Αγγελική Κοτταρίδη: Κορυφαίος πολιτικός ο Φίλιππος, εφάμιλλος του Μεγαλέξανδρου, έκανε κράτος από το τίποτα - Οι Μακεδόνες δεν απομύζησαν κανέναν

Η Αγγελική Κοτταρίδη μάς υποδέχεται όλο χαρά στο δεύτερο της σπίτι, όπως φαίνεται να είναι ο πολυμορφικός μουσειακός χώρος των Αιγών που αγγίζει τα 146.000 τ.μ., ένα μίνι μακεδονικό βασίλειο, γεμάτο θησαυρούς αλλά και σε πλήρη αρμονία με τη φύση, ανάμεσα σε περιβόλια και ατελείωτους ελαιώνες, που επίσης αναπτύχθηκαν με τη δική της φροντίδα.

Στην είσοδο οι συνεργάτες της φροντίζουν άλλο ένα αδεσποτάκι που ετοιμάζεται να υιοθετήσει, αφού η φιλόζωη αυτή ομάδα δεν είναι εδώ μόνο για να μιλά για το αξεπέραστο εύρος των μακεδονικών εξερευνήσεων και του ελληνιστικού κοσμοπολιτισμού, αλλά και για να προασπίζεται αυτό τον διαρκώς εξελισσόμενο κόσμο, με την αρχαία έννοια του κεκοσμημένου ωραίου σύμπαντος.

Είναι αδιανόητο να αντιληφθεί κανείς πώς κατάφερε το όραμα της δυναμικής αρχαιολόγου και ερευνήτριας να γίνει επιτέλους πραγματικότητα, ύστερα από τόσες δυσκολίες, καθώς σε αυτό τον διαρκώς εξελισσόμενο χώρο που ονομάζεται Πολυκεντρικό Μουσείο των Αιγών ενώνονται το κεντρικό κτήριο με την ταφική συστάδα των Τημενιδών, το Μουσείο των Βασιλικών Τάφων με το Ανάκτορο του Φιλίππου Β’, το οποίο στέκει πλέον αναστηλωμένο και επισκέψιμο ύστερα από 16 χρόνια εργασιών, ως ο λεγόμενος «Παρθενώνας της Μακεδονίας». «Στην πραγματικότητα, το Ανάκτορο είναι η αναίρεση του Παρθενώνα», μας λέει η κυρία Κοτταρίδη σχολιάζοντας τον χαρακτηρισμό του καθηγητή Βόλφραμ Χέφνερ για το άκρως εντυπωσιακό οικοδόμημα.


«Ο Γερμανός ερευνητής το χαρακτήρισε έτσι χωρίς ακόμη να έχει καταλάβει ακριβώς τη μορφή και τη λειτουργία του, αρκεί που αντιλήφθηκε την τεράστια σημασία του. Ο Παρθενώνας είναι η έκφραση του αθηναϊκού χρυσού αιώνα, ένας ναός που ανήκει στη θεά και οι πολίτες μπορούν να τον θαυμάζουν. Το βασίλειο-καθίδρυμα των Αιγών που δεν είναι η κατοικία του βασιλιά, αλλά ένα οικοδόμημα που ενσωματώνει πολλές λειτουργίες, με κυρίαρχη αυτή της ιερής πολιτικής αγοράς, αντίθετα με τον Παρθενώνα, είναι προορισμένο να χρησιμοποιείται στην κυριολεξία της λέξης από τους ανθρώπους που εισέρχονται σε αυτό ως πολίτες. Το Ανάκτορο των Αιγών, το αρχετυπικό περιστύλιο της ελληνικής αρχιτεκτονικής, ένα κτήριο χωρίς προηγούμενο, που όμως καθόρισε ως μορφή αλλά και λειτουργία την αρχιτεκτονική της Ελληνιστικής Οικουμένης και όχι μόνο, δημιουργήθηκε για να δώσει υπόσταση στην ιδέα της “πεφωτισμένης ηγεμονίας” που εισηγήθηκε ο Πλάτωνας. Και προφανώς δεν είναι τυχαίο ότι συνεκτικός κρίκος του σχεδιασμού του εντυπωσιακού κτηριακού συγκροτήματος είναι ο “λόγος της ομορφιάς”, δηλαδή η αναλογία της χρυσής τομής, το περίφημο Φ (1,61) των Πυθαγορείων, ενώ στις χαράξεις του ενσωματώνεται η αλληλουχία των αναλογιών που στο πλατωνικό σύμπαν ορίζει την “ψυχή του κόσμου”, όπως αναλύει ο φιλόσοφος στον διάλογο “Τίμαιος”».

Ο πλατωνικός κύκλος

Η κυρία Κοτταρίδη εξηγεί αναλυτικά ότι οι Μακεδόνες, επηρεασμένοι από τις πλατωνικές ιδέες, τις οποίες εισήγαγε επίσημα στη μακεδονική αυλή ο μαθητής του Πλάτωνα, Ευφραίος από τους Ωρεούς, που ήταν δάσκαλος και μέντορας του βασιλιά Περδίκκα Γ’ (365-359 π.Χ.), δίνουν ρεαλιστική, πολιτική υπόσταση στη φιλοσοφική ιδέα της «πεφωτισμένης ηγεμονίας». Ο ίδιος ο Φίλιππος που 13 χρόνων βρέθηκε όμηρος στη Θήβα, τη μεγάλη δύναμη της εποχής, είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με τις διδασκαλίες των Πυθαγορείων και του Πλάτωνα, κράτησε την επαφή με τον πλατωνικό κύκλο και εν τέλει αναδείχθηκε ο ίδιος σε πρότυπο πεφωτισμένου ηγεμόνα χάρη στις ουσιαστικές πολιτικές, οικονομικές, στρατιωτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του που κατάφεραν να μετατρέψουν το χάος που κληρονόμησε μετά τη συντριπτική ήττα των Μακεδόνων και τον θάνατο του βασιλιά αδελφού του στο ισχυρότερο κράτος της εποχής του. «Ο Φίλιππος είναι κορυφαίος πολιτικός και εφάμιλλος, κατά τη γνώμη μου, του γιου του σε όλα. Βέβαια ο Αλέξανδρος έκανε την εκτίναξη στην Οικουμένη.


Ο Φίλιππος, όμως, μολονότι ο αντίπαλός του ρήτορας Δημοσθένης επιμένει να τον περιγράφει ως βάρβαρο, είναι αυτός που κατάφερε το έως τότε αδιανόητο, να ενώσει δηλαδή κάτω από τη στιβαρή ηγεσία του τους πάντα ερίζοντες Ελληνες και να ετοιμάσει τη δύναμη που έκανε δυνατή την εκστρατεία του Αλέξανδρου. Οπως έχει αποδείξει ο κορυφαίος ιστορικός και ακαδημαϊκός μας Μιλτιάδης Χατζόπουλος, ο Φίλιππος είναι αυτός που εισήγαγε στο αρχαιότροπο Βασίλειο των Μακεδόνων θεσμούς και νόμους των δημοκρατικών πόλεων του Νότου δημιουργώντας έτσι ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό σύστημα διακυβέρνησης, ικανό να ξεπεράσει τα εγγενή προβλήματα των πόλεων μικρών-κρατών και να οδηγήσει σε μεγάλα, βιώσιμα κρατικά μορφώματα.

Ο Φίλιππος εγκαινίασε πολιτική χορηγιών λειτουργικών κτηρίων στα μεγάλα ιερά, όπως το κτήριο-έδρα του συνεδρίου των αμφικτυόνων στους Δελφούς ή το τελεστήριο στο Ιερό των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης, αλλά και κτηρίων κοινής ωφέλειας για τους πολίτες πόλεων της Νότιας Ελλάδας, όπως η μεγάλη στοά που βρισκόταν στην αγορά της Μεγαλόπολης. Στην περιοχή του Μακεδονικού Βασιλείου που συνεχώς επεκτεινόταν ίδρυσε νέες πόλεις και παράλληλα αναδιοργάνωσε, εκσυγχρόνισε και επέκτεινε τις υφιστάμενες δημιουργώντας έτσι μια νέα αστική τάξη. Αυτή την πολιτική σε τεράστιες διαστάσεις συνέχισε ο Αλέξανδρος, αλλά και οι διάδοχοί του και έτσι ιδρύοντας εκατοντάδες μικρές και μεγάλες πόλεις από τις ακτές της Μεσογείου μέχρι τις όχθες του Ινδού δημιούργησαν τη συναρπαστική Ελληνιστική Οικουμένη, που, δυστυχώς, μας είναι σχεδόν εντελώς άγνωστη και δεν την τιμούμε όπως πρέπει».


Ο κόσμος του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Η κυρία Κοτταρίδη επιμένει στην ανάδειξη της άλλης πλευράς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δηλαδή όχι μόνο εκείνης του ανίκητου στρατηλάτη αλλά και του μεγαλοφυούς και οραματιστή πολιτικού, του ηγέτη που φρόντισε συστηματικά να κάνει καλύτερη τη ζωή όλων των πολιτών της αχανούς αυτοκρατορίας του. «Δεν είναι τυχαίο ότι ο “Κόσμος” που δημιούργησε ο Αλέξανδρος όχι μόνο δεν διαλύθηκε μετά τον θάνατό του, αλλά, αντίθετα, εδραιώθηκε και αναπτύχθηκε και η “ελληνιστική κοινή” όχι μόνο ως ελληνική γλώσσα, αλλά και ως καθημερινός τρόπος ζωής, τέχνη και φιλοσοφία συνέχισε να υπάρχει μέχρι το τέλος της αρχαιότητας δημιουργώντας τα θεμέλια των αυτοκρατοριών που ακολούθησαν.

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες αλλά και οι Πάρθοι βασιλείς του Ιράν μιμούνται τους ελληνιστικούς ηγεμόνες, και μάλιστα οι δεύτεροι κόβουν νομίσματα στα οποία αυτοχαρακτηρίζονται με την επιγραφή “φιλέλλην” στα ελληνικά, ενώ οι περισσότερες από τις ελληνιστικές πόλεις εξακολουθούν να υπάρχουν έως σήμερα, γεννώντας πολιτική και πολιτισμό πέρα από τις αλλαγές των αυτοκρατοριών και των κρατών.

Ο Αλέξανδρος σεβάστηκε τις πίστεις και τα έθιμα των λαών της Οικουμένης, θυσίασε στους θεούς τους και με την πολιτική του άνοιξε τα επιτεύγματα των Ελλήνων σε όλους βελτιώνοντας πραγματικά τη ζωή των υπηκόων του και έτσι κέρδισε την αγάπη και την αναγνώρισή τους. Ηταν βέβαια ένας από τους μεγαλοφυέστερους στρατηγούς της Ιστορίας, αλλά σίγουρα δεν ήταν η μαχητική υπεροχή που έκανε τόσους λαούς να τον λατρέψουν και να θέλουν να τον κάνουν “δικό τους”».

Στο σημείο αυτό η κυρία Κοτταρίδη μάς θυμίζει το αποτύπωμα που άφησαν οι Μακεδόνες μέχρι τις εσχατιές του αρχαίου κόσμου με την κατασκευή πόλεων και κτηρίων κοινής ωφέλειας. «Ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του, οι Μακεδόνες βασιλείς της Οικουμένης, άνοιξαν και οργάνωσαν παλιούς και νέους εμπορικούς δρόμους, έχτισαν γέφυρες, εμπορικούς σταθμούς και λιμάνια, ίδρυσαν πόλεις με αγορές, βουλευτήρια, θέατρα και γυμνάσια, ιερά και ναούς, λιθόστρωτους δρόμους και λεωφόρους, με εντυπωσιακές κιονοστοιχίες, άνετα σπίτια, προηγμένα συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης, που εξασφάλιζαν όχι μόνο ποιότητα ζωής για τους πολίτες τους, αλλά και πολλές ευκαιρίες για οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική και πνευματική εξέλιξη, όπως δείχνουν τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης που πολλαπλασιάζονται με γεωμετρική πρόοδο».

Στην είσοδο του Μουσείου των Αιγών δεσπόζει ένα ελληνιστικό πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου που βρέθηκε στην Ημαθία και κάτω από αυτό υπάρχει ένα απόσπασμα του Πλουτάρχου: «Ο κόσμος που δεν είδε τον Αλέξανδρο, δεν γνώρισε ποτέ τον ήλιο». Η αναφορά μόνο τυχαία δεν είναι, αφού, όπως υποστηρίζει η κυρία Κοτταρίδη, «σύμφωνα με τον συγγραφέα που έζησε 450 χρόνια μετά τον Αλέξανδρο και απολάμβανε τους καρπούς της εδραιωμένης ελληνιστικής κοινής, η μεγαλύτερη συνεισφορά του Μακεδόνα ήταν ότι έκανε τους λαούς του κόσμου να διαβάζουν τον Ομηρο και να γνωρίζουν τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, με άλλα λόγια να μετέχουν και να απολαμβάνουν τους καρπούς του ελληνικού πνεύματος.

Η Ελληνιστική Οικουμένη ήταν ένας κόσμος ανοιχτός και συμπεριληπτικός που ευνοούσε τη συνύπαρξη και την όσμωση λαών, φυλών και εθνών, αμβλύνοντας όρια και αντιθέσεις μέσα από την επαφή, τη συμμετοχή, τις κοινές δραστηριότητες, τους μεικτούς γάμους. Η κλασική Αθήνα είχε καταδικάσει τις γυναίκες της στη σιωπή και την αφάνεια. Στην Ελληνιστική Οικουμένη, ακολουθώντας το πρότυπο των βασιλισσών των μακεδονικών οίκων, οι γυναίκες γίνονται πολύ πιο “ορατές”, αποκτούν δικαιώματα, περιουσία, φωνή, συμμετοχή».

«Είναι μεγάλο λάθος», συνεχίζει η κυρία Κοτταρίδη, «να μπερδεύουμε τον Αλέξανδρο και τους Μακεδόνες με τις αποικιοκρατικές δυνάμεις που απομυζούσαν τον πλούτο των αποικιών μεταφέροντάς τον στη μητρόπολη, γιατί όχι μόνο δεν υπάρχει μεταφορά πλούτου στη Μακεδονία, πέρα από τα χρήματα που έφεραν μαζί τους ως αποζημίωση οι απόμαχοι βετεράνοι του στρατού, αλλά, αντίθετα, με τη δημιουργία πόλεων, την αστικοποίηση και την ανάπτυξη του εμπορίου αυξάνει ο πλούτος στις περιοχές της επέκτασης». Η ίδια ως ερευνήτρια προσπάθησε να καταλάβει αυτό τον τρόπο σκέψης και δράσης αποκωδικοποιώντας τη λογική των κτηρίων, ταξιδεύοντας πολύ και αναζητώντας χαμένα ίχνη και βήματα, ανασκάπτοντας το χώμα της Μακεδονίας, αλλά και στις εσχατιές του Ελληνιστικού Κόσμου.

Διάβαζα με κομμένη την ανάσα τον τρόπο που η κυρία Κοτταρίδη μιλά για τις ανασκαφές και τα ευρήματά της στη Φαϊλάκα (από το αρχαίο όνομα Φυλακαί, δηλαδή το φυλάκιο), ένα μικρό νησί στον μυχό του Περσικού Κόλπου που ο Αλέξανδρος ονόμασε Ικαρο, ο Σέλευκος Α’ το προίκισε με ένα ιερό-οχυρό και οι απόγονοί του με ελληνικές επιγραφές και κτίσματα. Δεν είναι όμως μόνο η Φαϊλάκα και οι Αιγές, αλλά κάθε περιοχή του κόσμου με ελληνικό χρώμα, κάθε μνημείο, κάθε μικρό ή μεγάλο εύρημα την κάνουν πραγματικά να ενθουσιάζεται σαν νεαρή φοιτήτρια, όπως τότε που δίπλα στον Μανόλη Ανδρόνικο είδε να αποκαλύπτονται αυτοί οι αδιανόητοι θησαυροί στην καρδιά της Βεργίνας.

Εκτοτε αποδείχθηκε πολύτιμη θεματοφύλακας αυτού του πολιτισμού, φροντίζοντας τα τελευταία 13 χρόνια ως έφορος αρχαιοτήτων πια να δημιουργηθούν μουσεία, να οργανωθούν εκθέσεις, να αναστηλωθούν και να αναδειχθούν πολλά μακεδονικά μνημεία, όχι μόνο κλασικά και ελληνιστικά, αλλά και βυζαντινά και οθωμανικά, χωρίς προκαταλήψεις και αγκυλώσεις, αλλά με αυτή την οικουμενική ανοιχτοσύνη που ξεπερνάει τις μικρότητες και τα εμπόδια.

