Κύπρος: Μαθήματα συμπεριληπτικότητας στα Πανεπιστήμια - Τέλος η «γεροντοκόρη» και το «πατρικό σπίτι»

Οδηγός για τήρηση της πολιτικής ορθότητας στον γραπτό και τον προφορικό λόγο έχει καταρτίσει το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΤΕΠΑΚ), το οποίο διαθέτει «Γραφείο Διαφορετικότητας και Συμπερίληψης».

Ο Οδηγός έχει σταλεί σε όλα τα μέλη του προσωπικού (Ακαδημαϊκό και Διοικητικό) και περιέχει συγκεκριμένα παραδείγματα για το πώς θα αποφεύγεται η χρήση σεξιστικής γλώσσας. Όπως τονίζεται στον Οδηγό, «η χρήση μη σεξιστικής γλώσσας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα, αφού η γλώσσα πέραν από κώδικας επικοινωνίας είναι και φορέας ιδεολογίας».

Ο «Οδηγός Συμπεριληπτικής Γλώσσας» είχε εγκριθεί το 2022 και αναθεωρήθηκε προσφάτως από τον γλωσσολόγο Δρ. Γιώργο Β. Γεωργίου. Σημειώνεται πως στον εν λόγω Οδηγό υπάρχουν αρκετά σημεία που διορθώνουν στρεβλώσεις αλλά υπάρχουν και υπερβολές που όπως μας ανέφεραν εργαζόμενοι στο ΤΕΠΑΚ, μάλλον ενοχλούν παρά διευκολύνουν.

Πάντως σε καμία περίπτωση δεν προτείνεται το σύμβολο «@» με το οποίο καταργούνται τα φύλα και τα γένη, για να χωράνε αρσενικά, θηλυκά, άφυλα και ό,τι άλλο θα μπορούσε να σκεφτεί η ομάδα που προωθεί την τάση αυτή.

Στον Οδηγό επισημαίνεται πως «όσον αφορά τις διάφορες γλωσσικές επιλογές θα πρέπει να έχει κανείς υπόψη ότι δεν αποτελούν τελεσίδικες αποφάσεις, αλλά ότι στην πραγματικότητα, η επιλογή συγκεκριμένων γλωσσικών χρήσεων μεταξύ ορθών συνήθως καθορίζεται, από εξωγλωσσικούς παρά από ενδογλωσσικούς παράγοντες. Αυτό που εν τέλει ονομάζουμε ‘γλωσσικό αίσθημα’, το οποίο προφανώς πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη προκειμένου οι όποιοι προτεινόμενοι τύποι να διατηρηθούν, καθορίζεται από παράγοντες όπως η κοινωνική τάξη, το γλωσσικό υπόβαθρο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο και οι σφαίρες κοινωνικής επιρροής, όπως είναι η εκπαίδευση και τα ΜΜΕ».

«Από μηχανής Θεά» και τέλος στη «γεροντοκόρη»

Ο Οδηγός προτείνει «υιοθέτηση εναλλακτικών πρακτικών στους δημόσιους χώρους της εκπαίδευσης, των Μ.Μ.Ε., της πολιτικής και εν γένει του δημοσίου λόγου και των δημόσιων εγγράφων…»

· Επιβάλλεται η κατάργηση ή ανακύκλωση σεξιστικών όρων (π.χ. γεροντοκόρη, δεσποινίς).

· Προτείνεται η συχνή χρήση του θηλυκού γένους με σκοπό την κριτική των στερεοτύπων στον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο (π.χ. η από μηχανής θεά, η διευθύντρια).

· Γίνεται εισήγηση για συμμετοχή γυναικών/φεμινιστριών γλωσσολόγων στις διαδικασίες καθορισμού της γλώσσας.

· Επίσης προτείνεται η χρήση εναλλακτικών ρόλων/προτύπων για τα δύο φύλα στην εκπαίδευση (π.χ. η πυροσβεστίνα, η ψυχαναλύτρια, ο νηπιαγωγός).

· Θα πρέπει να γίνεται χρήση διπλών (αρσενικών και θηλυκών) τύπων στις γενικές αναφορές (μαθητής/τρια).

· Επίσης προτείνεται η καθιέρωση καινούριων όρων που εκφράζουν τη γυναικεία πραγματικότητα (π.χ. τεκνοθεσία αντί του όρου υιοθεσία).

· Αναγκαία θεωρείται η ευαισθητοποίηση στο θέμα του γλωσσικού σεξισμού στην εκπαίδευση, τα Μ.Μ.Ε. και τις πολιτικές οργανώσεις

Κατόπιν αυτών, κατά τον «Οδηγό Συμπεριληπτικότητας» του ΤΕΠΑΚ «πρέπει να γίνεται αναφορά και σε δημότριες (όχι μόνο σε δημότες), εκπαιδεύτριες (όχι μόνο εκπαιδευτές), μικρές και μεγάλες (όχι μόνο μικρούς και μεγάλους), πολίτισσες ή συμπολίτισσες (όχι μόνο πολίτες και συμπολίτες), ειδικές (όχι μόνο ειδικούς), όλες (όχι μόνο όλους), διευθύντριες (όχι μόνο διευθυντές), επιθεωρήτριες (όχι μόνο επιθεωρητές), επιμελήτριες (όχι μόνο επιμελητές) κ.ο.κ».

Να γίνεται διευκρίνιση φύλου

Όπως αναφέρεται στον Οδηγό του ΤΕΠΑΚ, συχνά, γίνεται χρήση του αρσενικού άρθρου ως περιληπτικού και για το θηλυκό. Για παράδειγμα, «οι φοιτητές», «οι ακαδημαϊκοί», «οι λειτουργοί», «οι εκπαιδευτικοί», «οι πρόσφυγες», «οι δημότες» κ.ο.κ. Σε αυτή την περίπτωση μπορούν να αναφέρονται και τα δύο γένη, είτε με τη χρήση του θηλυκού ονόματος μαζί με το άρθρο, είτε με αναφορά σε «γυναίκες και άντρες» ή «άντρες και γυναίκες», είτε με την αναφορά και στα δύο άρθρα στην αιτιατική: οι φοιτήτριες και οι φοιτητές ή οι φοιτήτριες /-ες ή οι φοιτητές/-τριες, οι ακαδημαϊκοί, άντρες και γυναίκες ή γυναίκες και άντρες, τις/τους λειτουργούς (στην αιτιατική) κ.ο.κ.

Και μετά μπαίνουμε στις αντωνυμίες όταν γίνεται αναφορά για μεικτούς πληθυσμούς: το γραφείο του/της, ο/η ακαδημαϊκός, ο οποίος/η οποία…, εκείνη/-ος η/ο υποψήφια/-ος.

Εναλλαγή αρσενικού- θηλυκού

Μια υπερβολή είναι η πρόταση να χρησιμοποιούνται εναλλάξ τα δύο γένη, γιατί όπως σημειώνεται στο Οδηγό «προτάσσεται το αρσενικό γένος, κάτι που εν τέλει λειτουργεί ως συγκεκαλυμένος τρόπος υπερίσχυσης του αρσενικού, αναπαράγοντας τα γνωστά στερεότυπα. Ένας τρόπος υπέρβασης του προβλήματος είναι η σειρά των όρων να εναλλάσσεται (θηλυκό-αρσενικό, αρσενικό-θηλυκό) ακόμα και εντός του ίδιου εγγράφου».

Καταργείται το «πατρικό» σπίτι και η «γη των πατέρων»

Ο Οδηγός συμπεριληπτικότητας του ΤΕΠΑΚ προχωράει και σε περιπτώσεις που η σημασία των λέξεων έχει σεξιστικό χαρακτήρα αναλόγως του τρόπου που χρησιμοποιείται και αναφέρονται τα εξής παραδείγματα:

• Συχνά τα παράγωγα της λέξης άνδρας (π. χ. ανδρείος, παλικάρι, λεβέντης, άντρακλας, ανδραγάθημα) έχουν θετική σημασία, ενώ τα παράγωγα της λέξης γυναίκα (π. χ. γυναικόπαιδα, γυναικουλίστικο, γυναικοδουλειά) έχουν αρνητική σημασία.

