Σεπτεμβριανά 1955: Όταν οι Έλληνες της Πόλης πλήρωσαν για τον αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο
06.09.202410:18
Τα γεγονότα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955, υπήρξαν καθοριστικά για το μέλλον των ελληνοτουρκικών σχέσεων και το Κυπριακό
Συμπληρώνονται σήμερα 69 χρόνια από την ημέρα που ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης έγινε το εξιλαστήριο θύμα της έναρξης του αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο. Δύο γεγονότα φαινομενικά ασύνδετα, σε δυο διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, με το ίδιο ωστόσο «αντικείμενο». Η πρόθεση της Τουρκίας να επιβληθεί στην ανατολική Μεσόγειο παραμερίζοντας το «εμπόδιο» των Ελλήνων.
Για τη Τουρκία, Κύπρος – Αιγαίο – Κωνσταντινούπολη, αποτελούσαν πάντα μία ενότητα στο πλαίσιο άσκησης εξωτερικής πολιτικής, η οποία δεν περιοριζόταν μόνο στη διπλωματία. Ακόμα και σήμερα, αποτελεί βεβαιότητα πως, δεν μπορεί να υπάρξει επίλυση των προβλημάτων στο Αιγαίο, αν δεν υπάρξει λύση του κυπριακού και το αντίστροφο. Ως προς τον ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης, το θέμα θα πρέπει αν θεωρείται λήξαν, καθώς η μειονότητα έχει σχεδόν εκλείψει, με μοναδικό ισχυρό συμβολικό έρεισμα την παρουσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, το οποίο δέχεται συντονισμένες επιθέσεις από Άγκυρα και Μόσχα, ενώ σε αυτή την προσπάθεια τους, δυστυχώς συμβάλλουν και Έλληνες, υπονομεύοντας και το Πατριαρχείο και τον Πατριάρχη.
Τα γεγονότα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955, υπήρξαν καθοριστικά για το μέλλον των ελληνοτουρκικών σχέσεων και το Κυπριακό, δημιουργώντας συνθήκες συνεχούς έντασης, η οποία κάποιες φορές έφτασε στα όρια της θερμής σύγκρουσης, η οποία δεν αποφεύχθηκε το 1974 όταν το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου στη Κύπρο, έδωσε στην Άγκυρα την δικαιολογία που αναζητούσε.
Μεντερές με αγγλικές ευλογίες
Ένα χρόνο πριν την έναρξη του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα στη Κύπρο με στόχο την ένωση με την Ελλάδα, στην Τουρκία είχαν διεξαχθεί εκλογές με παντοδύναμο νικητή Αντνάν Μεντερές, ενώ στη μετεμφυλιακή Ελλάδα κυβερνούσε ο στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος. Οι Βρετανοί δεν ήθελαν να ακούσουν για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, αν και ήξεραν πως η αποικιοκρατία φτάνει στο τέλος της. Για τον λόγο αυτό ενέπλεξαν τη Τουρκία ενισχύοντας έτσι το ενδιαφέρον της για την μειονότητα των Τουρκοκυπρίων, η οποία κατέστη κοινότητα. Η έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ αξιοποιήθηκε από τον Μεντερές στο εσωτερικό της Τουρκίας, με την δημιουργία της αίσθησης ότι κινδυνεύουν οι Τουρκοκύπριοι στη Κύπρο, αλλά και οι Τούρκοι στην ίδια τη Τουρκία από την ελληνική μειονότητα που είχε συσπειρωθεί γύρω από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας, ήταν ο πρώτος στόχος, καθώς αρνήθηκε να καταδικάσει την αγώνα της ΕΟΚΑ και να «ανακαλέσει στη τάξη» τον Μακάριο. Παράλληλα, οι τουρκικές εφημερίδες καθοδηγούμενες από τον Μεντερές, δημιούργησαν κλίμα εχθρότητας κατά των Ελλήνων, με ψευδείς ειδήσεις για εράνους των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης με στόχο να ενισχυθεί η ΕΟΚΑ που «σφάζει Τουρκοκύπριους». Πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν, η φοιτητική οργάνωση «η Κύπρος είναι τουρκική» (Kibris Turktur) και η εφημερίδα Χουριέτ, η οποία είχε ιδρυθεί με την βοήθεια των Βρετανών. Το φυτίλι ήταν έτοιμο και ο Μεντερές το άναψε στις 24 Αυγούστου 1955, με δημόσια δήλωση του που είχε το ίδιο περιεχόμενο με αυτό των δημοσιευμάτων. Το πρώτο κρούσμα, κάτι σαν πρόβα, ήταν η είσοδος Τούρκων σε εκκλησία της Κωνσταντινούπολης λίγες μέρες μετά. Είχαν βγάλει έξω τους πιστούς και κατέστρεψαν ακόμα δύο εκκλησίες.
