Αυτοψία στο αρχιτεκτονικό χάος της Σαντορίνης: Αυθαιρεσίες που αιωρούνται στο κενό, ερείπια του 1956 που έγιναν καταλύματα
Πισίνες και τζακούζι που κρέμονται στο κενό - Χρυσάφι κοστίζουν οι κατασκευές πάνω στο σαθρό έδαφος της Καλντέρας που διαβρώνεται με τη μέρα - Τα οικοδομικά υλικά πωλούνται 100% ακριβότερα και μεταφέρονται από γαϊδουράκια με €50 το δρομολόγιο
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη
Ο ήλιος βυθίζεται πίσω από την Καλντέρα χρωματίζοντας τον ορίζοντα σε αποχρώσεις φωτιάς. Ο αέρας μυρίζει υγρασία και ασβέστη. Στεκόμαστε στην άκρη του γκρεμού, εκεί όπου το χώμα μοιάζει έτοιμο να καταρρεύσει, και παρατηρούμε τα δεκάδες λευκά υπόσκαφα που μοιάζουν να έχουν φυτρώσει μέσα στον ηφαιστειακό βράχο. Μπροστά μας στέκεται ένας άνδρας με λερωμένη φόρμα, καλυμμένη με σκόνη και μπογιές. Τα χέρια του είναι ακόμα νωπά από το σοβάτισμα.
Παρά την επίσημη απαγόρευση οικοδομικών εργασιών λόγω της πρόσφατης σεισμικής δραστηριότητας, εκείνος προφανώς δούλευε μέχρι πριν από λίγο. Είναι ο άνθρωπος που ξέρει όσο λίγοι τα σωθικά της Καλντέρας. Ο Ρουμάνος εργολάβος που έχει περάσει 15 χρόνια χτίζοντας πάνω στο σαθρό αυτό έδαφος και έχει κατασκευάσει το 80% των καταλυμάτων που βλέπουμε μπροστά μας.
«Αυτά εδώ; Δεν πέφτουν ούτε με σεισμό 7 Ρίχτερ», λέει, σκουπίζοντας το μέτωπό του με την ανάστροφη του χεριού του. Στη φωνή του δεν υπάρχει αμφιβολία, ούτε καν δισταγμός. Τον ακούμε, αλλά το βλέμμα μας τρέχει στα σημεία όπου η γη έχει ήδη αρχίσει να υποχωρεί. Μικρές καταρρεύσεις πρανών, ρωγμές που δείχνουν πως το ηφαίστειο δεν έχει σταματήσει να «αναπνέει». Του επισημαίνουμε το προφανές: το έδαφος είναι σαθρό, διαβρωμένο από τη φύση και τον χρόνο, γεμάτο αόρατες αδυναμίες. «Αν κάτι πρόκειται να πέσει» λέει δείχνοντας με το χέρι του χαμηλά, «θα είναι εκείνα τα παλιά, τα εγκαταλελειμμένα. Οχι αυτά που έχω φτιάξει εγώ».
Η αυτοπεποίθησή του είναι απόλυτη. Μας εξηγεί πώς κάθε κατασκευή δένει με το έδαφος, πώς τα υπόσκαφα είναι πιο ασφαλή απ' ό,τι νομίζουμε, πώς το μπετόν αγκαλιάζει το ηφαιστειακό πέτρωμα. Αλλά η φύση έχει πάντα τον τελευταίο λόγο. Και η ερώτηση που μένει να απαντηθεί είναι μία: όταν η γη αρχίσει να τρέμει, θα δικαιωθεί η σιγουριά του ή θα αποκαλυφθεί η σκληρή αλήθεια;
«Αυτά εδώ; Δεν πέφτουν ούτε με σεισμό 7 Ρίχτερ», ισχυρίζεται ο Ρουμάνος εργολάβος, που επί 15 χρόνια έχει κατασκευάσει το 80% των υπόσκαφων κατοικιών πάνω στο σαθρό έδαφος της Καλντέρας. Και ο οποίος συνεχίζει τη δουλειά του ανενόχλητος, παρά την επίσημη απαγόρευση οικοδομικών εργασιών
Κακότεχνο οικοδόμημα που κρέμεται στον βράχο
Η εικόνα προκαλεί δέος. Στην καρδιά της Καλντέρας της Σαντορίνης, τα Φηρά, μια κατασκευή αγκιστρώνεται στην απότομη πλαγιά, πάνω σε ένα σαθρό, ηφαιστειογενές έδαφος. Οι ξύλινες σκαλωσιές και οι μεταλλικές ενισχύσεις μοιάζουν να παλεύουν ενάντια στη φυσική φθορά των πρανών, σε ένα σκηνικό που δοκιμάζει τα όρια της μηχανικής και της ανθρώπινης παρέμβασης.
Τι θα συμβεί αν η γη αρχίσει να τρέμει; Ενας ισχυρός σεισμός θα μπορούσε να προκαλέσει κατολισθήσεις μετακινώντας ολόκληρα τμήματα του βράχου και παρασύροντας ό,τι έχει χτιστεί πάνω του. Η γεωλογική ιστορία της Σαντορίνης έχει δείξει τι μπορεί να συμβεί όταν η φύση αναλαμβάνει τον έλεγχο. Και αυτή η εικόνα δεν αφήνει περιθώρια για εφησυχασμό.
Ποιος μηχανικός έβγαλε την άδεια για ένα τέτοιο έργο; Πώς η Πολεοδομία επέτρεψε να σκαφτεί ο βράχος για να κατασκευαστούν πολυτελείς σουίτες; Ποια είναι η αντίδραση της δημοτικής αρχής απέναντι σε μια τόσο ακραία οικοδομική παρέμβαση στην πιο ευαίσθητη γεωλογικά περιοχή της Σαντορίνης;
Κλείσιμο
SOS 35 ετών
Η συζήτηση για τη στατικότητα των κτισμάτων και την ασφάλεια της Καλντέρας δεν είναι καινούρια. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 οι πρώτες σοβαρές μελέτες της Διεύθυνσης Οικιστικής Κατοικίας και Κτιριολογικών Κανονισμών (ΔΟΚΚ) είχαν ήδη εντοπίσει το πρόβλημα της υπερδόμησης και της ανεξέλεγκτης οικοδομικής δραστηριότητας στην Καλντέρα. Οι ειδικοί προειδοποιούσαν από τότε πως η γεωμορφολογία της περιοχής σε συνδυασμό με την άναρχη δόμηση θα μπορούσε να οδηγήσει σε καταστροφικές συνέπειες.
Παράλληλα, το πόρισμα του Συνηγόρου του Πολίτη το 2000 επιβεβαίωνε ότι η ανεξέλεγκτη τουριστική ανάπτυξη και η απουσία αυστηρών ελέγχων είχαν δημιουργήσει έναν αστικό λαβύρινθο στο φρύδι του ηφαιστείου, με κατασκευές που αψηφούν τόσο τη γεωλογική πραγματικότητα όσο και τους πολεοδομικούς κανόνες. Αν και οι προειδοποιήσεις υπήρχαν εδώ και δεκαετίες, το φαινόμενο της υπερδόμησης δεν σταμάτησε. Αντιθέτως, συνεχίστηκε με φρενήρεις ρυθμούς, ειδικά μετά την τουριστική έκρηξη των τελευταίων δεκαετιών.
Σήμερα η Καλντέρα μοιάζει με ένα αρχιτεκτονικό θαύμα που κρέμεται στο κενό. Αλλά πόσο ασφαλές είναι αυτό το... θαύμα; Η πιο εντυπωσιακή αλλά και ανατριχιαστική εικόνα της αυτοψίας μας βρίσκεται μπροστά μας. Ενα κτίσμα που είχε καταρρεύσει στον μεγάλο σεισμό του 1956 τώρα ανακατασκευάζεται. Πάνω από αυτό, σε απόσταση αναπνοής, βρίσκονται ενοικιαζόμενα δωμάτια. Στις μικρές βεράντες τους προεξέχουν τζακούζι, οι άκρες των οποίων δείχνουν να αιωρούνται στο κενό.
Η σκηνή κόβει την ανάσα - όχι μόνο για τη θέα, αλλά και για τον κίνδυνο που κρύβεται ακριβώς από κάτω. Οι λεπτομέρειες δεν αφήνουν περιθώρια για εφησυχασμό: το παλιό έδαφος, ήδη σημαδεμένο από μια φυσική καταστροφή, σηκώνει τώρα το βάρος μιας σύγχρονης τουριστικής φρενίτιδας.
Το βλέμμα μας ανεβαίνει πιο ψηλά, λίγα μέτρα πάνω από το κτίσμα που ανακαινίζεται. Εκεί, η Δημοτική Αστυνομία έχει τοποθετήσει κορδέλες που προειδοποιούν ότι η περιοχή είναι επικίνδυνη. Κι όμως, ακριβώς από κάτω η τουριστική δραστηριότητα συνεχίζεται ανεμπόδιστα. Το ερώτημα αναπόφευκτο: Πώς είναι δυνατόν να απαγορεύεται η πρόσβαση λόγω επικινδυνότητας, αλλά λίγα μέτρα πιο κάτω να κατασκευάζονται και να λειτουργούν τουριστικά καταλύματα;
Αφήνουμε το σημείο και συνεχίζουμε την αυτοψία μας πιο βαθιά, στα στενά δρομάκια της Καλντέρας. Η εικόνα που ξεδιπλώνεται μπροστά μας είναι σχεδόν χαοτική. Σακιά με άμμο, πέτρες και χαλίκια. Στοιβαγμένα σε γωνίες, σε αυλές, σε ταράτσες. Μισοτελειωμένες κατασκευές που μοιάζουν εγκαταλελειμμένες στη μέση μιας πρόχειρης διαδικασίας. Εργασίες που ξεκίνησαν αλλά δεν ολοκληρώθηκαν, σκάλες που δεν οδηγούν πουθενά, τσιμεντένιες κολόνες που εξέχουν σαν απομεινάρια ενός έργου που σταμάτησε απότομα.
Και ύστερα, το υδάτινο στοιχείο, παρόν παντού - ή, καλύτερα, η απουσία του. Πισίνες και τζακούζι, το ένα πάνω στο άλλο, άδεια. Οι ιδιοκτήτες τους τα έχουν αδειάσει λόγω των πρόσφατων οδηγιών. Κάποτε γεμάτα με νερό, προσφέροντας την ψευδαίσθηση μιας πολυτέλειας κρεμασμένης στο χείλος του γκρεμού, τώρα μοιάζουν σαν εγκαταλελειμμένα κουφάρια.
Τα στενά δρομάκια της Καλντέρας, φτιαγμένα για να περνούν από εκεί λίγοι άνθρωποι, έχουν μετατραπεί σε περάσματα για εκατοντάδες τουρίστες. Μόλις δύο άτομα μπορούν να περάσουν πλάι-πλάι, και συχνά τα μονοπάτια δεν οδηγούν πουθενά, παρά μόνο σε μια ταράτσα. Μια ταράτσα στο χείλος του γκρεμού.
Από εκεί ψηλά βλέπουμε τη γεωλογική αλήθεια του νησιού. Η Καλντέρα δεν είναι ένα σταθερό έδαφος. Είναι μια ηφαιστειακή πληγή, ένα κομμάτι γης που γεννήθηκε από έκρηξη και διαβρώνεται μέρα με τη μέρα. Κάθε νέα κατασκευή, κάθε προσθήκη τσιμέντου, κάθε νέο βάρος πάνω στο σαθρό έδαφος αυξάνει τον κίνδυνο.
Ολα όσα περιγράψαμε δεν αποτελούν υπερβολές. Δεν είναι ένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά μια πραγματικότητα που έχει ήδη τεκμηριωθεί από μελέτες ειδικών. Οι προειδοποιήσεις δεν είναι καινούριες. Αντιθέτως, έχουν καταγραφεί εδώ και χρόνια με σαφή επιστημονικά δεδομένα που δείχνουν το μέγεθος του κινδύνου.
Η μελέτη Λέκκα
Μία από τις πλέον τεκμηριωμένες μελέτες είναι εκείνη του καθηγητή Ευθύμη Λέκκα, όπως παρουσιάζεται στα διαγράμματα και τις μακέτες του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (ΟΑΣΠ). Τα στοιχεία της μελέτης αποκαλύπτουν τους σοβαρούς γεωδυναμικούς κινδύνους που ελλοχεύουν στην Καλντέρα της Σαντορίνης, με βασικότερο την κατολισθητική δραστηριότητα. Ο καθηγητής και η ομάδα του έχουν εστιάσει στην ανάλυση των γεωλογικών και τεκτονικών παραγόντων που επηρεάζουν την ευστάθεια των πρανών, ειδικά στα σημεία όπου η ανθρώπινη παρέμβαση έχει αλλοιώσει το φυσικό ανάγλυφο.
Η έρευνα εντοπίζει περιοχές όπου το έδαφος έχει ήδη παρουσιάσει ρωγμές και μικρές καταρρεύσεις, αποδεικνύοντας ότι η αστάθεια της Καλντέρας δεν είναι θεωρητικός κίνδυνος, αλλά κάτι που έχει ήδη αρχίσει να συμβαίνει. Οι συνεχιζόμενες επεμβάσεις (διάνοιξη νέων δρόμων, εκσκαφές για νέα κτίσματα και προσθήκη βαριών κατασκευών στις άκρες των πρανών) λειτουργούν ως επιταχυντής της διάβρωσης, επιδεινώνοντας ραγδαία την κατάσταση. Η μελέτη προειδοποιεί ότι αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα, τόσο σε επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού όσο και Πολιτικής Προστασίας, το ρίσκο σοβαρών κατολισθήσεων στο προσεχές μέλλον είναι εξαιρετικά υψηλό.