• Υπάρχουν λέξεις ή φράσεις που περιέχουν τη λέξη «άνδρας» και αποσιωπούν τη συνεισφορά των γυναικών (Π.χ. Ανδραγάθημα, επανδρώνεται).

• Υπάρχουν λέξεις ή φράσεις που περιέχουν τη λέξη «πατέρας» και αποσιωπούν τη συνεισφορά των γυναικών. (Π.χ. Η γη των πατέρων μας. Το πατρικό μου σπίτι. Οι προπάτορές μας).

• Υπάρχουν λέξεις ή φράσεις που αποκτούν διαφορετική σημασία ανάλογα με το φύλο στο οποίο απευθύνονται. (Π.χ. Νοικοκύρης / νοικοκυρά).

• Υπάρχουν λέξεις ή φράσεις επαινούν τα γυναικεία επιτεύγματα με όρους που αποδίδονται, κατά κανόνα, στους άνδρες (π. χ. αντράκι, γυναίκα παλικάρι) ή υποτιμούν ή εξευτελίζουν τους άνδρες με όρους που αποδίδονται, κατά κανόνα, στις γυναίκες και στους ομοφυλόφιλους.

• Υπάρχουν λέξεις ή φράσεις που αναπαράγουν στερεότυπες αντιλήψεις για το ρόλο των γυναικών και των ανδρών (π.χ. Το καλάθι της νοικοκυράς, κουτσομπόλα, ωραίο φύλο, χρυσοχέρα).

• Υπάρχουν όροι που υποτιμούν και εξευτελίζουν τους άνδρες ή τις γυναίκες.

• Υπάρχουν παροιμίες και ευχές που αναπαράγουν στερεότυπες αντιλήψεις για τον ρόλο των γυναικών και των ανδρών. (π.χ. Δώδεκα γυναίκες, δεκατέσσερις κουβέντες) και στις οποίες δεν γίνεται χρήση του αρσενικού τύπου ως κανόνα.

• Συχνά σε τίτλους και χαιρετισμούς οι γυναίκες παρουσιάζονται ως εξαρτώμενες από τους άνδρες και όχι ως αυτόνομες προσωπικότητες ή δεν αντιμετωπίζονται ισότιμα με τους άνδρες. (π.χ. Ο κύριος Παπαδόπουλος και η σύζυγός του. Ο γιατρός και η γυναίκα του).

• Yπάρχουν περιπτώσεις που τα λεξικά μορφήματα που αναφέρονται σε άντρες ουδετεροποιούνται, σε αντίθεση με τις αναφορές στις γυναίκες. Λ.χ. στο συνθετικό βρομο-, για τις γυναίκες τίθεται ως δεύτερο συνθετικό το λεξικό μόρφημα που είναι ρητά συνδεδεμένο με το φύλο, πχ. βρομο-γύναικο, βρομο-κόριτσο, βρομο-θήλυκο. Για τους άντρες από την άλλη δεν χρησιμοποιείται ως δεύτερο συνθετικό το λεξικό μόρφημα που συνδέεται με το αντρικό φύλο, αλλά ένα ουδετεροποιημένο. Αντί δηλαδή για τα συμμετρικά *βρομάντρας, *βρομ-άγορο, *βρομ-αρσένικο, χρησιμοποιείται το ουδέτερο ως προς το γραμματικό γένος και το φύλο «βρομό-παιδο».