Προβοκάτσια στη Θεσσαλονίκη
Στις 6 Σεπτεμβρίου του 1955, σημειώνεται έκρηξη βόμβας στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη, το οποίο στεγαζόταν στο σπίτι που γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Ο πρόξενος και η οικογένεια του είχαν αναχωρήσει για τη Κωνσταντινούπολη την προηγούμενη μέρα. Η έκρηξη προκάλεσε μικροζημιές στον εξωτερικό τοίχο του σπιτιού του Ατατούρκ, αλλά ήταν αρκετές για να κινητοποιηθεί το σύστημα που οργάνωσε το πογκρόμ που ακολούθησε. Ο μουσουλμάνος φύλακας του τουρκικού προξενείου παραδέχθηκε ότι ο ίδιος είχε τοποθετήσει την βόμβα, την οποία του την είχε δώσει ένας μουσουλμάνος φοιτητής της Νομικής από την Κομοτηνή. Ο μουσουλμάνος φοιτητής μετά την σύλληψη και την φυλάκιση του, φυγαδεύτηκε στη Τουρκία όπου έκανε λαμπρή καριέρα ως αστυνομικός διευθυντής και αργότερα έπαρχος.
Χρονολόγιο βαρβαρότητας
Έχουν γραφτεί πολλά και έχουν καταγραφεί αμέτρητες μαρτυρίες, για τα όσα προηγήθηκαν, όσα συνέβησαν και όσα ακολούθησαν της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955 στη Κωνσταντινούπολη.
Στο βιβλίο Σεπτεμβριανά 1955: Η «νύχτα των κρυστάλλων», ο Συμεών Βαφειάδης, στο Κουσκουντζούκι όπου διέμενε περιγράφει την σταδιακή αλλαγή στάσης των Τούρκων, ακόμα και των γειτόνων του απέναντι στον ίδιο και στους υπόλοιπους Ρωμιούς της Πόλης. Αναφέρει πως αρχικώς οι Τούρκοι διατηρούσαν τυπικές σχέσεις και κρατούσαν απόσταση, παρά το ότι δεν είχε συμβεί κάτι μεταξύ τους. Μετά κάτι άρχισε να αλλάζει: «Κάθε απόγευμα όμως, την ώρα που μεταδιδόταν μία εκπομπή για την Κύπρο, ανέβαζαν την ένταση του ραδιοφώνου στη διαπασών και άνοιγαν τα παράθυρα. Όλη η γειτονιά αντηχούσε από τα ξεφωνητά φανατισμένων δημαγωγών. Στο βαπόρι, όπου οι περισσότεροι επιβάτες γνωριζόμασταν, άρχισαν οι χαιρετισμοί των Τούρκων να γίνονται πιο κοφτοί και απότομοι και τα βλέμματά τους πιο βλοσυρά. Εμείς οι Ρωμιοί, φυσικά προσπαθούσαμε να μην δώσουμε αφορμή και μιλούσαμε όσο το δυνατόν λιγότερο. Στο καφενείο πουλούσαν χάρτες της Κύπρου που τους αγόραζαν τα παιδιά και τους έβαφαν με το αίμα τους, αφού τρυπούσαν το δάχτυλό τους με βελόνι».
Ένας άλλος, από τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, που έζησε τα Σεπτεμβριανά το 1955 ήταν ο Βύρων Θεοδωρόπουλος, διπλωμάτης, συγγραφέας και ένας από τους πιο έγκυρους αναλυτές της τουρκικής πολιτικής. Στο βιβλίο της Ειρήνης και Καίτης Σαρίογλου, «Πενήντα Χρόνια από τα Σεπτεμβριανά» που εκδόθηκε στην Αθήνα το 2005, δημοσιεύθηκε το «ημερολόγιο» των γεγονότων του Βύρωνα Θεοδωρόπουλου:
· «Ώρα 13:30, μεταδίδεται ραδιοφωνικώς η είδησις περί βόμβας εις την οικίαν του Ατατούρκ στη Θεσσαλονική.
· Ώρα 16:00, κυκλοφορεί έκτακτον παράρτημα της «Ισταμπούλ Εξπρές» με την είδησιν, δημοσιεύον και παραποιημένην φωτογραφίαν δήθεν της καταστραφείσης οικίας.
· Ώρα 16:30, ομάδες νέων περιέρχονται τας κεντρικάς οδούς του Πέραν αναγράφοντας υβριστικά συνθήματα κατά των Ελλήνων εις τους τοίχους.
· Ώρα 17:30, αι πρώται ομάδες διαδηλωτών συγκεντρώνονται εις την πλατείαν του Ταξίμ.
· Ώρα 18:00, η συγκέντρωσις εις την πλατείαν του Ταξίμ ακούει διαφόρους ρήτορας εκφωνούντας εμπρηστικούς λόγους κατά των Ελλήνων και της Ελλάδος.
· Ώρα 18:30, η συγκέντρωσις μεταβάλλεται εις διαδήλωσιν, της οποίας μία ομάς φθάνει μέχρι του Γεν. Προξενείου και διαλύεται με την άμεσον εμφάνισιν αστυνομικών δυνάμεων αι οποίοι κλείουν όλας τας προς το Προξενείον προσβάσεις.
· Ώρα 19:00, άρχεται η θραύσις των υαλοπινάκων και σιδηρών θυρών των ομογενών καταστημάτων της πλατείας Ταξίμ και της οδού του Πέραν. Σχεδόν ταυτοχρόνως με μικράν διαφοράν αρχίζουν να εκδηλούνται αι βιαιοπραγίαι εις τας λοιπάς συνοικίας και εντός δύο ωρών το πράγμα έχει γενικευθεί…
· Μόλις μετά την 2αν πρωινήν αγγέλεται η κήρυξις του στρατιωτικού νόμου και εμφανίζονται τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα. Μετά ταύτα η κατάστασις ηρεμεί.»
Ετερόκλητος όχλος
Ο Βύρων Θεοδωρόπουλος σημείωνε στο βιβλίο «50 χρόνια από τα Σεπτεμβριανά» πως το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου 19955 στη Κωνσταντινούπολη «υπήρχαν ομάδες λεηλασίας, που είχαν έρθει από την Ανατολική Θράκη και επέβαιναν σε φορτηγά. Μετά την ολοκλήρωση των βανδαλισμών τους, αποχώρησαν με τη λεία τους. Οι δράστες, δεν ήταν μόνο αλήτες, αγροίκοι, χωρικοί και ‘ρακένδυτοι τύποι του Κασίμ Πασά’. Υπήρχαν ανάμεσα τους, φοιτήτριες, κυρίες της αστικής τάξης, ακόμα και δικηγόροι! Τα βασικά συνθήματα ήταν: ‘Στο διάβολο οι Έλληνες’ και ‘Κάτω η Ελλάς’. Αργότερα κυριάρχησε το σύνθημα ‘Σήμερον η λεηλασία, αύριον η σφαγή’….».
