Μανούσος Μανουσάκης: Ο «μαέστρος» που άγγιξε την ψυχή του κοινού

Μπορεί να θυμίζει αστικό μύθο, όμως ήταν πραγματικό γεγονός. Οι βουλευτές επέλεγαν να ανέβουν στο βήμα της Βουλής πριν ή μετά την προβολή των επεισοδίων των σειρών του. Ηταν χαμένοι από χέρι αν τολμούσαν να τα βάλουν με την Τσιγγάνα Ερατώ ή με τον έρωτα του πατέρα Ιωάννη και της Δέσποινας. Ο ίδιος δεν θεωρούσε ότι αυτή η τεράστια επιτυχία θα καθόριζε τη μετέπειτα πορεία του, καθώς πάντα τόνιζε πως η τελευταία σειρά, το τελευταίο έργο μας είναι αυτό που μένει στη συλλογική μνήμη και μας καθορίζει. Γι’ αυτό και ο Μανούσος Μανουσάκης ποτέ δεν περπάτησε χαλαρά στις ράγες της τηλεοπτικής σκηνοθεσίας. Πάντα είχε τη δημιουργική αγωνία για το πόσο επιτυχημένο ήταν το επεισόδιο της προηγούμενης βραδιάς, τι τηλεθέαση έκανε και αν ο κόσμος ήταν ευχαριστημένος και το συζητούσε. Για κάθε επεισόδιο και μια νέα αγωνία. Και κάπως έτσι πορεύτηκε μερικές δεκαετίες δημιουργώντας σειρές πρωτοπόρες και κάνοντας τα μεγαλύτερα ρεκόρ.

Ο «μαέστρος», όπως τον αποκαλούσαν όλοι σχεδόν οι συνεργάτες του, ζούσε μέσα σε αυτό το εργασιακό περιβάλλον τη ζωή του δίχως να τη διαχωρίζει από τη δουλειά. Είτε έκανε τραπέζι σε φίλους και συνεργάτες στο περίφημο εξοχικό του στο Πόρτο Ράφτη είτε γύριζε σκηνές στην ύπαιθρο, ένιωθε το ίδιο: τυχερός που αποφάσισε να κάνει μια δουλειά που μόνο ευτυχία και χαρά τού έδινε. Αν όλο αυτό είχε κι επιτυχία, τότε ακόμη καλύτερα, καθώς η επιτυχία για τον «μαέστρο» σήμαινε ταύτιση συναισθηματική -και όχι μόνο- του κοινού με τους ήρωές του. Και ήξερε πώς να το προκαλέσει, αφού και ο ίδιος, όσο δούλευε τις σκηνές, γινόταν ένα με τους ηθοποιούς του και συχνά μοιραζόταν τα συναισθήματα, ακόμη και τα δάκρυα. Ηταν ένα με την ομάδα και φυσικά διόλου ανταγωνιστικός τόσο με τους συνεργάτες όσο και με τους άλλους συντελεστές.

Ηταν αυτό το μυστικό της επιτυχίας του; Ισως ένα βασικό κομμάτι της, αλλά όχι το μοναδικό. Ο Μανουσάκης είχε και κάτι ακόμη που τον έκανε μοναδικό και ιδιαίτερο. Ηταν δεινός μελετητής της Ιστορίας και αφιέρωνε δεκάδες ώρες στην ανάγνωση δοκιμίων και διηγημάτων με στόχο την πλήρη και ακριβή καταγραφή των στοιχείων που περιέβαλαν τον θεματικό πυρήνα της μυθοπλαστικής αφήγησής του.

Οταν ενόχλησε τη χούντα

Ο νεαρός Μανούσος αποφάσισε να ασχοληθεί με τη σκηνοθεσία, και γι’ αυτό σπούδασε στη Σχολή Κινηματογράφου του Λονδίνου (London Film School). Οταν επέστρεψε στην Ελλάδα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ξεκίνησε να εργάζεται αρχικά στον κινηματογράφο.

