ολυμπία. Σε κάθε περίπτωση, η ελιά ήταν σύμβολο τεράστιας ιερότητας, καθώς σε μερικές περιοχές της Αττικής όσοι ασχολούνταν με τη συγκομιδή του καρπού έδιναν όρκο αγνότητας, ενώ εγκλήματα που μπορεί να έθεταν σε κίνδυνο το ιερό δέντρο εκδικάζονταν στον Aρειο Πάγο και η τιμωρία έφτανε με την ύψιστη ποινή της εξορίας ή της δήμευσης της περιουσίας.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Αθηνά κέρδισε στη γνωστή διαμάχη της με τον Ποσειδώνα για την προστασία της πόλης της Αθήνας -μύθος στον οποίο αναφέρθηκε εκτενώς ο διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης- φυτεύοντας απλώς το δέντρο στη βάση του Ιερού Βράχου. Μέσα σε λίγη ώρα η ελιά είχε βλαστήσει και είχε κατακτήσει με τη συμβολική δύναμη την πιο ισχυρή, δημοκρατική πολη του αρχαίου κόσμου με τα ξεχωριστά της δώρα, αφού χρησίμευε για βρώση, για φωτισμό, αλλά και ως επιβράβευση των νικητών της μεγάλης γιορτής της πόλης, των Παναθηναίων. Ακόμα και σήμερα θα δει κανείς μια ελιά να δεσπόζει στη βάση της Ακρόπολης. Εξ ου και οι παναθηναϊκοί αμφορείς, δηλαδή το παραδοσιακό έπαθλο με το οποίο βραβεύονταν οι νικητές των αγωνισμάτων γυμναστικής στα Παναθήναια, ήταν ιδιαίτερης σημασίας, αφού προσφέρονταν πάντα γεμάτοι λάδι.

Ο διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης φρόντισε, μάλιστα, να μας θυμίσει ότι ο αρχαιότερος σωζόμενος αμφορέας των Παναθηναίων (από το 560 π.Χ.) βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο - άλλο ένα πολιτιστικό έγκλημα, εκτός από τα Γλυπτά της Ακρόπολης. Ωστόσο, επειδή ακριβώς σε αυτή τη συνέχεια τα πάντα συνενώνονται αρμονικά και ξαναγεννιώνται με τον δικό τους τρόπο, ο καθηγητής, κλείνοντας την ομιλία του και ενώνοντας το παρελθόν με το μέλλον, παρέπεμψε στη γνωστή φράση του Ελύτη: «Αν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι».