Αμφίπολη: Παραγγελία του Μ. Αλεξάνδρου o τύμβος, για να τιμήσει τον Ηφαιστίωνα

Αποστομωτική απάντηση σε όλους όσοι, είτε απαξίωναν συνολικά το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης, είτε το χρονολογούσαν σε περίοδο πολύ μεταγενέστερη από την Μακεδονική έδωσαν οι κύριοι υπεύθυνοι της ανασκαφής με ομιλίες τους σε εκδήλωση που διοργάνωσε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης την Τετάρτη 30 Σεπτεμβρίου με τίτλο «Ερευνώντας τον Τύμβο Καστά Αμφίπολης: 2012-2014».

Χρησιμοποιώντας ως αδιάψευστα τεκμήρια ορισμένα κρίσιμα νέα δεδομένα, κατ' αρχήν η επικεφαλής της ανασκαφής, η αρχαιολόγος κυρία Κατερίνα Περιστέρη, κυρίως όμως ο αρχιτέκτονας κ. Μιχάλης Λεφαντζής, αποκάλυψαν ότι ο Τύμβος είναι έργο του Δεινοκράτους, του τελευταίου τετάρτου του 4ου προ Χριστού αιώνα -όπως, άλλωστε, ανέκαθεν υποστήριζαν.

Ο Δεινοκράτης (ή Στασικράτης) υπήρξε στενός συνεργάτης του Αλεξάνδρου, θεωρείται ένας από τους πιο σπουδαίους αρχιτέκτονες της αρχαιότητας -και οπωσδήποτε της ελληνιστικής εποχής.

Ανέλαβε το έργο στην Αμφίπολη κατ' επιθυμία και εντολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος θέλησε με διάφορα ηρώα ανά τον κόσμο να τιμήσει τον αδελφικό του φίλο, πιστό συνοδοιπόρο και συμπολεμιστή Ηφαιστίωνα, επιβάλλοντας, μάλιστα, τη λατρεία του περίπου ως ημίθεου.

Τα πιο εντυπωσιακά από τα ευρήματα που δημοσιοποίησαν για πρώτη φορά το βράδυ της Τετάρτης στη Θεσσαλονίκη οι εκπρόσωποι της ανασκαφικής ομάδας ήταν, οπωσδήποτε, τα εγχάρακτα μονογράμματα του Αντιγόνου του Μονόφθαλμου (382-301 π.Χ.) ο οποίος παρέλαβε το έργο αμέσως μετά την αποπεράτωσή του, καθώς και επιγραφές με το όνομα του Ηφαιστίωνα. Τα σημάδια αυτά, τα οποία βρέθηκαν σε διάφορα σημεία μέσα και έξω από το ταφικό μνημείο αποκλείουν οριστικά οποιαδήποτε άλλη χρονολόγησή του πέραν της Μακεδονικής περιόδου.

Ένα από τα αρχαιολογικά παράδοξα που επεσήμανε στην, εκτός προγράμματος, αλλά καθηλωτική ομιλία του ο αρχιτέκτων Μιχάλης Λεφαντζής, ήταν ότι μία από τις επιγραφές που πιστοποιούσε το «συμβόλαιο» εν ονόματι του Ηφαιστίωνα, βρισκόταν σε κοινή θέα, κοντά στον Λέοντα της Αμφιπόλεως, τα τελευταία 80-90 χρόνια. Κανείς, ποτέ δεν παρατήρησε την ανάγλυφη αναφορά στον Μακεδόνα χιλίαρχο, η οποία ανέμενε τον κ. Λεφαντζή να αναδείξει την τεράστια σημασία της. Φυσικά, υπό το φως των νέων στοιχείων, η θεωρία ότι το ίδιο το ογκώδες και επιβλητικό μαρμάρινο λιοντάρι της Αμφίπολης αρχικά βρισκόταν στην κορυφή του Τύμβου, επιβεβαιώνεται. Υπενθυμίζεται ότι την άποψη αυτή έχει επανειλημμένως προτείνει ο Μιχάλης Λεφαντζής, τεκμηριώνοντάς την με υπολογισμούς και λεπτομερείς αναπαραστάσεις, ξεσηκώνοντας έντονες αντιδράσεις εντός της αρχαιολογικής κοινότητας. 