Εκεί μία από τις πρώτες του δουλειές ήταν η ταινία «Βαρθολομαίος», όπου είχε τριπλό ρόλο, καθώς έγραψε το σενάριο, ενώ έκανε τη σκηνοθεσία και την παραγωγή. Οι ηθοποιοί σχεδόν στο σύνολό τους ήταν κάτοικοι του Χιλιομοδίου Κορίνθιας. Η ταινία απέσπασε ειδική μνεία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Σαν Ρέμο του 1973. Στην Ελλάδα απαγορεύτηκε από τη χούντα και όταν προβλήθηκε σε κινηματογράφο της Θεσσαλονίκης (στη γωνία Βασ. Ολγας και Μαρτίου) στην είσοδό του υπήρχε αστυνομικός. Μάλιστα το τραγούδι που ακουγόταν ήταν το «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί». Ακολούθησαν κι άλλες κινηματογραφικές παραγωγές όπως το «Αρχοντες» το 1978, «Η σκιάχτρα» το 1985, ενώ συμμετείχε και στις ταινίες «Σουβλίστε τους!», «Ετσι θα πάρουμε το κουραδόκαστρο» και «Το τραγούδι της επιστροφής». Το 2015 σκηνοθέτησε την ταινία «Ουζερί Τσιτσάνης» με σενάριο βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο του Γιώργου Σκαμπαρδώνη. Η ταινία πραγματεύεται τον έρωτα ενός χριστιανού και μιας Εβραίας στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Στα μέσα τις δεκαετίας του 1980 αρχίζει να μπαίνει στον μαγικό χώρο της τηλεόρασης αναλαμβάνοντας τις πρώτες σκηνοθεσίες του.

Η σειρά που θα τον καθορίσει ως μετρ του αστυνομικού θα είναι το «Τμήμα Ηθών». Η ιστορία για το πώς προέκυψε είναι απολαυστική και απρόβλεπτη και την αφηγήθηκε ο ίδιος στη Σεμίνα Διγενή πριν από λίγα χρόνια. Εκεί θα αναφερθεί και στην επιρροή της θείας του, Ειρήνης Παπά. «Κάποτε σχεδιάζαμε με τον Βαγγέλη Λειβαδά να κάνουμε μια σειρά για τη Γαβριέλλα, τη θρυλική ιερόδουλο της Αθήνας. Θα πρωταγωνιστούσε η Σμαρούλα Γιούλη. Ενώ λοιπόν δουλέψαμε πολύ πάνω σ’ αυτό, η δουλειά ναυάγησε. Ημουν πάρα πολύ απογοητευμένος και η Ειρήνη (σ.σ.: Παπά) με ρώτησε γιατί. Οταν της διηγήθηκα τι συνέβη, γέλασε και μου είπε: “Και γι’ αυτό στενοχωριέσαι; Αντί να κάνεις σίριαλ για μια πουτάνα, κάνε για πολλές! Φτιάξε ένα Τμήμα Ηθών και χώρεσε μέσα όλες τις πουτάνες! Ορίστε, σου βρήκα και τον τίτλο!”. Ετσι γεννήθηκε τότε εκείνη η σειρά στον ΑΝΤ1. Είδες ταχύτητα πνεύματος αλλά και αθυροστομία;».

Oταν ανακοίνωσε στον Μίνω Κυριακού την ιδέα, εκείνος του είπε να την πάει αμέσως σε σειρά και κάπως έτσι ξεκίνησε η μεγάλη τηλεοπτική επιτυχία. Στη σειρά πρωταγωνίστησαν πολλοί ηθοποιοί που έγιναν γνωστοί στο ευρύ κοινό, το οποίο περίμενε να δει τα νέα επεισόδια με τις περιπέτειες του πιο δημοφιλούς αστυνομικού τμήματος. Θεόφιλος Βανδώρος, Τίμος Περλέγκας, Απόστολος Γκλέτσος, Βερόνικα Αργέντζη, Χρήστος Τσάγκας και φυσικά ο Πάνος Μιχαλόπουλος. Ο τελευταίος έγινε ένας από τους καλύτερους φίλους του σκηνοθέτη και η συνεργασία τους κράτησε για περισσότερο από μία δεκαετία. Ο Μιχαλόπουλος, αρχικά σε ρόλους παράνομου, κέρδισε στη συνέχεια μια θέση στο Τμήμα ως Αγγελος Ρόκος.

Αν και δεν δίνει ποτέ συνεντεύξεις, στο τηλεφώνημά μου με αφορμή τον θάνατο του Μανούσου Μανούσου έκανε ένα βήμα πίσω και αφηγήθηκε τρυφερές στιγμές, συναισθήματα και μια όμορφη ιστορία αποκλειστικά στο «ΘΕΜΑ». «Ο Μανούσος είναι άνθρωπος της ζωής μου. Φίλος παντοτινός. Είναι τα χρόνια της τηλεοπτικής εφηβείας μου και του οφείλω πολλά. Με είδε στο θέατρο το 1977 και από τότε μου ζήτησε να συνεργαστούμε. Φυσικά και αμέσως δέχτηκα. Από κει και πέρα με τον Μανούσο μιλούσαμε με ένα βλέμμα. Μοιραστήκαμε πολλές στιγμές, αλλά όχι λόγω δουλειάς. Η σχέση μας ήταν πολύ ισχυρή. Προσπάθησε πολλές φορές να με πείσει να επιστρέψω στην τηλεόραση, αλλά ήμουν ανένδοτος. Δεν μπορώ πια να κάνω όσα έκανα και δεν με ενδιαφέρει ο τρόπος που γίνονται σήμερα οι δουλειές. Μου ζήτησε να κάνουμε το “Τμήμα Ηθών” και πρόσφατα το “Δίχτυ”. Είπα “όχι” και του εξήγησα ότι δεν μπορούσα».

