Δεκεμβριανά 1944: Ενα ματωμένο «γιατί» 80 χρόνων

Το ιστορικό τραύμα των Δεκεμβριανών, επί της ουσίας ένα σύμπλεγμα από πολλά επιμέρους τραύματα και άλλα τόσα αινίγματα, παραμένει στο μεγαλύτερο μέρος του ανοιχτό. Η παρέλευση οκτώ δεκαετιών, μάλλον επισώρευσε ερωτηματικά, παρά συνέτεινε στη λύση τους, έτσι ώστε ένα από τα μεγάλα παράδοξα των Δεκεμβριανών είναι ότι, 80 χρόνια μετά την αιματοχυσία στους δρόμους της Αθήνας, επικρατεί ακόμη σύγχυση, ασάφεια, διχογνωμία: Πώς ξεκίνησε η λεγόμενη «Μάχη των Αθηνών»; Ποιοι πραγματικά ενεπλάκησαν;

Ποιες ήταν ακριβώς οι απώλειες; Ποιες ήταν οι επιδιώξεις του ΚΚΕ, ποιες της εξόριστης κυβέρνησης υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου που επαναπατριζόταν και ποιες των ισχυρών Συμμάχων (Βρετανία, Σοβιετική Ενωση, ΗΠΑ); Σε ποιο ποσοστό τους τα Δεκεμβριανά ήταν μια λαϊκή εξέγερση, μια συλλογική εναντίωση στον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και κατά πόσον μια απροκάλυπτη απόπειρα των κομμουνιστών να καταλάβουν την εξουσία; Το ΚΚΕ (ως ΕΑΜ και ΕΛΑΣ) είχε όντως κερδίσει την υποστήριξη της πλειονότητας των Ελλήνων λόγω της αντίστασης στη γερμανική Κατοχή, όπως πιστεύει διαχρονικά η Αριστερά;

Εάν το ΚΚΕ είχε επεξεργασμένο επιχειρησιακό σχέδιο στα Δεκεμβριανά, γιατί ο κύριος όγκος της στρατιωτικής δύναμής του παρέμεινε πολύ μακριά από την Αθήνα, όπως και ο πιο ικανός καπετάνιος του ΕΛΑΣ, ο Αρης Βελουχιώτης; Αλλά εάν το ΚΚΕ δεν είχε τελικά κάποιο σοβαρό στρατηγικό σχέδιο, τι περίμεναν άραγε οι επικεφαλής του ότι θα κατάφερναν οι αντάρτες «με τα λιανοντούφεκα» στη «Μάχη των Αθηνών», δεδομένης της συντριπτικής υπεροπλίας των Βρετανών, οι οποίοι εκτός των άλλων διέθεταν τεθωρακισμένα και αεροπορία; Και τι θα γινόταν εν τέλει εάν νικητής από τα Δεκεμβριανά αναδεικνυόταν το ΚΚΕ, εφόσον η υποστήριξη από τη Σοβιετική Ενωση δεν ήταν σε καμία περίπτωση εξασφαλισμένη, αλλά καλυπτόταν από ένα πέπλο επιτηδευμένης και επαμφοτερίζουσας ασάφειας επειδή έτσι το ήθελε ο Ιωσήφ Στάλιν;

«Επί έναν μήνα στους δρόμους της Αθήνας γίνονταν μάχες τοίχο με τοίχο, δρόμο με δρόμο, ανάμεσα στον εφεδρικό ΕΛΑΣ της πρωτεύουσας και στα στρατεύματα της Κοινοπολιτείας, στο σώμα της Χωροφυλακής και στους ένοπλους δωσίλογους, που βρήκαν πλέον την ευκαιρία να ενσωματωθούν στις νομιμόφρονες δυνάμεις και να ενταχθούν στον Εθνικό Στρατό Αθηνών», περιγράφει ο Αντώνης Λιάκος. «Οι Βρετανοί είχαν καταλάβει και οχυρώσει την Ακρόπολη, από όπου όλη η πόλη ήταν πεδίο βολής, έλεγχαν την πρόσβαση στη θάλασσα και στο λιμάνι και στο αεροδρόμιο και είχαν σαφή και απόλυτη υπεροπλία. Διέθεταν 60 αεροπλάνα που πολυβολούσαν και βομβάρδιζαν θέσεις του αντιπάλου στις γειτονιές και στα προάστια της Αθήνας, 30.000 άνδρες, βαρέα όπλα και τανκς. Ακαταμέτρητος ο αριθμός των ανυπεράσπιστων πολιτών που σκοτώθηκαν από τους βομβαρδισμούς των σπιτιών τους από τα αεροπλάνα και τους κανονιοβολισμούς του στόλου σε κατοικημένες περιοχές. Ποιος να τολμήσει να βγει στους δρόμους να μαζέψει τα πτώματα;». (1)

Ο καθηγητής Λιάκος, ένας διαπρεπής Ελληνας ιστορικός, ως προς την προσωπική ιδεολογία του τοποθετείται στην Αριστερά. Παρόλ’ αυτά, ως επιστήμονας διερωτάται χωρίς να βρίσκει πειστική απάντηση ότι «σήμερα γνωρίζουμε πως ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ είχαν καταστρώσει έγκαιρα επιτελικά σχέδια για την κατάληψη της Αθήνας. Γιατί δεν τα πραγματοποίησαν; Ακόμη και όταν ξέσπασαν τα Δεκεμβριανά, ο κύριος όγκος των δυνάμεων του ΕΛΑΣ δεν μετακινήθηκε προς την πρωτεύουσα και ούτε πήρε μέρος στη μάχη της Αθήνας. Στην Αθήνα οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτίθεντο σε αστυνομικά τμήματα και κρατικά κτήρια, αλλά δεν υπήρχε ούτε σχέδιο ούτε σαφείς διαταγές τι να κάνουν όταν βρίσκονταν αντιμέτωποι με στρατιώτες της Κοινοπολιτείας». (2)

«Ευτυχώς ηττηθήκαμε, σύντροφοι»

Τα ερωτηματικά είναι δεκάδες και αλληλοδιαπλεκόμενα, καθώς τα Δεκεμβριανά παραμένουν, επίμονα, ένας από τους μεγαλύτερους γρίφους, αν όχι ολόκληρης, σίγουρα όμως της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Κι αυτό επιβεβαιώνεται με την αμηχανία, πρώτα από όλα της ίδιας της Αριστεράς, ακόμη και στην 80ή επέτειο από εκείνες τις κολασμένες τέσσερις και κάτι εβδομάδες από το τέλος του 1944 έως την αυγή του 1945. «Γιατί έγινε ο Δεκέμβρης; Γιατί μετά τον Λίβανο και την Καζέρτα, ενώ όλα έδειχναν πως βαδίζαμε προς ομαλές και ειρηνικές εξελίξεις, υπήρξε αυτή η άγρια σύγκρουση, σε μια κρίσιμη στιγμή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου; Γιατί αυτή η φοβερή αιματοχυσία, που μπορούσε συνάμα να κλονίσει την ίδια τη συνοχή της αντιχιτλερικής συμμαχίας, με απρόβλεπτες και απροσδιόριστες συνέπειες;». Αυτές είναι μερικές από τις θεμελιώδεις απορίες που θέτει, φερ’ ειπείν, το βιβλίο «Ευτυχώς ηττηθήκαμε σύντροφοι...». (3)

Ο συγγραφέας του, ο Τάκης Λαζαρίδης, δεν είναι ιστορικός, δεν είναι επιστήμονας. Υπήρξε όμως συγκατηγορούμενος, συγκρατούμενος και, παραλίγο συνεκτελεσθείς με τον Νίκο Μπελογιάννη. Ως εκ τούτου, ο «κομματικός πατριωτισμός» και η διά βίου αφοσίωσή του στα κομμουνιστικά ιδεώδη είναι πέραν πάσης αμφισβήτησης. Ακριβώς γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη βαρύτητα η κριτική που ασκεί στην ηγεσία του ΚΚΕ για τις επιλογές του κατά την περίοδο πριν, κατά και μετά τα Δεκεμβριανά. Μια κριτική σφοδρή και επώδυνη, πολλώ δε μάλλον επειδή είναι μια κριτική στην Αριστερά από τα αριστερά.

Συνοψίζοντας σε μερικές απλές φράσεις τις ατέρμονες αναλύσεις της σχετικής φιλολογίας, ο Τάκης Λαζαρίδης επισημαίνει ότι για τα Δεκεμβριανά υπάρχουν δύο επίσημες εκδοχές. Η μία ανήκει στη Δεξιά, η οποία υποστηρίζει σχηματικά ότι ο Δεκέμβρης ήταν ένας ακόμη αιματηρός γύρος, ο δεύτερος κατά σειρά στις προσπάθειες του ΚΚΕ τη δεκαετία του 1940 να καταλάβει την εξουσία με ένοπλη εξέγερση. Ο πρώτος ήταν η σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τις εθνικιστικές αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ κ.ά.) στη διάρκεια της Κατοχής, ενώ ο τρίτος γύρος ήταν ο Εμφύλιος του 1946-1949.

Της, αποτυχημένης όπως αποδείχθηκε, απόπειρας των κομμουνιστών τον Δεκέμβριο του 1944 είχε προηγηθεί η καταπάτηση δύο συμφωνιών, πρώτα του Λιβάνου και κατόπιν της Καζέρτας, τις οποίες το ΚΚΕ είχε συνάψει -έστω και υπό τη βαριά σκιά της Βρετανίας ως κηδεμόνα της Ελλάδας- με τους εκπροσώπους της αστικής κυβέρνησης.

Η δεύτερη ανάγνωση των ίδιων γεγονότων είναι αυτή που υιοθετεί η Αριστερά. Η οποία, όπως αναφέρει ο Λαζαρίδης, «υποστηρίζει ότι ο Δεκέμβρης ήταν η “κορωνίδα”, το “διαμάντι” της Αντίστασης, η περήφανη απάντηση του λαού στην ωμή βρετανική επέμβαση, στην προσπάθεια του βρετανικού ιμπεριαλισμού να αλυσοδέσει τη χώρα μας. Και οι δύο εκδοχές “απέχουν παρασάγγας” από την πραγματικότητα. Αυτό τουλάχιστον λένε τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία και η κοινή λογική».

Ολέθρια σφάλματα

Ο Τάκης Λαζαρίδης σκιαγραφεί τις αλλοπρόσαλλες, σχεδόν παρανοϊκές ενέργειες της ηγεσίας του ΚΚΕ στα Δεκεμβριανά, με επικεφαλής έναν καπνεργάτη απόφοιτο του δημοτικού, τον Γιώργη Σιάντο. Ο οποίος, ενώ λίγο πολύ είχε χαρακτηρίσει σαν προδότες του ΚΚΕ τους απεσταλμένους του στον Λίβανο, όπου και υπέγραψαν μια συμφωνία ανεξήγητης, άνευ όρων υποταγής σε μια κυβέρνηση κατ’ ουσίαν διορισμένη από τους Βρετανούς, κατόπιν αποφάσισε ότι αυτή η, απαράδεκτη για την Αριστερά, συμφωνία έπρεπε να τηρηθεί - και την ίδια στιγμή να μην τηρηθεί απολύτως, αλλά να προσαρμοστεί κατόπιν εορτής στα μέτρα του ΚΚΕ. Μετά τις μάχες των Δεκεμβριανών στις οποίες ο ίδιος επέμενε να φτάσει μέχρις εσχάτων, θυσιάζοντας χωρίς δισταγμό πλην εντελώς επί ματαίω τη ζωή εκατοντάδων συντρόφων του, ο Σιάντος έβαλε την υπογραφή του και στη Συμφωνία της Βάρκιζας. Λίγο αργότερα, τον Μάιο του 1945, όταν ο φυσικός ηγέτης του ΚΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης, επέστρεψε στην Ελλάδα από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, ο «έπαινος» που επιδαψίλευσε στον Γιώργη Σιάντο ήταν να του καταλογίζει ότι υπήρξε πράκτορας των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών.

Πέρα από την πάγια τάση των κομμουνιστικών κομμάτων προς τον εσωτερικό αλληλοσπαραγμό, η άποψη του Ζαχαριάδη για τον Σιάντο δεν φαντάζει παράλογη. Διότι, εάν δεν εξυπηρετούσε συνειδητά τα βρετανικά συμφέροντα, οι αποφάσεις που πήρε ο Γιώργης Σιάντος στις πλέον κρίσιμες φάσεις για την πορεία της ελληνικής Αριστεράς θα έμεναν για πάντα ακατανόητες. Προς επίρρωσιν αυτής της εκτίμησης, ο ιστορικός Κώστας Κωστής αποφαίνεται ότι «στη μοιραία για το ΕΑΜ εξέλιξη των Δεκεμβριανών σημαντικό ρόλο έπαιξε και η αμετροέπεια αλλά και ο βολονταρισμός της ηγεσίας του ΚΚΕ, καθώς και η ανυπαρξία πολιτικού αισθητηρίου εκ μέρους της να επωφεληθεί από τις στιγμές εκείνες που θα μπορούσε να καταλήξει σε ένα λογικό συμβιβασμό. Οταν το ΕΑΜ, αναγνωρίζοντας την ήττα του, αποφάσισε να εκκενώσει την Αθήνα, πήρε μαζί του σημαντικό αριθμό ομήρων, πολλούς από τους οποίους εκτέλεσε. Αυτό ήταν ένα μεγάλο πολιτικό λάθος, το οποίο οι αντίπαλοί του δεν θα πάψουν να επισημαίνουν με κάθε ευκαιρία, που επέδρασε σημαντικά στην εγκατάλειψή του από μερίδα των πλέον συντηρητικών οπαδών του, αλλά και που αμαύρωσε τη διεθνή του εικόνα μετά την κατάλληλη αξιοποίησή του από τους Αγγλους». (5)

Ο Λαζαρίδης, ωστόσο, αποκαλύπτει κάτι πραγματικά εξωφρενικό: Η σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τους Βρετανούς ήταν μια απόφαση που πήρε μόνος του ο Σιάντος μαζί με έναν πολύ μικρό κύκλο έμπιστων συντρόφων του, παρακάμπτοντας ακόμη και το Πολιτικό Γραφείο ή την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ. Σύμφωνα με τον Τάκη Λαζαρίδη, ο Σιάντος εκτελούσε τυφλά τις εντολές του Ιωσήφ Στάλιν, βάσει της εξής λογικής: «Ο Δεκέμβρης ήταν η ρωσική απάντηση στη βρετανική κίνηση που είχε προηγηθεί. Το μυστικό της νόημα ήταν “κάνατε πίσω από τις πλάτες μας μια συμφωνία με τους Γερμανούς. Εμείς απαντάμε με τον Δεκέμβρη”... Διότι τον Οκτώβρη του 1944 οι Αγγλοι άφησαν τους Γερμανούς να φύγουν εντελώς ανενόχλητοι από την Ελλάδα. Η αλήθεια αυτή είναι πασίγνωστη, αλλά και ανεξήγητη για πολλούς». (6)

Ο έξοχος Κρις Γούντχαουζ, ένας από τους πλέον αξιόπιστους και αντικειμενικούς αναλυτές της Ελληνικής Ιστορίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μια σπάνια περίπτωση όπου ο λόγιος συμπλήρωνε τον στρατιωτικό και αντιστρόφως, διαψεύδει τον ισχυρισμό του Λαζαρίδη, χαρακτηρίζοντας σαν δολοπλοκίες των Γερμανών τη διασπορά φημών ότι είχαν έρθει σε συμφωνία με τους Βρετανούς για αναίμακτη αποχώρηση από την Ελλάδα. Παρόλ’ αυτά, ο Γούντχαουζ υπογραμμίζει ότι «αν το ΕΑΜ ήθελε να αποκτήσει τον έλεγχο της Αθήνας καθώς αποχωρούσαν οι Γερμανοί, τίποτα δεν θα μπορούσε να το εμποδίσει». (7)

Το «Δώρο του Υψίστου»

Στο ερώτημα «τι ήταν ο Δεκέμβρης του ‘44 και πώς άλλαξε την Ελλάδα;», ενδεχομένως η πιο ακραία και κυνική απάντηση που δόθηκε ποτέ συμπυκνώνεται στη διαβόητη φράση «Δώρο του Υψίστου», του Γεωργίου Παπανδρέου. Υστερα από μυριάδες αναλύσεις, μελέτες, βιβλία, άρθρα, μετωπικές ιδεολογικές συγκρούσεις κ.ο.κ. στα 80 χρόνια που μεσολάβησαν από το ‘44 έως σήμερα, η συζήτηση για τα Δεκεμβριανά δεν έκλεισε ποτέ. Απασχολώντας διακαώς -και μάλλον θα απασχολεί αενάως- τους κοινωνικούς και πολιτικούς επιστήμονες, την ιστοριογραφία, αλλά και κάθε Ελληνα με στοιχειώδες ενδιαφέρον για τη σύγχρονη περιπέτεια του έθνους. Σε αυτό το πλαίσιο και μολονότι έχουν ακουστεί σχόλια και κρίσεις ων ουκ έστιν αριθμός, σε κάθε τόνο οξύτητας κ.λπ., η αποστροφή του Γεωργίου Παπανδρέου εξακολουθεί να προκαλεί ανατριχίλα. Ως ο «πρωθυπουργός των Δεκεμβριανών», βασικός πρωταγωνιστής και σε μεγάλο βαθμό διαμορφωτής των εξελίξεων που οδήγησαν σε μια πολυαίμακτη πολεμική τραγωδία μέσα στην ίδια την Αθήνα, ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να χαρακτηρίσει εκ των υστέρων τα Δεκεμβριανά «Δώρο του Υψίστου». Εννοώντας σαφώς την αναχαίτιση του κομμουνιστικού κινδύνου. Την άποψη αυτή διατύπωσε το 1948 ο Γεώργιος Παπανδρέου σε επιστολή του προς καθημερινή αθηναϊκή εφημερίδα, (8) προκειμένου να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια, όπως εκείνος την αντιλαμβανόταν, γύρω από τα πραγματικά γεγονότα στη «Μάχη των Αθηνών».

«Το συμπέρασμα είναι ότι ο Δεκέμβριος ημπορεί να θεωρηθή “δώρον του Υψίστου”», έγραφε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Και εξηγούσε ότι «αλλά διά να υπάρξη ο Δεκέμβριος, έπρεπε προηγουμένως να είχομεν έλθει εις την Ελλάδα. Και τούτο ήτο δυνατόν μόνον με την συμμετοχήν και του ΚΚΕ εις την Κυβέρνησιν, δηλ. με τον Λίβανον. Και διά να ευρεθούν εδώ οι Βρεταννοί, οι οποίοι ήσαν απαραίτητοι διά την Νίκην, έπρεπε προηγουμένως να είχεν υπογραφή το Σύμφωνον της Καζέρτας. Και για να γίνη η Στάσις -το “δώρον του Υψίστου”- έπρεπε προηγουμένως να επιμείνω εις την άμεσον αποστράτευσιν του ΕΛΑΣ και να θέσω το ΚΚΕ ενώπιον του διλήμματος, ή να αποδεχθή ειρηνικώς τον αφοπλισμόν του ή να επιχειρήση την Στάσιν, υπό συνθήκας όμως, πλέον, αι οποίαι ωδήγουν εις την συντριβήν του... Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια. Μετ’ εξαιρέτου τιμής, Γεώργιος Παπανδρέου 1/3/1948». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Παπανδρέου φώτιζε εν συντομία μια αλληλουχία γεγονότων που αποτελούν τον ουσιαστικό πυρήνα των Δεκεμβριανών.

Η μάχη των αριθμών

Βεβαίως, το «δώρο» στο οποίο αναφέρεται ο Γ. Παπανδρέου παραδόθηκε στην Ελλάδα μαζί με ανελέητες οδομαχίες, οι οποίες επί 33 ημέρες μετέτρεψαν την Αθήνα, στο κέντρο κυρίως, αλλά και σε αρκετές γειτονιές, σε μια αστική αρένα θανάτου. Στον παράδοξο αστικό πόλεμο των Δεκεμβριανών, ο οποίος διεξήχθη στην πρωτεύουσα μιας χώρας που είχε μόλις πανηγυρίσει την απελευθέρωσή της από τους Ναζί και παρά την ατέρμονη φιλολογία για τον αληθινό αριθμό (που ουδέποτε προσδιορίστηκε επακριβώς), το κόστος σε ανθρώπινες ζωές ήταν 7.000-8.000 νεκροί. Τόσοι άνθρωποι εκτιμάται, με σχετική βεβαιότητα, ότι σκοτώθηκαν στα Δεκεμβριανά. Το ότι οι απώλειες των Βρετανών υπολογίζονται σε 210 νεκρούς, 55 αγνοούμενους και 1.100 αιχμαλώτους, συνιστά το μέτρο της θυσίας για καθεμία από τις εμπόλεμες πλευρές στη λεγόμενη «Μάχη των Αθηνών». Ο φόρος αίματος για τους Ελληνες, ανεξαρτήτως ιδεολογικής στράτευσης, ήταν απείρως βαρύτερος από ό,τι για τους Βρετανούς.

Στις συγκρούσεις των Δεκεμβριανών έλαβε μέρος ο ΕΛΑΣ, δηλαδή ο αντάρτικος στρατός που ελεγχόταν από το ΚΚΕ, απέναντι σε έναν συνασπισμό που είχε συγκροτηθεί από τον βρετανικό στρατό και ένα μέτωπο που απαρτιζόταν από τα ελληνικά σώματα ασφαλείας (Αστυνομία, Χωροφυλακή), καθώς και ένοπλες παραστρατιωτικές ομάδες αντικομμουνιστών πολιτών (Τάγματα Ασφαλείας, οργάνωση «Χ» κ.ά.). (10)

«18 άτομα σκοτώθηκαν σήμερα μπροστά στα μάτια μου….»

Ο Κώστας Κουβαράς στο βιβλίο του «O.S.S. Με την κεντρική του Ε.Α.Μ.» γράφει: «Δεκαοχτώ άτομα σκοτώθηκαν σήμερα μπρος στα μάτια μου! Πολύ περισσότερα τραυματίστηκαν. Προσπαθώ να γράψω τι είδα και δεν μπορώ να συγκεντρώσω τις σκέψεις μου. Πώς να αρχίσω; Είδα τον κόσμο να έρχεται σε παράταξη, με τις σημαίες του -ελληνική, αμερικάνικη, βρετανική και ρωσική- μπροστά. Ηταν μια γιγάντια φάλαγγα, αλλά οι διαδηλωτές προχωρούσαν με τάξη, τραγουδώντας αντάρτικα τραγούδια και φωνάζοντας συνθήματα. Ερχονταν δυτικά από την οδό Πανεπιστημίου και προσπάθησαν να μπουν στην Πλατεία Συντάγματος στρίβοντας αριστερά στη οδό Οθωνος...

...Η αστυνομία είχε κινητοποιηθεί ολόκληρη επιδείχνοντας τα καινούργια βρετανικά ντουφέκια και τόμμιγκαν για πρώτη φορά. Υπήρχαν επίσης ολόγυρα βρετανικά τανκς και θωρακισμένα αυτοκίνητα. Στο πρώτο τανκ στη γωνία, μπροστά μας, ένας άντρας στεκόταν στον ανοιχτό πυργίσκο και βρισκόταν σε συνεχή τηλεφωνική επικοινωνία με το αρχηγείο του, αναφέροντας τα συμβαίνοντα. Το μπροστινό τμήμα του συλλαλητηρίου είχε φτάσει στην άκρη της πλατείας. Οι διαδηλωτές σπρώχνανε για να μπουν στην πλατεία, αλλά δεν γινόταν καμιά συμπλοκή. Ξαφνικά ένα παράγγελμα “τραβηχτείτε πίσω!”, δόθηκε με μια στριγγλή, στρατιωτική φωνή και όλοι οι αστυνομικοί υποχώρησαν κάπου είκοσι μέτρα, γονάτισαν κι άρχισαν να πυροβολούν! Τα πυρά ήταν πυκνά. Διακόσιοι αστυνομικοί έβαλλαν ταυτόχρονα, οι περισσότεροι με αυτόματα. Νομίζαμε ότι η αστυνομία πυροβολούσε στον αέρα για να εκφοβίσει τους διαδηλωτές... Ενας όμως από εμάς παρατήρησε τον αστυνομικό που γονάτισε λίγα μέτρα από το μέρος μας, και μας φώναξε “αυτός βαράει στο ψαχνό!

” Κοιτάξαμε με προσοχή στο πλήθος και είδαμε αίμα... Ενα αγόρι ως δεκαπέντε χρονών είχε πέσει ακριβώς μπροστά μας μέσα σε μια κόκκινη λίμνη. Ενα εικοσάχρονο κορίτσι ήταν γεμάτο αίματα λίγο πιο κάτω...

...Οταν άρχισαν οι πυροβολισμοί, το πλήθος έμεινε ακίνητο για μια στιγμή, σαν ζαλισμένο από το χτύπημα, ύστερα έπεσε μπρούμυτα χάμω. Σε ορισμένα σημεία το πλήθος ήταν πυκνό, οι άνθρωποι έπεφταν σωρός ο ένας πάνω στον άλλο. Καθώς τα πυρά συνεχίστηκαν, και αντιλαμβανόμενοι πως ανάμεσά τους υπήρχαν λαβωμένοι, οι διαδηλωτές άρχισαν να σκορπάνε. Η πλατεία όμως ήταν πολύ ανοιχτή και ήταν δύσκολο να βρουν κάλυμμα. Οι περισσότεροι όμως από το πλήθος στάθηκαν εκεί που βρίσκονταν ακόμα κι όταν αραίωσαν οι πυροβολισμοί.

Τελικά τα πυκνά πυρά σταμάτησαν ύστερα από είκοσι σχεδόν λεπτά και το πλήθος έτρεξε να καλυφθεί. Μερικοί πολεμόχαροι αστυνομικοί δεν μπόρεσαν ούτε τότε να πάψουν να πυροβολούν από κοντά τον κόσμο που έτρεχε να κρυφτεί. Οταν η Πανεπιστημίου άδειασε, μπορέσαμε να δούμε μόνο τους νεκρούς και τους πληγωμένους. Πτώματα ήταν σκόρπια παντού και σ’ άλλα σημεία λίμνες από αίμα που άφησαν μερικοί λαβωμένοι τους οποίους φίλοι μετέφεραν άλλου. Οι διαδηλωτές ξαναγύριζαν τρέχοντας στην πλατιά λεωφόρο σαν τρελοί, γυρεύοντας τους δικούς τους, που τους είχαν χάσει μέσα στην αναμπουμπούλα, αλλά κι αυτούς οι αστυνομικοί τους πυροβόλησαν. Μια νεαρή κοπέλα ανέβηκε τα μαρμάρινα σκαλοπάτια της Πλατείας Συντάγματος και σταμάτησε στο μέσο της Πανεπιστημίου πλάι στο σώμα ενός νέου που δεν κουνιόταν πια. Εμεινε εκεί αρκετό διάστημα αγκαλιάζοντας και φιλώντας το άψυχο σώμα. Αίμα και λάσπη είχαν λερώσει την ανοιχτόχρωμη φούστα της. Κάποιος έδωσε το σύνθημα να γονατίσει ο κόσμος, κι όλοι πέσανε στα γόνατα κι άρχισαν να τραγουδάνε ένα συγκινητικό πένθιμο εμβατήριο που μ’ έκανε να νιώθω ρίγη στη ραχοκοκκαλιά».

Το ίχνος στην Ιστορία

Στην πράξη, το κατά Γεώργιο Παπανδρέου «Δώρο του Υψίστου» εξασφάλισε την παράταση της μιζέριας και της κακοδαιμονίας για την Ελλάδα, του χάους και της απέραντης διάλυσης, ως φυσική και αδιάλειπτη συνέχεια της Κατοχής. Από την άποψη του ΚΚΕ, τα Δεκεμβριανά δεν ήταν παρά «η ένοπλη επέμβαση των Αγγλων ιμπεριαλιστών στην Ελλάδα, οι οποίοι βιάστηκαν να καλύψουν το “κενό” που δημιουργούσε η αποχώρηση των Γερμανών, επιδιώκοντας την παλινόρθωση του προπολεμικού ξενόδουλου καθεστώτος στη χώρα μας».(11)

Ο καθηγητής Ιστορίας, Πολυμέρης Βόγλης, θεωρεί ότι «τα Δεκεμβριανά ήταν η πιο αιματηρή σύγκρουση στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1940. Οι νεκροί των συγκρούσεων στην Αθήνα, οι οποίες κράτησαν 33 ημέρες, υπερβαίνουν κατά πολύ τον αριθμό των θυμάτων τόσο των κατοχικών εμφυλίων συγκρούσεων, όσο και των μεγάλων μαχών του Εμφυλίου, που επρόκειτο να ακολουθήσει.

Η ήττα του ΕΑΜ στα Δεκεμβριανά και η συνακόλουθη Συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) σηματοδότησαν το τέλος της σύντομης περιόδου εαμικής κυριαρχίας και την απαρχή της εδραίωσης της κυβερνητικής εξουσίας. Η ευφορία των νικητών ήταν αναμενόμενη, όμως τι θα γινόταν με τους ηττημένους; Η απελευθέρωση δεν είχε φέρει και την ειρήνευση. Αντίθετα, η μάχη της Αθήνας είχε βαθύνει το χάσμα ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα που είχαν σχηματιστεί τα χρόνια της Κατοχής. Επιπλέον, την πολιτική πόλωση επιδείνωνε μια εκρηκτική κοινωνική κατάσταση». (12)

Αν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει μια γενική κρίση για τα Δεκεμβριανά, εκείνος που θα τη διατύπωνε με την προσήκουσα ενάργεια θα ήταν, πιθανότατα, ο Κρις Γουντχάουζ. Ο οποίος έγραψε στο εξαιρετικό «Μήλον της Εριδος» ότι «το πρώτο αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης το Δεκέμβριο του 1944 ήταν η επαναβεβαίωση του κράτους δικαίου, με την παρέμβαση της βρετανικής ισχύος. Το δίκαιο, όμως, ερμηνεύθηκε από τους ενδιαφερόμενους Ελληνες με άλλη έννοια. Και για τις δύο φατρίες, σήμαινε τον θρίαμβο της δεξιάς. Επειδή ο βρετανικός στρατός πρόλαβε μια συνωμοσία της άκρας αριστεράς, θεωρήθηκε ότι οι στρατιωτικοί υπήρξαν τα όργανα μιας συνωμοσίας της άκρας δεξιάς.

Κανείς δεν αντιμετώπισε σοβαρά την υπόδειξη ότι οι Βρετανοί επενέβησαν προκειμένου να αποκαταστήσουν την ισορροπία - επειδή η τρομακτική εμπειρία του Δεκεμβρίου του 1944 είχε διαλύσει κάθε διάθεση μετριοπάθειας. Ετσι, στα τέλη του 1945 η δεξιά κυριαρχούσε στην Ελλάδα στον ίδιο βαθμό που κυριαρχούσε η αριστερά στα τέλη του 1943, ολοκληρωτικά σχεδόν, εξαιτίας του σφάλματος του Δεκεμβρίου του 1944. Εκ παραλλήλου, όμως, υπήρχαν δύο σημαντικά μειονεκτήματα. Το ένα ήταν ότι, ενώ κατά την εποχή της ανόδου της αριστεράς, ο υπόλοιπος πολιτικός κόσμος την παρατηρούσε κυριευμένος από ανήμπορη απάθεια, κατά την εποχή της ανόδου της δεξιάς, το ΚΚΕ ούτε ανήμπορο ήταν ούτε απαθές, αλλά καταγινόταν ήρεμα με τις προετοιμασίες του τρίτου γύρου». (13)

Τα τραγικά γεγονότα

Παρασκευή 1/12/44
Ο αντιστράτηγος Ρόναλντ Σκόμπι, ως διοικητής των εν Ελλάδι βρετανικών και ελληνικών δυνάμεων, διατάζει τη διάλυση της Ελληνικής Αντιστάσεως. Ο Γεώργιος Παπανδρέου καλεί σε σύσκεψη όσους υπουργούς δεν ανήκαν στο ΕΑΜ και το ΚΚΕ. Αποφασίζεται ότι η αριστερή Πολιτοφυλακή θα πρέπει να παραδώσει τα όπλα της στην υπό ίδρυση Εθνοφυλακή. Τέσσερις υπουργοί του ΕΑΜ παραιτούνται, ενώ ο ΕΛΑΣ, αντιμετωπίζοντας την απόφαση της κυβέρνησης Παπανδρέου σαν πραξικόπημα, συντάσσει «Σχέδιον Ενεργείας».

2/12/44
Ακόμη δύο αριστεροί υπουργοί παραιτούνται. Το ΕΑΜ καλεί τον λαό σε διαδηλώσεις και απεργίες. Ταυτόχρονα, επισημοποιείται η ρήξη με την κυβέρνηση, καθώς ο ΕΛΑΣ αυτονομείται από τη διοίκηση του Σκόμπι.

3/12/44
Η αστυνομία ανοίγει πυρ εναντίον των διαδηλωτών στο συλλαλητήριο του Συντάγματος. Υπάρχουν νεκροί και τραυματίες. Ο ΕΛΑΣ αποφασίζει να αναλάβει δράση.

4/12/44 έως 11/12/44
Ο ΕΛΑΣ χτυπά αστυνομικά τμήματα και στρατιωτικές εγκαταστάσεις σε διάφορα σημεία της Αθήνας. Οι Βρετανοί, παρά την υπεροπλία τους, αιφνιδιάζονται. Ο Τσόρτσιλ ανησυχεί. Ο ΕΛΑΣ φαίνεται να κερδίζει έδαφος. Στην Αθήνα καταφθάνει ο στρατάρχης Χάρολντ Αλεξάντερ και αντικαθιστά τον Σκόμπι με τον στρατηγό Τζον Χόκσουερθ. Ο Σκόμπι, για λόγους γοήτρου, παραμένει στην Ελλάδα ως διαπραγματευτής.

12/12/44 έως 14/12/44
Οι Βρετανοί φέρνουν στην Ελλάδα στρατιωτικές ενισχύσεις, αλλά ο ΕΛΑΣ δείχνει να διατηρεί πρωτοβουλία κινήσεων. Ο Γκεόργκι Δημητρόφ, ο Βούλγαρος επικεφαλής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, διαμηνύει στον γενικό γραμματέα του ΚΚΕ, Γιώργη Σιάντο (φωτό.), ότι «οι Ελληνες πρέπει να συνεχίσουν τον αγώνα τους». Καλλιεργείται ανεπίσημα η εντύπωση ότι ο Στάλιν στηρίζει το ΚΚΕ και τον ένοπλο αγώνα.

16/12/44
Η ανώτατη ηγεσία του ΕΛΑΣ τηλεγραφεί στους διοικητές των μονάδων που επιχειρούν στην Αθήνα ότι «Υποχώρησις δεν θα συζητηθή. Ο αγών θα διεξαχθή μέχρις εσχάτων, όσον μακροχρόνιος και σκληρός κι αν είναι».

18/12/44
Οι Βρετανοί ανασυγκροτούνται και περνούν στην αντεπίθεση. Ο ΕΛΑΣ, παρά τις καταλήψεις βάσεων των αντιπάλων, αρχίζει να δείχνει σημεία κόπωσης και κάμψης του ηθικού.

25/12/44
Ανήμερα των Χριστουγέννων, ο Βρετανός πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσόρτσιλ φτάνει αεροπορικώς στην Αθήνα. Εν όψει της έλευσής του, οι σαμποτέρ του ΕΛΑΣ αναβάλλουν την ανατίναξη του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία», παρόλον ότι είχαν ήδη τοποθετήσει εκρηκτικά στα θεμέλια του κτηρίου.

26/12/44
Ευρεία σύσκεψη υπό τον Τσόρτσιλ. Εκτός των κυβερνητικών στελεχών και του πρωθυπουργού Παπανδρέου συμμετέχει ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός αλλά και η ηγεσία του ΚΚΕ. Δεν επιτυγχάνεται κάποιου είδους συμβιβασμός. Εν τω μεταξύ, οι μάχες συνεχίζονται με αμείωτη σφοδρότητα σε Αθήνα και Πειραιά.

27/12/44 έως 7/1/45
Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ εξαντλούνται. Αντιπροσωπεία ζητά κατάπαυση των εχθροπραξιών και αιτείται συνάντησης με τους Βρετανούς.

11 Ιανουαρίου 1945
Υπογράφεται ανακωχή μεταξύ των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων και του ΕΛΑΣ. Ο αιματοβαμμένος κύκλος των Δεκεμβριανών κλείνει - ως προς την ένοπλη σύγκρουση τουλάχιστον.

Μαρτυρία: Τι λέει ο Γκατζογιάννης

Σ την «Ελένη», το εμβληματικό και πολυσυζητημένο βιβλίο του για τον ελληνικό Εμφύλιο, ένα παγκόσμιο μπεστ-σέλερ στο οποίο, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας του, δεν υπάρχει τίποτα επινοημένο, ο Νίκος Γκατζογιάννης καταθέτει τη δική του ανάγνωση των Δεκεμβριανών. Γράφει μεταξύ άλλων ότι «η αποχώρηση των Γερμανών άφησε τον ελεγχόμενο από τους κομμουνιστές ΕΛΑΣ ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη στη χώρα. Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1944 ο πρώτος καπετάνιος του, ο μαυρογένης Αρης Βελουχιώτης, είχε φτάσει στην Πελοπόννησο για να την καταλάβει εξολοθρεύοντας τα τελευταία λείψανα των Ταγμάτων Ασφαλείας που είχε συγκροτήσει η κυβέρνηση των δοσίλογων.

Με την επίλεκτη προσωπική φρουρά του (τους “Μαυροσκούφηδες” με τα μαύρα καλπάκια από προβιά) ο Αρης εξαπέλυσε πρωτοφανείς σφαγές σε όλη την Πελοπόννησο ώστε να τρομοκρατηθεί ο πληθυσμός και να υποταχθεί ολοκληρωτικά στον ΕΛΑΣ. Στις 12 Σεπτεμβρίου εκτελέσανε στο Μελιγαλά 1.450 άντρες, γυναίκες και παιδιά, και τους πέταξαν όλους σε μια πηγάδα. Φτάνοντας οι Βρετανοί βρήκαν τον ΕΛΑΣ να ελέγχει ολόκληρη την Ελλάδα εκτός από μιαν άκρη της Ηπείρου, που την κρατούσε ο ΕΔΕΣ του Ναπολέοντος Ζέρβα.

Εχοντας όλη σχεδόν τη χώρα στα χέρια τους, οι Ελασίτες ήταν έξαλλοι γιατί την περασμένη άνοιξη η ηγεσία τους είχε υπογράψει στο Λίβανο μια συμφωνία με τους υπουργούς του εξόριστου βασιλιά Γεωργίου Β’, που έδινε στον ΕΛΑΣ μόνον 4 υπουργεία. Σίγουροι πως τους είχανε αρπάξει τη νίκη που ήτανε δική τους, οι Ελασίτες αποφάσισαν να κάνουν πραξικόπημα. Τη νύχτα της 3ης Δεκεμβρίου 1944 επιτέθηκαν στα βρετανικά και ελληνικά στρατεύματα στην Αθήνα, ύστερα από ‘να συλλαλητήριο όπου η αστυνομία είχε πυροβολήσει οπαδούς του ΕΛΑΣ, σκοτώνοντας σύμφωνα με διάφορες εκτιμήσεις, από 7 ως 28 διαδηλωτές.

Στο αποκορύφωμα της μάχης ο ΕΛΑΣ είχε καθηλώσει τους εχθρούς του μέσα σε μερικούς θυλάκους στο κέντρο της πρωτεύουσας. Η μυστική αστυνομία του Κομμουνιστικού Κόμματος, η ΟΠΛΑ, απλώθηκε σε όλη την Αθήνα, χτυπώντας πόρτες, εκτελώντας χιλιάδες πραγματικούς και φανταστικούς εχθρούς του κόμματος. Ως τα Χριστούγεννα, η ΟΠΛΑ είχε εκτελέσει 13.500 Ελληνες, εξοντώνοντας μέσα σε τρεις βδομάδες διπλάσιους συμπατριώτες απ’ όσους Γερμανούς είχαν σκοτωθεί στην Ελλάδα στα 3 χρόνια της Κατοχής». (4)

Παραπομπές

1. Λιάκος Αντώνης, «Ο ελληνικός 20ός αιώνας», εκδ. Πόλις, Αθήνα 2019, σ. 271-2.
2. Λιάκος Αντώνης, «Ο ελληνικός 20ός αιώνας», εκδ. Πόλις, Αθήνα 2019, σ. 273.
3. Λαζαρίδης Τάκης, «Ευτυχώς ηττηθήκαμε, σύντροφοι...», εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2022.
4. Γκατζογιάννης Νίκος, «Ελένη», εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1983, σ.181.
5. Κωστής Κώστας, «Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας», εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2015, σ. 696-7.
6. Λαζαρίδης Τάκης, «Ευτυχώς ηττηθήκαμε, σύντροφοι...», εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2022, σ. 42-43.
7. Woodhouse C.M., «Ο αγώνας για την Ελλάδα», εκδ. Τουρίκη, Αθήνα 2012, σ. 184.
8. Εφημερίδα «Καθημερινή», 2 Μαρτίου 1948.
9. Λαζαρίδης Τάκης, «Ευτυχώς ηττηθήκαμε, σύντροφοι...», εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2022, σ. 45-46.
10. Μαργαρίτης Γ., «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου», τ. 1, σ. 73-74. Και Κλόουζ Ντ., «Οι ρίζες του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα», σ. 225.
11. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2008, τόμος Α’, σ. 485.
12. Βόγλης Πολυμέρης, «Η Αδύνατη επανάσταση», εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014, σ. 83 & 85.
13. Γουντχάουζ, Κρίστοφερ Μ., Το Μήλον της Έριδος, εκδ. Μίνωας, Αθήνα 2021, σ. 328-9.

Βιβλιογραφία (ενδεικτική)

■ Βόγλης, Πολυμέρης, «Η Αδύνατη επανάσταση», εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.
■ Γκατζογιάννης Νίκος, «Ελένη», εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1983.
■ Γουντχάουζ Κρίστοφερ Μ., «Το Μήλον της Έριδος», εκδ. Μίνωας, Αθήνα 2021.
■ Κωστής Κώστας, «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας», εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2015.
■ Κλόουζ Ντέιβιντ, «Οι ρίζες του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα», εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα 2003.
■ Κουβαράς Κώστας, «O.S.S. Με την κεντρική του Ε.Α.Μ.», εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1976.
■ Κωστόπουλος Τάσος, «Κόκκινος Δεκέμβρης», εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2016.
■ Λαζαρίδης Τάκης, «Ευτυχώς ηττηθήκαμε, σύντροφοι...», εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2022.
■ Λιάκος Αντώνης, «Ο ελληνικός 20ός αιώνας», εκδ. Πόλις, Αθήνα 2019.
■ Μαργαρίτης Γιώργος, «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου», εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2002.
■ Οικονομίδης Φοίβος, «Ο Δεκέμβρης του ‘44 και η διεθνής σημασία του», εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2017.
■ Gerolymatos André, «Κόκκινη Ακρόπολη Μαύρος Τρόμος», εκδ. Κοχλίας, Αθήνα 2005.
■ Mazower Mark, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ», εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994.
■ Woodhouse Christopher M., «Ο αγώνας για την Ελλάδα», εκδ. Τουρίκη, Αθήνα 2012.
■ (Συλλογικό) Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2008.

Φωτογραφίες: Getty images / Ideal image, AFP / Visual Hellas