Συνοπτικά και ενώ αναμένεται στο προσεχές μέλλον, πλέον με ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον, η ολοκληρωμένη επιστημονική ανακοίνωση της ανασκαφικής ομάδας, ο Τύμβος Καστά θεωρείται ενιαίο ταφικό σύνολο, που αποτελείται από το ταφικό μνημείο, τον Λέοντα και τον περίβολο, το οποίο κατασκευάστηκε επί τούτου από τον Δεινοκράτη στη βάση μιας προϋπάρχουσας νεκρόπολης, την οποίαν περιέκλεισε σε έναν πρωτοφανών για την εποχή του διαστάσεων κύκλο («ελλειψοειδούς σχήματος» στην πραγματικότητα κατά τον κ. Λεφαντζή).

Το μνημείο ήταν αφιερωμένο σε έναν αφηρωισμένο ή και αποθεωμένο ήρωα, υπείχε ρόλο λατρευτικού τόπου και ήταν εντελώς ανοιχτό, με ελεύθερη πρόσβαση σε όσους τιμούσαν την μνήμη του Ηφαιστίωνα έως τον 2ο π.Χ. αιώνα.

Τότε οι Μακεδόνες αποφάσισαν να λάβουν έκτακτα μέτρα προστασίας του μνημείου από βανδαλισμούς και έτσι πρόσθεσαν τη μαρμάρινη θύρα πριν από τον καθαυτό ταφικό χώρο, ενώ αργότερα προχώρησαν και στην πλήρη επίχωσή του, προκειμένου να το προστατεύσουν -αφού όμως είχε συληθεί αγρίως.



Η παράξενη ζωφόρος

Ιδιαίτερη έμφαση στην ανασύνθεση των παραστάσεων της ζωφόρου η οποία βρέθηκε στον χώρο του ψηφιδωτού με την αρπαγή της Περσεφόνης έδωσε η κυρία Κατερίνα Περιστέρη. Και πάλι χάρη στην «αριστουργηματική» όπως η ίδια την χαρακτήρισε, εργασία του, ο Μιχάλης Λεφαντζής ανασυνέθεσε τις απεικονιζόμενες μορφές χρησιμοποιώντας σε σημαντικό βαθμό τη φαντασία του, καθώς η φθορά τους από το χρόνο τις είχε καταστήσει εξαιρετικά δυσδιάκριτες. Πρόκειται για μια σύνθετη παράσταση, κατάφορτη συμβολισμών, πιθανώς μυθολογικών, με αναφορές στον θεό Διόνυσο (όπως είχε ήδη επισημάνει σε συνέντευξή του στο protothema.gr ο κατ' εξοχήν ειδήμων στην αρχαία ελληνική γλυπτική κ. Antonio Corso). Διακρίνεται ο τιμώμενος νεκρός, έφιππος ή κρατώντας τα ηνία ενός άρματος, ενώ περιβάλλεται από φτερωτές μορφές που παραπέμπουν στον Ύπνο και τον Θάνατο, έναν ταύρο που μάλλον προορίζεται για θυσία. Στα σχέδια επίσης περιλαμβάνονται υδρίες, δελφικοί τρίποδες, μια λέμβος, ένα κράνος, καθώς και άλλες μορφές, όπως Κένταυροι, ιππείς κ.α. 

Η κυρία Περιστέρη σημείωσε ότι οι εργασίες συντήρησης και μελέτης των ευρημάτων συνεχίζεται στο μουσείο της Αμφίπολης -μολονότι η έλλειψη πόρων και υποστήριξης από το υπουργείο Πολιτισμού δεν διευκολύνει ιδιαίτερα την αποτελεσματικότητα ή την ταχύτητα με την οποίαν προχωρούν οι ειδικοί προς την εξαγωγή συμπερασμάτων. Η επικεφαλής της ανασκαφής, πάντως, έκανε λόγο για κινητά ευρήματα, νομίσματα και αγγεία, για τα οποία είχε δεχτεί έντονη κριτική από μερίδα αρχαιολόγων, καθώς της είχε καταλογιστεί παραμέληση στην αξιοποίησή τους. Ωστόσο, η κα Περιστέρη βεβαίωσε ότι τα στοιχεία αυτά, όσα έχουν βρεθεί σε σχετικά καλή κατάσταση, μελετώνται προσεκτικά και ότι μέχρι στιγμής ενισχύουν τη θεωρία της περί χρονολόγησης του μνημείου στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα.