Η Σαντορίνη πριν από μισό αιώνα ήταν ένα νησί που κυριαρχούνταν από αμπελώνες. Οι αναβαθμίδες της Καλντέρας, αντί για τσιμέντο και πολυτελή καταλύματα, φιλοξενούσαν αμπέλια που έδεναν το έδαφος προστατεύοντάς το από τη διάβρωση. Σήμερα, η εικόνα έχει αντιστραφεί: δεν είναι πια η φύση που πνίγει τα σπίτια, αλλά τα σπίτια που απειλούν τη φύση. Για να δημιουργηθούν οι μεγάλες επιφάνειες που απαιτούνται για τουριστικές εγκαταστάσεις, πραγματοποιούνται εκτεταμένες εκσκαφές αφαιρώντας πολύτιμες στρώσεις εδάφους και μειώνοντας ακόμη περισσότερο τη φυσική σταθερότητα των πρανών.
Η ισχύουσα νομοθεσία περιορίζει τη νόμιμη δόμηση σε ισόγεια κτίρια κύριας χρήσης και σε υπόγειους βοηθητικούς χώρους. Παρ’ όλα αυτά, στην πράξη τα υπόγεια έχουν μετατραπεί σε κανονικά ισόγεια, με αυθαίρετες κατασκευές που, αρχικά παράνομες, νομιμοποιήθηκαν αργότερα μέσα από τους νόμους περί ρύθμισης αυθαιρέτων. Αυτό το νομοθετικό παράθυρο έχει επιτρέψει τη σταδιακή παραμόρφωση του τοπίου, με τις κατασκευές να επεκτείνονται προς κάθε κατεύθυνση αγνοώντας τους φυσικούς περιορισμούς. Η Σαντορίνη δεν είναι πλέον το νησί των υπόσκαφων που σέβονται τη γεωμορφολογία της Καλντέρας, αλλά ένα αρχιτεκτονικό πείραμα χωρίς έλεγχο, χωρίς όρια, χωρίς προνοητικότητα.
Τίμημα χρυσάφι
Το όνειρο να αποκτήσει κάποιος ένα σπίτι ή ένα τουριστικό κατάλυμα με την καλύτερη θέα στον κόσμο έχει ένα εξωφρενικό τίμημα. Το κόστος κατασκευής στην Καλντέρα της Σαντορίνης δεν είναι απλώς υψηλό. Είναι σχεδόν διπλάσιο από το συνηθισμένο, καθιστώντας την οικοδομική δραστηριότητα προνόμιο για λίγους.
Αυτή τη στιγμή η τιμή του μπετόν στην Καλντέρα έχει εκτοξευτεί στα 800 ευρώ ανά κυβικό μέτρο όταν στην υπόλοιπη Ελλάδα η τιμή του δεν ξεπερνά τα 400 ευρώ. Ο διπλασιασμός του κόστους δεν οφείλεται μόνο στη ζήτηση, αλλά κυρίως στις ιδιαίτερες συνθήκες μεταφοράς των υλικών.
Η μορφολογία της Καλντέρας, με τα απόκρημνα σοκάκια και τα στενά μονοπάτια που δεν επιτρέπουν τη χρήση οχημάτων, καθιστά τη μεταφορά των οικοδομικών υλικών εξαιρετικά δύσκολη. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το χτίσιμο ενός σπιτιού στην Καλντέρα εξαρτάται από τα γαϊδούρια, που είναι ο μόνος τρόπος να μεταφερθούν τα υλικά στις απόκρημνες πλαγιές.
Κάθε δρομολόγιο κοστίζει 50 ευρώ, ανάλογα με τη συμφωνία που θα κάνει ο εργολάβος με τους ιδιοκτήτες των ζώων. Και δεν μιλάμε για μία ή δύο διαδρομές - η μεταφορά του μπετόν, των πετρών, των χαλικιών και των υπόλοιπων υλικών απαιτεί δεκάδες δρομολόγια την ημέρα, ανεβάζοντας το συνολικό κόστος κατασκευής στα ύψη.
Το ίδιο ισχύει και για την απομάκρυνση των μπαζών. Καθετί που πρέπει να φύγει από το εργοτάξιο (μπάζα εκσκαφής και υπολείμματα οικοδομικών εργασιών) μεταφέρεται με τον ίδιο ακριβό τρόπο, καθώς η χρήση μηχανικών μέσων σε αυτά τα σημεία είναι σχεδόν αδύνατη. Ετσι, κάθε νέο κτίσμα στην Καλντέρα κοστίζει πολλαπλάσια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη περιοχή στην Ελλάδα, καθιστώντας την οικοδομή εδώ μια επένδυση υψηλού ρίσκου όχι μόνο λόγω της αστάθειας του εδάφους, αλλά και λόγω του τεράστιου κόστους της κατασκευής.
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Νερού στις 22/3, την Παγκόσμια Ημέρα Δασών στις 21/3, και την Ημέρα της Αρκούδας στις 23/3 φροντίζουμε για κάθε πολύτιμη σταγόνα νερού και διαφυλάσσουμε την αγνότητα του φυσικού περιβάλλοντος.