Τα ρεκόρ

Το όνομα του Μανουσάκη είναι συνυφασμένο με τηλεοπτικές σειρές που σημείωσαν μεγάλη επιτυχία και κατέκτησαν το κοινό, όπως «Ψίθυροι καρδιάς», «Αγγιγμα ψυχής», «Μη μου λες αντίο», «Η αγάπη ήρθε από μακριά», «Κρυφά μονοπάτια», «Για την Αννα».

Η σειρά «Ψίθυροι καρδιάς» είναι ίσως η μεγαλύτερη επιτυχία όχι μόνο δική του, αλλά συνολικά στον χώρο της ελληνικής μυθοπλασίας. Μιλώντας στο «Στούντιο 4» για τη συνθήκη που έγινε η υποδοχή της σειράς είναι αποκαλυπτικός: «Αντιστάσεις στο ξεκίνημά μου δεν βρήκα, ίσα-ίσα. Ούτε και για τους “Ψίθυρους καρδιάς”, που δεν το ήθελαν όλοι. Δεν το ήθελε ο ΑΝΤ1 και πήγα στο MEGA και το έκανα. Μου είχαν πει: “Και ποιος ενδιαφέρεται για τους Τσιγγάνους;”. Μόλις το άκουσε αυτό ο Τζώνη Καλημέρης, είπε: “Αυτό φέρ’ το εδώ τώρα!”. Αντίστροφα, όταν πήγα το “Αγγιγμα ψυχής” στο MEGA, είπαν “όχι”, αλλά όταν το πήγα στον ΑΝΤ1, μου είπαν: “Φέρ’ το!”. Αυτές είναι οι συμπτώσεις».

Οι «Ψίθυροι καρδιάς» άγγιξαν σε τηλεθέαση το 76,1% στις 9 Φεβρουαρίου του 1998, με 3,5 εκατομμύρια τηλεθεατές, ρεκόρ που δεν ξεπεράστηκε ακόμη μέχρι σήμερα και δεν θα ξεπεραστεί. Συνολικά χρειάστηκαν 33 επεισόδια για να αποτυπωθεί ο έρωτας του αρχιτέκτονα Αντώνη Μαυράκη (Απόστολος Γκλέτσος) και της Τσιγγάνας Ερατώς (Αννα-Μαρία Παπαχαραλάμπους) που καθήλωσε το τηλεοπτικό κοινό.

Η σειρά σημείωσε μεγάλη επιτυχία και στους Ρομά, τους οποίους ο σκηνοθέτης σύστησε στο ευρύ κοινό αναδεικνύοντας την κουλτούρα τους. Οι ηθοποιοί της σειράς έμειναν για τρεις μήνες στα Ανω Λιόσια προκειμένου να μάθουν από κοντά τον τρόπο ζωής, τη συμπεριφορά και τις συνήθειες της φυλής. Μιλώντας, μάλιστα, εκείνη την εποχή στον Νίκο Χατζηνικολάου θα αποκαλύψει και το πώς υποδέχτηκαν οι Ρομά: «Είναι εθισμένοι -και δίκαια- να είναι καχύποπτοι προς κάποιον εισβολέα που θέλει να παρουσιάσει τη ζωή τους, που θα μπει σπίτι τους. Γιατί τα παραδείγματα που έχουμε μέχρι τώρα μάλλον δικαιολογούν την καχυποψία τους παρά τίποτε άλλο. Μας δέχτηκαν πάρα πολύ καλά. Στην αρχή, βέβαια, επιφυλακτικά.

Βλέποντας τι κάναμε, όμως, σιγά-σιγά και σταδιακά μας δέχτηκαν. Οι άνθρωποι που μας βοήθησαν ανάμεσα στους Τσιγγάνους αρχικά, που μας σύστησαν και μας εισήγαγαν στην κοινότητά τους, ήταν μια εγγύηση. Αφού είδαν το πρώτο επεισόδιο να παίζεται, τότε ανοίχτηκε η ψυχή τους και πραγματικά μας βοήθησαν και ήρθαν δίπλα μας και γίναμε συνεργάτες επί ίσοις όροις όλοι. Δεν τους κατηγορώ που είχαν καχυποψία, είχαν ολότελα δίκιο».

Τη σεζόν 1998-1999 μπήκε στα σπίτια μας το «Αγγιγμα ψυχής», με τον έρωτα του πατέρα Ιωάννη (Σταύρος Ζαλμάς) και της Δέσποινας (Θεοφανία Παπαθωμά) να σπάει τα κοντέρ τηλεθέασης με 70%. Ο αρχιμανδρίτης και η νεαρή φοιτήτρια ζουν έναν απαγορευμένο έρωτα. Προτού ακόμη αρχίσει η σειρά, η ανησυχία στους εκκλησιαστικούς κύκλους ήταν έντονη. Γι’ αυτό και ο Μανούσος Μανουσάκης ζήτησε συνάντηση με τον μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, στον οποίο εξήγησε ότι σε καμία περίπτωση η σειρά δεν θα προσβάλει τη θρησκεία και τη χριστιανική πίστη, αλλά θα καταγράψει την προσωπική πάλη του ιερέα με τα πάθη του με ένα τέλος που θα δείξει τις καλές προθέσεις, καθώς το ζευγάρι δεν θα παραμείνει μαζί.

Ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος έδωσε τη συγκατάθεσή του, όμως λόγω αντιδράσεων από κάποιους ιερείς και μέλη οργανώσεων που κινήθηκαν νομικά η σειρά διακόπηκε για ένα μικρό διάστημα αλλά επέστρεψε στις οθόνες λίγο αργότερα συνεχίζοντας τη θριαμβευτική πορεία της στους πίνακες τηλεθέασης, με το φράγμα των 2 εκατομμυρίων τηλεθεατών να σπάει κάθε φορά που προβαλλόταν ένα επεισόδιο.

Ακολούθησαν κι άλλες σειρές που βασίστηκαν στο σενάριο του απαγορευμένου και αταίριαστου έρωτα, τόσο με τη Λίνα Σακκά και τον Κώστα Σόμμερ όσο και με τη Θάλεια Ματίκα και τον Μέμο Μπεγνή.

Το κύκνειο άσμα

Από το 2008 με τον «Φάρο» έως το 2019 ο «μαέστρος» απείχε τηλεοπτικά. Πραγματοποίησε θριαμβευτική επιστροφή με το «Κόκκινο Ποτάμι» στο OPEN. Η σειρά έκανε πρεμιέρα την Κυριακή 6 Οκτωβρίου του 2019 σημειώνοντας τηλεθέαση 29,8% στο γενικό σύνολο και 31,6% στο νεανικό κοινό. Πρόκειται για μία από τις ακριβότερες παραγωγές στην ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης, με το κόστος του κάθε επεισοδίου να υπολογίζεται στις 125.000 ευρώ και με συνολικό κόστος στα 4 εκατ. ευρώ. Η συνέχεια της σειράς έκανε πρεμιέρα την Κυριακή 2 Οκτωβρίου του 2022 και ολοκληρώθηκε σε δύο κύκλους.

Τα τελευταία χρόνια ο Μανουσάκης βρήκε καταφύγιο στην ΕΡΤ κάνοντας ωραίες και πιο απαιτητικές δουλειές. Σκηνοθέτησε τρεις μίνι σειρές για λογαριασμό της ΕΡΤ το 2021, βασισμένες σε σπουδαία διηγήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας («Βαρδιάνος στα σπόρκα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, «Ποιος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου» του Γεωργίου Βιζυηνού, «Κρίσιμες στιγμές» της Γαλάτειας Καζαντζάκη). Η τελευταία του δουλειά για την τηλεόραση, το «Δίχτυ», προβάλλεται εδώ και λίγε ημέρες από τη συχνότητα της ΕΡΤ1. Τα γυρίσματα, δυστυχώς, θα συνεχιστούν δίχως τον «μαέστρο»...

Αντί επιλόγου σε μια σπουδαία διαδρομή, σε έναν μεγάλο σκηνοθέτη και ένα μυαλό ανοιχτό και διψασμένο για γνώση και δημιουργία, μια μικρή αποκάλυψη για κάτι που αγαπούσε αλλά δεν ήταν κομμάτι της τηλεόρασης ή του κινηματογράφου. Κι εδώ κυριαρχεί η ματιά αλλά σε άλλη διάσταση. Μας το συστήνει ο ίδιος σε συνέντευξή του: «Πριν από καμιά δεκαριά χρόνια ένιωσα την ανάγκη να έχω ένα τηλεσκόπιο και να κάνω βόλτες στον ουρανό. Η ενασχόληση αυτή με δίδαξε πόσο μικροί είμαστε, αλλά και ταυτόχρονα πόσο τυχεροί που ζούμε σ’ αυτό το Σύμπαν».