Σε μαρτυρίες που δημοσιεύθηκαν τα χρόνια που ακολούθησαν καταγράφηκαν εγκλήματα με βιασμούς ακόμα και ανήλικων κοριτσιών μπροστά στο πλήθος, εξευτελισμός ιερέων και ταπείνωση με Έλληνες που υπό την απειλή μαχαιριών αναγκάζονταν να φωνάζουν «η Κύπρος είναι τουρκική». Τα επεισόδια ήταν οργανωμένα καθώς από προηγουμένως είχαν δημιουργηθεί σημάδια στα σπίτια των Ελλήνων ώστε να ξέρουν οι «διαδηλωτές» που θα χτυπήσουν. Συνολικά σκοτώθηκαν 16 άτομα και βιάστηκαν 200 γυναίκες και κορίτσια. Καταστράφηκαν δεκάδες εκκλησίες και χιλιάδες σπίτια και επιχειρήσεις Ελλήνων. Ανάλογα επεισόδια σε μικρότερη κλίμακα έγιναν στη Σμύρνη και την Άγκυρα.
Μεγάλο κόστος πλήρωσαν οι ιερείς του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο δημοσιογράφος Noel Barber ανταποκριτής της εφημερίδας Daily Mail, έγραφε σε ρεπορτάζ: «Η εκκλησία του Γεντί Κουλέ καταστράφηκε ολοσχερώς και έναν ιερέα τον έριξαν από το κρεβάτι του, του ξερίζωσαν τα μαλλιά από το κεφάλι του και κυριολεκτικά του απέσπασαν την γενειάδα από το πηγούνι του. Έναν άλλον ηλικιωμένο ιερέα σε ένα σπίτι που ανήκε σε αυτόν τον ναό και ο οποίος ήταν πολύ άρρωστος και δεν μπορούσε να μετακινηθεί, τον εγκατέλειψαν στο κρεβάτι του και το σπίτι του πυρπολήθηκε, με αποτέλεσμα αυτός να καεί ζωντανός. Στον ναό του Γενίκιοϊ, μία πανέμορφη τοποθεσία στην άκρη του Βοσπόρου, έβγαλαν στον δρόμο έναν 75χρονο ιερέα, τον γύμνωσαν, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσυραν στους δρόμους. Στην εκκλησία του Γενία Μαχαλλέ, έναν ιερέα τον έγδυσαν, τον έδεσαν στην καρότσα ενός φορτηγού και τον περιέφεραν γυμνό στους δρόμους. Προσπάθησαν να ξεριζώσουν τα μαλλιά ενός ιερέα αλλά δεν κατάφεραν να του γδάρουν το κρανίο όπως έκαναν σε πολλούς άλλους».
Παραδοχή και κρεμάλα
Αρχικώς η τουρκική κυβέρνηση επιχείρησε να φορτώσει την ευθύνη των επεισοδίων στους κομμουνιστές κάνοντας μάλιστα και εκατοντάδες συλλήψεις. Το εγχείρημα απέτυχε και κάτω από τη διεθνή κατακραυγή, η Άγκυρα απολογήθηκε στην Ελλάδα και σε ένδειξη καλής θέλησης τίμησε την ελληνική σημαία σε τελετή στη Σμύρνη. Το 1960 η κυβέρνηση Μεντερές ανατράπηκε και ο ίδιος μαζί με τον υπουργό εξωτερικών Ζορλού δικάστηκαν και για τα επεισόδια του Σεπτεμβρίου 1955 και καταδικάστηκαν σε θάνατο διά απαγχονισμού.
Είναι αξιοσημείωτο ότι μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο σημειώθηκαν υλικές ζημιές που διεθνείς οργανισμοί τις εκτίμησαν σε $150.000.000. Το μεγαλύτερο κόστος όμως δεν ήταν οικονομικό. Ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης από τις 100.000 που αριθμούσε μειώθηκε δραστικά και σήμερα έχουν μείνει περίπου 2.000 σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης, οι οποίοι πολλαπλασιάζονται.