Την γλίτωσε η υπουργός και δεν έγινε «υπουργίνα» ή «υπουργέσσα»

Ο μηχανικός, υπουργός, πρόεδρος, επειδή ήδη πέρασαν στην Κοινή Ελληνική αρχαιόκλιτα θηλυκά με την κατάληξη αυτή (π.χ. η είσοδος, η πρόοδος), δεν χρειάζεται να αλλάξει η κατάληξη στο θηλυκό και έτσι μπορούμε να προτάξουμε το αντίστοιχο άρθρο: ο μηχανικός-η μηχανικός, ο υπουργός-η υπουργός, ο πρόεδρος- η πρόεδρος.

Εξακολουθεί πάντως να υπάρχει πρόβλημα όταν δεν υπάρχει το άρθρο ή στην ονομαστική και τη γενική του πληθυντικού (μηχανικός, οι μηχανικοί, των μηχανικών). Σ’ αυτή την περίπτωση μπορεί να χρησιμοποιηθεί προσδιορισμός, λ.χ. γυναίκες μηχανικοί, αλλά και αντίστοιχα αντρών μηχανικών για να μη γίνεται διάκριση ανάμεσα σε «μηχανικούς» με την έννοια της κανονικότητας και σε γυναίκες-μηχανικούς με την έννοια της απόκλισης. Αντίστοιχα, στη χρήση επιθέτου: η πολιτική μηχανικός, της πολιτικής μηχανικού κ.ο.κ. (Η αμηχανία πάντως φαίνεται στην αδυναμία υιοθέτησης τύπων όπως *χημικίνα μηχανικίνα που προσκρούουν στο γλωσσικό αίσθημα).

Ως προς τα ουσιαστικά σε -ας, λ.χ. συγγραφέας (από αντίστοιχο αρχαιοπρεπή τύπο συγγραφεύς, που σπάνια χρησιμοποιείται) -ίας λ.χ. ταμίας, -ονας, λ.χ. αρχιτέκτονας, -ορας λ.χ. λέκτορας, δόκτορας, -τήρας, λ.χ. κλητήρας, -ίστας λ.χ. καριερίστας.

Ο βασικός σχηματισμός για το θηλυκό είναι με τη χρήση του θηλυκού άρθρου (η συγγραφέας), ενώ ο τύπος σε -ίσσα (η συγγράφισσα) δεν φαίνεται να εμφανίζεται πουθενά. Στον πληθυντικό μπορεί να χρησιμοποιείται η περίφραση «οι γυναίκες συγγραφείς», «οι γυναίκες ταμίες» «των γυναικών συγγραφέων» κ.ο.κ. Παρατηρήθηκε ότι η δυναμική του λόγιου επιθήματος -ας και των λογιότερων -ων και -ωρ, καθώς και του -ισσα εξαρτάται από το λεξικό μόρφημα στο οποίο εφαρμόζονται (επικρατέστερο η αρχιτέκτων, αρκετά συχνό η λέκτωρ, αλλά σπάνιο η επιστήμων). Ωστόσο, είναι αρκετά συχνοί και οι τύποι η επιστημόνισσα και η αρχιτεκτόνισσα, αλλά όχι η λεκτόρισσα.

Εν τέλει, φαίνεται να λειτουργεί καλύτερα: η επιστήμονας (με επίθετο: ειδική επιστήμονας), η αρχιτέκτονας, η λέκτορας, η ταμίας κ.ο.κ. με την περίφραση στον πληθυντικό: οι γυναίκες λέκτορες, οι άντρες λέκτορες κ.ο.κ.

Βουλευτής, βουλευτίνα ή βουλεύτρια;

Τέλος οι οδηγίες συμπεριληπικότητας αφορούν τα ουσιαστικά αξιωμάτων που λήγουν σε -της -βαρύτονα και οξύτονα- και -άρχης. Μέχρι τη συμμετοχή των γυναικών σε αξιώματα δεν υπήρχαν στα Ελληνικά τύποι που να αναφέρονται σε γυναίκες με αυτές τις καταλήξεις. Υπάρχει η πρόταση (που ήταν και η επικρατέστερη) να διατηρηθεί στο θηλυκό η κατάληξη του αρσενικού και να δηλώνεται το φύλο με την προσθήκη προσδιορισμού (άρθρου, επιθέτου, αντωνυμίας): λ.χ. η βουλευτής.