Στην ομιλία της, η Κατερίνα Περιστέρη επεσήμανε το στοιχείο του δυαδισμού που διατρέχει ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο ολόκληρο το ταφικό μνημείο: Δύο Σφίγγες στην είσοδο, δύο Καρυάτιδες εσωτερικά, αλλά και δύο άλογα στο ψηφιδωτό της Περσεφόνης. Εκ των οποίων, μάλιστα, το ένα μάτι του ενός ήταν χτυπητό γαλάζιο και το άλλο μαύρο -κάτι που δεν μπορεί παρά να συμβόλιζε μια δυαρχία, ή μια διττή κατεύθυνση, ευοίωνη και δυσοίωνη ταυτόχρονα. 

Οι γεωφυσικές ενδείξεις

Των ομιλιών του κ. Λεφαντζή και της κας Περιστέρη προηγήθηκε η παρουσίαση του κ. Γρηγόρη Τσόκα, καθηγητή εφαρμοσμένης γεωφυσικής και προέδρου του τμήματος γεωλογίας του ΑΠΘ. Μαζί με μια «πολυκλαδική», όπως την αποκάλεσε, ομάδα επιστημόνων, με μεταπτυχιακούς και προπτυχιακούς φοιτητές, ο κ. Τσόκας επέβλεψε την γεωφυσική μελέτη του Τύμβου Καστά. Ανέλυσε τη μεθοδολογία και την χρησιμότητα της τομογραφίας που εφάρμοσε, καθώς και τις προσδοκίες που δημιουργούσαν κάποιες ενδείξεις σε διάφορα σημεία κοντά στο ταφικό μνημείο. Δυστυχώς, όμως, όπως παρατήρησε ο κ. Τσόκας, τα περισσότερα από αυτά τελικά αποδείχθηκαν ότι ήταν φυσικοί γεωλογικοί σχηματισμοί και όχι ενδεχόμενα αρχαιολογικά μέλη. Υπογράμμισε, πάντως, ότι η γεωφυσική διερεύνηση του Καστά είναι απαραίτητη και μπορεί να καθοδηγήσει την αρχαιολογική σκαπάνη, μέχρι στιγμής όμως έχει καλύψει μόλις το 1/5 της συνολικής έκτασης του Τύμβου.

Μαυρογιάννης και Κινγκ δικαιώνονται

Τέλος, επιστρέφοντας στις τοποθετήσεις των δύο μελών της ανασκαφικής ομάδας, ενώπιον της υφυπουργού Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, αρμόδιας για ζητήματα Μακεδονίας-Θράκης, κας Μαρίας Κόλλια-Τσαρουχά, καθώς και του υφυπουργού παρά τω πρωθυπουργώ κ. Τέρενς Κουίκ, ο κ. Μιχάλης Λεφαντζής έκλεισε αφήνοντας ένα ερωτηματικό να πλανάται σχετικά με τους επιφανέστερους νεκρούς των Μακεδόνων και την Αμφίπολη. Η δε κα Περιστέρη επανέλαβε την ευχή και την επιθυμία της να δει το μνημείο του Τύμβου Καστά να παραδίδεται, με απόλυτη ασφάλεια και πλήρως επισκέψιμο, «σε όλους τους ανθρώπους».

Η εκδήλωση για την Αμφίπολη στο ΑΠΘ έκλεισε χωρίς ερωτήσεις από το κοινό και χωρίς την παραμικρή αναφορά στα ανθρωπολογικά ευρήματα, το σκελετικό υλικό, όπως και κάποια θεωρία για την ταυτοποίηση των νεκρών που ανευρέθηκαν στον τελευταίο χώρο του μνημείου. Έστω και έτσι, όμως, το κοινό που είχε δημιουργήσει το αδιαχώρητο στην αίθουσα εκδηλώσεων του πανεπιστημίου, χειροκρότησε ζωηρά τους τρεις επιστήμονες.

Κάπου μακριά από το ΑΠΘ, κάποια πρόσωπα που έλαβαν ενεργό μέρος στην διατύπωση ερμηνευτικών υποθέσεων ή και εξηγήσεων για το μνημείο του Τύμβου Καστά, θα πρέπει να ένιωσαν ότι τα ευρήματα τελικά τους δικαίωσαν. Ανάμεσα σε αυτούς που υποστήριζαν τη θεωρία περί Ηφαιστίωνος, οι πιο γνωστοί είναι ο καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Κύπρου κ. Θεόδωρος Μαυρογιάννης και, βέβαια, η αρχαιολόγος Ντόροθι Κινγκ.