Παρότι το άκρως φιλόδοξο σχέδιό της για το Πολυκεντρικό Μουσείο των Αιγών έγινε τελικά πραγματικότητα, όσο πάντα το επιτρέπουν τα γραφειοκρατικά προσκόμματα, η ίδια θέλει να δει να γίνεται πραγματικότητα και το επόμενο όνειρό της, να αποκαλυφθεί στο σύνολό του, να αναστηλωθεί και να αναδειχθεί το Γυμνάσιο της Μίεζας, το τεράστιο γυμνάσιο που έχτισε ο Φίλιππος για να γίνει ο τόπος όπου ο Αριστοτέλης δίδαξε τον Αλέξανδρο και τους νεαρούς Μακεδόνες που άλλαξαν τον κόσμο. Ενα τμήμα του συγκροτήματος αυτού ανασκάφηκε από τη δεκαετία του ’70 μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα στην περιοχή της Αρχαίας Μίεζας, στον κάμπο της Νάουσας. Η ίδια αναγνώρισε ότι πρόκειται για το Βασιλικό Γυμνάσιο, τη Σχολή του Αριστοτέλη που αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς, και χάρη στην πολύτιμη αρωγή του υπουργείου Πολιτισμού και του Δήμου Νάουσας οι ανασκαφές και η έρευνα ξανάρχισαν τον Δεκέμβριο του 2024 και υπόσχονται ήδη πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα.



Η υποχρέωση

Στο ερώτημα αν είναι η τελευταία εν ζωή κλειδοκράτωρ του βασιλικού οίκου των Τημενιδών με διορθώνει λέγοντας: «Ευτυχώς, ούτε πρώτη ούτε τελευταία, αλλά μία ανάμεσα σε πολλούς που πρέπει όμως να γίνουν περισσότεροι». Και μου αποκαλύπτει ένα μυστικό: «Στη Φαϊλάκα, στην ερημιά του θεού, αντιλήφθηκα πραγματικά την τεράστια σημασία του επιτεύγματος των Μακεδόνων για τον Ελληνισμό και τον Κόσμο. Από τη μια οι χρυσές τομές και το πάντρεμα των περσικών με τα ελληνικά στοιχεία που ορίζουν την εικόνα του Ναού του Απόλλωνα και από την άλλη δύο ταπεινά επιτύμβια μνημεία, δύο απλές πέτρες με ελληνικές επιγραφές που βρέθηκαν στο Μπαχρέιν. Στο τέλος του 2ου αιώνα π.Χ., έξω και μακριά από τα ελληνιστικά βασίλεια, ένας Σημίτης από την Αλεξάνδρεια (μάλλον την Αλεξάνδρεια των Χαρακηνών που βρισκόταν κάπου κοντά στη Βασόρα), ο Αυιδίσταρος Αυδιαίου, ένας φτωχός, καθημερινός άνθρωπος, χαιρετά από το μνήμα του με την ελληνική λέξη “ΧΑΙΡΕΙΝ”. Η πλατωνική φιλοσοφία και η ιδέα της γόνιμης συνύπαρξης ως σήμα κατατεθέν του Μακεδόνα βασιλιά και η ελληνική γλώσσα ως όχημα επικοινωνίας των πολιτών της Οικουμένης! Το Πολυκεντρικό Μουσείο των Αιγών και η ανασκαφή στο Γυμνάσιο της Μίεζας μπορούν και πρέπει να γίνουν αφετηρία και αφορμή να αρχίσουμε επιτέλους να μελετάμε συστηματικά και εντατικά στην Ελλάδα το θαύμα που ήταν η Ελληνιστική Οικουμένη. Να γίνουν συνέδρια και εκθέσεις, να δοθούν υποτροφίες, να γραφτούν βιβλία, να μάθουμε και να δείξουμε τι έχουν προσφέρει ο Αλέξανδρος και οι Μακεδόνες στον Κόσμο. Τους το χρωστάμε!».

Προφανώς, πρόκειται για έναν καθαρά αλεξανδρινό τρόπο θέασης του κόσμου που μετράει, αντί για αφηρημένες θεωρίες, πράξεις και έργα εξερευνώντας και μαθαίνοντας τα άπειρα κρυμμένα μυστικά του σύμπαντος.