Το πρόβλημα παρουσιάζεται στη γενική του ενικού: αρσ. ο βουλευτής / του βουλευτή, θηλ. η βουλευ- τής / της βουλευτή; της βουλευτού; καθώς επίσης και ο πληθυντικός, όπου, όπως και για τα λήγοντα σε -ος, δεν υπάρχει τρόπος διάκρισης των φύλων: οι βουλευτές / των βουλευτών.

Μια άλλη πρόταση είναι να χρησιμοποιηθεί ο τύπος σε -ίνα (βουλευτίνα, δικαστίνα), που όμως συνδέεται με τη γυναίκα του (βουλευτή/δικαστή), ενώ μπορεί να λειτουργεί και απαξιωτικά. Εν τέλει, φαίνεται να επικρατεί ο τύπος σε -τρια (βουλεύτρια/δικάστρια), σύμφωνα με τον καθιερωμένο γραμματικό κανόνα σχηματισμού θηλυκού των ουσιαστικών που λήγουν σε -της: καθηγητής/καθηγήτρια, ο ανακριτής / η ανακρίτρια, ο διοικητής / η διοικήτρια.

Έτσι και η επιθεωρήτρια και η διευθύντρια. Αντίστοιχα και στα επίθετα η αναπληρώτρια υπουργός (και όχι φυσικά η αναπληρωτής υπουργός) και η αναπληρώτρια καθηγήτρια, αλλά και η καλλιτεχνική διευθύντρια. Ομότιμος καθηγητής, αλλά ομότιμη καθηγήτρια. Επίκουρος καθηγητής, αλλά επίκουρη καθηγήτρια.

Για ορισμένους τύπους μπορούν να χρησιμοποιηθούν και εναλλακτικοί τύποι, έτσι όπως διαμορφώθηκαν από το γλωσσικό αίσθημα, λ.χ. κατάληξη (θέ)της: ο σκηνοθέτης/ η σκηνοθέτρια, αλλά και η σκηνοθέτιδα/σκηνοθέτισσα/σκηνοθέτρια. Ο συνθέτης/η συνθέτης, αλλά και η συνθέτιδα/συνθέτισσα/συνθέτρια. Επίσης, ο συνεργάτης/η συνεργάτης, αλλά και η συνεργάτιδα/συνεργάτισσα/συνεργάτρια. Έτσι και η επιστημονική συνεργάτης/συνεργάτιδα/συνεργάτισσα/συνεργάτρια. Κάποια σχηματίζουν το θηλυκό μόνο με τη χρήση του άρθρου, λ.χ. ο/η θεατής (αλλά η τηλεθεάτρια και η ακροάτρια) ο/η κάτοχος, ο/η δικαιούχος.

Όσον αφορά τον θηλυκό τύπο αξιωμάτων των οποίων η ονομασία λήγει σε -άρχης, όπως γυμνασιάρχης, ομαδάρχης, καταστηματάρχης κ.λπ. υπάρχουν σε χρήση τύποι η γυμνασιάρχης, της γυμνασιάρχη ή -με την επιστράτευση τής Καθαρεύουσας- της γυμνασιάρχου. Ορθότερη είναι η παραγωγική κατάληξη -ίσσα: γυμνασιάρχισσα, ομαδάρχισσα, καταστηματάρχισσα.


Ειδήσεις σήμερα:

H Ρωσία εξαπέλυσε διηπειρωτικό βαλλιστικό πύραυλο κατά της Ουκρανίας, λέει το Κίεβο

Πάρτι στο Twitter για τις μπαταρίες στις ανεμογεννήτριες - Η ατάκα του Γκλέτσου που ξεχώρισε στο ντιμπέιτ του ΣΥΡΙΖΑ (βίντεο)

O Ρίτσαρντ Γκιρ σόκαρε παρουσιάστρια με την κίνηση που έκανε on air - «Είμαστε πρωινή εκπομπή» του είπε