Ο χάρτης με τις 200.000 κενές θέσεις εργασίας σε τουρισμό, αγροτική οικονομία και κατασκευές
09.07.202413:46
Τεράστια η έλλειψη εργατικού δυναμικού, απειλεί ακόμη και την επιβίωση του πρωτογενούς τομέα - Η γραφειοκρατία εμπόδιο στη μετάκληση εργατών από τρίτες χώρες - Στα ξενοδοχεία υπάλληλοι φεύγουν «νύχτα» λόγω της υπερεργασίας και των άσχημων συνθηκών
Πάνω από 200.000 εργαζόμενοι λείπουν από τους κρίσιμους τομείς του τουρισμού, των κατασκευών και της γεωργίας-κτηνοτροφίας. Μάλιστα, το πρόβλημα της έλλειψης εργατών γης εξελίσσεται σε απειλή για την ίδια την επιβίωση του πρωτογενούς τομέα παραγωγής στη χώρα μας, καθώς παραγωγοί, αδυνατώντας να ανταποκριθούν στις ανάγκες των καλλιεργειών τους, περιορίζουν τις καλλιεργούμενες εκτάσεις.
Οι μέχρι τώρα προσπάθειες για την εξασφάλιση εργατικών χεριών, κυρίως μέσω διακρατικών συμφωνιών, δεν έχουν αποδώσει τα προσδοκώμενα οφέλη, καθώς, όπως διαπιστώνουν αγρότες και κτηνοτρόφοι, η διαδικασία από την αίτηση για μετάκληση εργάτη μέχρι εκείνος να φανεί στο χωράφι είναι τόσο δαιδαλώδης που έχει ως συνέπεια να... χάνεται στον δρόμο και στη χαρτούρα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι για την περίοδο 2023-24, βάσει της υπουργικής απόφασης για μετάκληση εργαζομένων από τρίτες χώρες, προβλέπονταν για τον πρωτογενή τομέα 113.467 θέσεις για τις οποίες υποβλήθηκαν 246.215 αιτήσεις. Ειδικά για εποχικούς εργαζόμενους στον πρωτογενή τομέα οι θέσεις ήταν 91.630 και οι αιτήσεις που υποβλήθηκαν έφτασαν τις 168.609, ενδεικτικό των μεγάλων αναγκών. Ταυτόχρονα, οι κενές θέσεις εξαρτημένης εργασίας υπολογίζονται σε 70.000.
Η έλλειψη εργατών γης είναι ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής γεωργίας, λέει ο κ. Δημήτρης Σοφολόγης, γεωπόνος και πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συλλόγων Γεωπόνων. Και προσθέτει ότι αυτή η έλλειψη έχει ως συνέπεια ακόμη και την εγκατάλειψη αγροτικών εκμεταλλεύσεων και καλλιεργούμενων εκτάσεων.
Αυτό ακριβώς επισημαίνει και ο κ. Γιάννης Γαϊτάνης, πρόεδρος του Αγροτικού Συλλόγου της Ιεράπετρας. Κάθε χρόνο, λέει, όλο και περισσότερα στρέμματα αγροτικής γης εγκαταλείπονται, αφού οι αγρότες δεν έχουν το αναγκαίο προσωπικό για να τα καλλιεργήσουν. «Καλλιεργούμε, για παράδειγμα, λιγότερη ντομάτα. Αυτό σημαίνει περισσότερες εισαγωγές και μεγαλύτερο κόστος για όλους μας σε ό,τι αφορά το προϊόν».
Ο κ. Γαϊτάνης, όμως, περιγράφει και τη διαδικασία για τη μετάκληση εργατών γης από τρίτες χώρες - μόνο στην περιοχή της Ιεράπετρας έχουν κληθεί τα τελευταία τέσσερα χρόνια πάνω από 3.000 άτομα και οι εγκρίσεις δεν ξεπερνούν τις δύο εκατοντάδες. Την ίδια ώρα οι αγρότες, υποβάλλοντας αίτημα μετάκλησης, πληρώνουν παράβολο 300 ευρώ για κάθε εργάτη που ζητούν για πενταετές ή διετές πρόγραμμα απασχόλησης. «Μόνο για παράβολα, οι αγρότες της Ιεράπετρας έχουμε πληρώσει σχεδόν 1 εκατ. ευρώ. Ξεκινάμε με την αίτηση στην Αποκεντρωμένη Διοίκηση. Κατά περίπτωση, η έγκριση μπορεί να έρθει είτε σε 15 μέρες (στο Ηράκλειο) είτε σε 3 μήνες (στο Λασίθι), αφού εξαρτάται και από τη στελέχωση κάθε υπηρεσίας.
Οι εγκεκριμένες αιτήσεις, έστω και μετά από 3 μήνες πηγαίνουν στις πρεσβείες των τρίτων χωρών με τις οποίες υπάρχουν οι διακρατικές συμφωνίες», περιγράφει ο κ. Γαϊτάνης. «Εκεί βρίσκουμε τοίχο, αφού η συντριπτική πλειονότητα των αιτήσεων απορρίπτεται και κατά κανόνα για μη ουσιαστικούς λόγους. Δεν συζητάμε όταν υπάρχει ζήτημα ασφάλειας ή υγείας, αλλά από την άλλη τι νόημα έχει μια διακρατική συμφωνία όταν, για παράδειγμα, απορρίπτεται το 100% των αιτήσεων μετάκλησης από το Πακιστάν και κατά 90% από την Ινδία και το Μπαγκλαντές;», λέει και προσθέτει: «Μόνο η Κρήτη χρειάζεται αυτή τη στιγμή πάνω από 5.000 εργάτες γης. Δεν έχουμε ανθρώπους να δουλέψουν στα χωράφια και υποχρεωτικά σταματάμε καλλιέργειες».
Συμφωνίες χωρίς αντίκρισμα
Στη διαδικασία μετάκλησης εργατών γης, κατ’ εφαρμογή δηλαδή των διακρατικών συμφωνιών, εμπλέκονται έξι υπουργεία: Εσωτερικών, Εξωτερικών, Εργασίας, Μετανάστευσης και Ασύλου, Προστασίας του Πολίτη και επικουρικά προς τους αγρότες το Αγροτικής Ανάπτυξης. «Και σ’ αυτόν τον κύκλο των συναρμόδιων υπηρεσιών δεν υπάρχει αποτελεσματικότητα και, κυρίως, δεν υπάρχει ένας συντονιστής ώστε να μπορεί να λειτουργήσει», λέει ο κ. Χρήστος Γιαννακάκης, αντιπρόεδρος της Ενωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών, παραγωγός ροδάκινων και κερασιών στην Ημαθία.
«Παρά τις προσπάθειες και τις εξαγγελίες, οι διακρατικές συμφωνίες για τη μετάκληση εργατών γης πρακτικά δεν λειτουργούν. Από κάποιες χώρες κόβονται για διάφορους λόγους, στο Μπαγκλαντές, για παράδειγμα, δεν υπάρχει πρεσβεία και οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να πάνε στο Νέο Δελχί, αλλά εκεί δεν τους δίνουν προτεραιότητα, ενώ η κατάσταση με την Αίγυπτο δεν έχει ομαλοποιηθεί. Κάνεις αίτηση, διαπιστώνεις στη συνέχεια ότι τα στοιχεία του υποψηφίου για μετάκληση δεν ταυτίζονται με αυτά που ζητά για να καλυφθούν οι ανάγκες», λέει και προσθέτει: «Εμείς πληρώνουμε παράβολα έως και 300 ευρώ, ανάλογα με τον χρόνο απασχόλησης, αλλά τελικά εργάτες δεν έρχονται. Κι αν αυτό γίνει, μπλέκουμε πάλι στα γρανάζια της γραφειοκρατίας μέχρι να βγάλουν οι άνθρωποι ΑΜΚΑ και ΑΦΜ και να εργαστούν».
Η έλλειψη εργατών, πάντως, έχει ως συνέπεια και την αύξηση των ημερομισθίων. «Να πληρώσω παραπάνω τον εργαζόμενο, αλλά αυτό σημαίνει ότι πρέπει να πουλήσω και ακριβότερα, αφού αλλιώς θα μπω μέσα», περιγράφει μία ακόμη παράμετρο ο κ. Γιαννακάκης. «Η παραγωγή στα περισσότερα προϊόντα είναι μειωμένη λόγω κλιματικής κρίσης, είναι μειωμένη και λόγω των επιταγών της “πράσινης συμφωνίας” για περιορισμό της χρήσης φυτοφαρμάκων εντός της Ε.Ε., το κόστος αυξάνει από μια σειρά παράγοντες, μαζί και το εργατικό κόστος. Ολα αυτά σημαίνουν ακριβότερα προϊόντα για τους καταναλωτές».
Δεν υπάρχει παραγωγή που να μην επηρεάζεται από την έλλειψη εργατών, σημειώνει ο κ. Σοφολόγης. Πέρα από τις εποχιακές ανάγκες της συγκομιδής, που είναι κατά κανόνα αυξημένες, υπάρχουν περίοδοι όπου οι καλλιέργειες απαιτούν περισσότερα χέρια. Για παράδειγμα, οι παραγωγοί μήλων την περίοδο του αραιώματος (της απόρριψης δηλαδή καρπού προκειμένου να βελτιωθεί η τελική παραγωγή) χρειάζονται για μικρό διάστημα περισσότερους εργάτες. Αν αυτοί δεν υπάρχουν, τότε αναγκαστικά χρόνο με τον χρόνο περιορίζουν τις καλλιεργούμενες εκτάσεις. «Το πρόβλημα αυτό λειτουργεί αποτρεπτικά στους νέους περισσότερο, ακόμη κι αν έχουν έτοιμες εκμεταλλεύσεις από τους πατεράδες τους, να συνεχίσουν την παραγωγή. Στην καλύτερη περίπτωση, περιορίζουν τις καλλιέργειες και η εύφορη αγροτική γη μένει χέρσα», επισημαίνει ο κ. Σοφολόγης.
εργαζόμενοι από το Βιετνάμ σε ξενοδοχείο της Σαντορίνης
Τουριστικός τομέας
Σε λιγότερο από έναν μήνα από την έναρξη της τουριστικής σεζόν, οι εποχικοί εργαζόμενοι… κουνούν το μαντίλι στον εργοδότη είτε γιατί βρήκαν υψηλότερο μισθό είτε γιατί δεν αντέχουν τα εξαντλητικά ωράρια εργασίας. Οι ξενοδόχοι στην Κρήτη και τη Ρόδο κλέβουν στην κυριολεξία υπαλλήλους από τα ξενοδοχεία της Χαλκιδικής με δέλεαρ υψηλότερο μισθό κατά 200-300 ευρώ και τη μεγαλύτερη σε διάρκεια σεζόν.
Το πρόβλημα της έλλειψης προσωπικού έχει πάρει εφιαλτικές διαστάσεις αυτή την περίοδο που τα ξενοδοχεία έχουν πληρότητα 100%.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ξενοδόχων, οι ελλείψεις ανέρχονται σε 53.000 και μαζί με τις κενές θέσεις στην εστίαση φτάνουν συνολικά τις 80.000. Το 2023, μία από τις καλύτερες χρονιές για τον τουρισμό, έκλεισε με μία στις 5 θέσεις εργασίας να παραμένει κενή.
«Οι εποχικοί δουλεύουν χωρίς ρεπό 15 ώρες την ημέρα», τονίζει ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εργαζομένων στον Τουρισμό και τον Επισιτισμό Γιώργος Χότζογλου. «Δυσεύρετες οι καμαριέρες, οι οποίες φεύγουν νύχτα γιατί ο ξενοδόχος τις υποχρεώνει μέσα στο ωράριό τους να καθαρίσουν 25 δωμάτια λόγω της έλλειψης προσωπικού. Τις προάλλες μια εργαζόμενη λιποθύμησε στα Χανιά από την κούραση. Ακόμα και εργοδότες που προστάτευαν τα προηγούμενα χρόνια το προσωπικό τους, τώρα τους υποχρεώνουν να δουλεύουν ασταμάτητα. Λογικό είναι να φεύγουν πριν κλείσουν μήνα».
ο Βαγγέλης Κανελλόπουλος, επικεφαλής πλατφόρμας WorkInGreeece
«Κάθε μέρα μετράμε απώλειες προσωπικού γιατί κάποιος άλλος προσφέρει μεγαλύτερο μισθό. Η πλειοδοσία έχει παραγίνει φέτος, μια τακτική που δεν φέρνει νέες θέσεις εργασίας, ενώ αυξάνει το κόστος της επιχείρησης. Οκτώ στα δέκα ξενοδοχεία δηλώνουν ελλείψεις προσωπικού. Δεν υπάρχουν σεφ, μάγειρες, ρεσεψιονίστ, καμαριέρες, κηπουροί. Εχουμε αυξήσει τους μισθούς προκειμένου να προσελκύσουμε ή να κρατήσουμε το προσωπικό. Ο μισθός δεν πέφτει σε καμία περίπτωση πια κάτω από 1.300 ευρώ μεικτά για εξαήμερη εργασία. Οι μετακλήσεις εργαζομένων από τρίτες χώρες δεν έλυσαν το πρόβλημα, καθώς χρειάζονται τουλάχιστον τρεις μήνες για να δοθεί βίζα, ενώ οι αποκεντρωμένες διοικήσεις καθυστερούν πολύ περισσότερο για να εγκρίνουν τα αιτήματα των επιχειρήσεων. Φέτος απευθυνθήκαμε μέσω ΜΚΟ σε άτομα με προσωρινό πολιτικό άσυλο και ΑΜΚΑ κυρίως από την Ασία και την Αφρική που ζουν σε δομές για να εργαστούν ως κηπουροί και λαντζέρηδες. Υπάρχουν όμως δυσκολίες στη γλώσσα και στη δημιουργία εμπιστοσύνης τόσο με τους εργοδότες όσο και με τις δομές. Στις περισσότερες περιπτώσεις εγκαταλείπουν τη θέση εργασίας και ξαναγυρίζουν στη δομή όπου έχουν ένα κρεβάτι και ένα πιάτο φαγητό», επισημαίνει από την πλευρά του ο πρόεδρος της Ενωσης Ξενοδόχων Χαλκιδικής Γρηγόρης Τάσιος.
Ενδεικτικό του προβλήματος είναι ότι πάνω από 2.000 τουριστικές επιχειρήσεις δήλωσαν ότι αναζητούν προσωπικό μέσω της πλατφόρμας JOBmatch της Δημόσιας Υπηρεσίας Απασχόλησης (ΔΥΠΑ) που λειτουργεί με σκοπό τη διασύνδεση ανέργων με εργοδότες του τουρισμού. Από την άλλη πλευρά, 13.000 πολίτες δήλωσαν ότι αναζητούν εργασία και ήδη πραγματοποιήθηκαν 16.600 συνεντεύξεις. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι έγινε και αντίστοιχος αριθμός προσλήψεων, καθώς ορισμένες αγγελίες δείχνουν ότι οι απαιτήσεις των εργοδοτών δεν απέχουν πολύ από τη μαύρη εκμετάλλευση.
Κραυγή απόγνωσης
Η κραυγή απόγνωσης για την έλλειψη προσωπικού ακούγεται σε όλους τους κλάδους της οικονομίας, στα χωράφια, στον τουρισμό, στην εστίαση, στη βιομηχανία, στις κατασκευές, στα τεχνικά επαγγέλματα, στο νοσηλευτικό προσωπικό και φυσικά στην πληροφορική, όπου οι εταιρείες κυνηγούν με κάθε τρόπο προγραμματιστές για να τους πείσουν να εγκαταλείψουν τους ανταγωνιστές τους.
Αν προστεθούν και οι ελλείψεις εργαζομένων στις κατασκευές, έναν τομέα όπου οι ανάγκες θα πολλαπλασιάζονται λόγω των έργων και των επενδύσεων, οι συνολικές κενές θέσεις ανέρχονται σε 200.000.
Πρόσφατα ο νέος πρόεδρος του ΣΕΒ Σπύρος Θεοδωρόπουλος επεσήμανε ότι «λείπουν 90.000 θέσεις εργασίας στη βιομηχανία και ειδικά σε τεχνικές ειδικότητες. Κάθε χρόνο θα δημιουργούνται 10.000 θέσεις στον κλάδο της τεχνολογίας και της πληροφορικής. Ωστόσο δεν υπάρχουν κατάλληλοι εργαζόμενοι. Είτε γιατί πολλοί έχουν φύγει στο εξωτερικό, είτε γιατί πρέπει να καλλιεργήσουμε τις απαραίτητες δεξιότητες».
Αλλά και στις κατασκευές που βρίσκονται σε άνθηση οι εργάτες είναι άφαντοι (υπολογίζεται ότι λείπουν 12.000 χέρια). Οι περισσότεροι εργάτες από την Αλβανία που στήριζαν τα προηγούμενα χρόνια την οικοδομή τώρα έχουν γίνει εργολάβοι, ενώ οι υπόλοιποι έχουν εγκαταλείψει τη χώρα μας.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΔΥΠΑ, μας λείπουν οδηγοί, μάγειρες, χειριστές ανυψωτικών μηχανημάτων και εκσκαφέων, ηλεκτροσυγκολλητές, ηλεκτρολόγοι, υδραυλικοί, γενικά συντηρητές αλλά και πωλητές. Σε επίπεδο εξειδικευμένων ειδικοτήτων, σοβαρές ελλείψεις καταγράφονται σε λογιστές - φοροτεχνικούς, πολύ δύσκολη είναι η εύρεση προγραμματιστών, ενώ ανάγκη καταγράφεται και για εξειδικευμένα στελέχη πληροφορικής.
Πρόσφατη μελέτη της Ernst & Young Ελλάδος και του ΣΕΒ δείχνει ότι η σημαντικότερη πρόκληση με διαφορά είναι το ανθρώπινο δυναμικό (73%). Ειδικότερα, οι επιχειρήσεις ανησυχούν για τις προοπτικές εύρεσης εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού με συγκεκριμένη εμπειρία και γνώση (85%), αλλά και ανειδίκευτου ή entry-level ανθρώπινου δυναμικού με βασικές δεξιότητες και προσόντα (62%).
Το πρόβλημα της έλλειψης προσωπικού δεν ταλανίζει μόνο την Ελλάδα αλλά όλες τις ανεπτυγμένες χώρες. Σε παγκόσμια κλίμακα, σύμφωνα με έρευνα της PwC, σχεδόν οι μισοί (45%) εργαζόμενοι παραπονιούνται ότι ο φόρτος εργασίας τους έχει αυξηθεί σημαντικά τον τελευταίο χρόνο, ενώ περισσότεροι από ένας στους τέσσερις (28%) δηλώνουν ότι είναι πολύ ή εξαιρετικά πιθανό να αλλάξουν εργοδότη τους επόμενους 12 μήνες.
Την ίδια ώρα ο αριθμός των μετακλήσεων από τρίτες χώρες για να καλυφθούν οι κενές θέσεις μοιάζει σταγόνα στον ωκεανό. Πέρυσι εγκρίθηκαν 9.000 μετακλήσεις και τελικά κατάφεραν να εργαστούν μόνο 300 άτομα λόγω των γραφειοκρατικών εμποδίων. Πάντως το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, με νέο υπουργό τον κ. Νίκο Παναγιωτόπουλο, το οποίο επισκέφθηκε πρόσφατα και ο πρωθυπουργός υπογραμμίζοντας την υποδειγματική δουλειά που έχει γίνει, βρίσκεται σε διαδικασία συμφωνιών για τη μετάκληση εργατών από τρίτες χώρες. Το επόμενο βήμα είναι η υπογραφή έξι διμερών συμφωνιών εργασιακής κινητικότητας με φίλες χώρες, όπως η Αρμενία, η Γεωργία, η Μολδαβία, το Βιετνάμ, οι Φιλιππίνες και η Ινδία. Διμερή συμφωνία έχουμε ήδη με την Αίγυπτο και το Μπαγκλαντές.
Ειδικές θέσεις
Ποιες θέσεις καλούνται να καλύψουν οι ξένοι εργάτες; Σύμφωνα με τις λίστες που καταγράφουν οι περιφέρειες, στις κατασκευές και τη βιομηχανία μεγαλύτερη ζήτηση έχουν ειδικές θέσεις (π.χ. χειριστές κλαρκ), ενώ στον τουρισμό κυρίως στην Αττική, στο νότιο Αιγαίο, στην Κρήτη και τα Δωδεκάνησα υπάρχει ανάγκη να καλυφθούν θέσεις για καμαριέρες, μάγειρες, λαντζέρηδες και μπουφετζήδες. Επιπλέον, έχουν ζητηθεί ξένοι εργαζόμενοι για φροντιστές ηλικιωμένων και ΑμεΑ.
Τις καθυστερήσεις από την πλευρά των πρεσβειών επισημαίνει και ο κ. Βαγγέλης Κανελλόπουλος, επικεφαλής της WorkInGreece, της ηλεκτρονικής πλατφόρμας που δημιουργήθηκε για να προωθήσει την προσέλκυση εργατικών χεριών από τρίτες χώρες. Μέχρι στιγμής 1.500 επιχειρήσεις έχουν ζητήσει προσωπικό μέσω της πλατφόρμας, όπου έχουν αναρτηθεί 22.000 βιογραφικά ατόμων, πολλά από τα οποία ήδη δουλεύουν στη χώρα μας.
«Η WorkInGreece αντλεί εργαζόμενους από 12 χώρες (Βιετνάμ, Μπαγκλαντές, Ινδία, Αίγυπτος, Γεωργία, Ινδονησία, Μολδαβία, Πακιστάν, Φιλιππίνες, Ταϊλάνδη) αξιοποιώντας τεχνολογίες υψηλού επιπέδου, όπως Τεχνητή Νοημοσύνη και social media, προκειμένου να βοηθήσει τις επιχειρήσεις να βρουν εργαζόμενους όχι μόνο χαμηλών προσόντων αλλά και εξειδικευμένους. Ειδικά το Βιετνάμ είναι πρώτο στην προτίμησή μας γιατί έχει καλούς τεχνίτες, χαμηλών τόνων, που συμπεριφέρονται με σεβασμό και ευγένεια, ενώ η πρεσβεία μας εκεί τρέχει γρήγορα τις διαδικασίες», τονίζει ο κ. Κανελλόπουλος.
Από την άλλη πλευρά, μπορεί η ανεργία να μειώθηκε (εκτιμάται ότι θα κλείσει στο 10,6% το 2024) και είναι εύλογο να αυξάνονται οι κενές θέσεις, αλλά εξακολουθεί να κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα στους νέους και τις γυναίκες. Η ουσία πάντως είναι ότι σε κάθε κενή θέση αντιστοιχούν 2-3 άνεργοι. Δηλαδή αν καλύπτονταν οι κενές θέσεις, το ποσοστό της ανεργίας θα υποχωρούσε εν μια νυκτί στο 7,2%, δηλαδή σε χαμηλότερο επίπεδο και από το 2008 που ήταν στο 8%! Στο φλέγον ερώτημα γιατί δεν καλύπτονται οι κενές θέσεις, οι ειδικοί απαντούν ότι οι βασικές αιτίες είναι οι εξής: χαμηλοί μισθοί και οι κακές συνθήκες εργασίας, η φυγή στο εξωτερικό, η άρνηση των νέων να ασχοληθούν με τα χωράφια και τις χειρωνακτικές εργασίες, το προβληματικό skills matching (δηλαδή οι δεξιότητες που αναζητούν οι εργοδότες δεν κουμπώνουν με τα προσόντα των ανέργων), η ελλιπής διασύνδεση της αγοράς εργασίας με την εκπαίδευση, οι διακρίσεις λόγω ηλικίας ή φύλου ή όσον αφορά τα ΑμεΑ, καθώς και η αναντιστοιχία μεταξύ των περιοχών που βρίσκονται οι δουλειές και αυτών που κατοικούν οι άνεργοι (spatial mismatch).
Aπό την πλευρά τους το υπουργείο Εργασίας και η ΔΥΠΑ, βλέποντας τη βόμβα του Δημογραφικού να επηρεάζει αρνητικά την αγορά εργασίας, εκτός από τη συνεχή προσπάθεια για βελτίωση και αντιστοίχιση των δεξιοτήτων των ανέργων, στοχεύουν στην αύξηση των γυναικών στην αγορά εργασίας και γενικότερα στην επάνοδο μέρους του πληθυσμού, όπως οι συνταξιούχοι, προκειμένου να συγκρατηθεί η απώλεια του εργατικού δυναμικού.