Ο άγνωστος και ερωτικός Ελευθέριος Βενιζέλος

Ποιος γνωρίζει άραγε ότι λίγο καιρό πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή ο Ελευθέριος Βενιζέλος περιδιάβαινε στους μεθυστικούς δρόμους της Αβάνας; Και πόσοι ξέρουν την καταλυτική σχέση που διαδραμάτισαν οι προσωπικές συγκρούσεις του μεγάλου ηγέτη με τον Κέινς επιφέροντας άλλη μια χρεοκοπία τις χώρας;

Αυτά τα στοιχεία, καθώς και άγνωστες πτυχές με ερωμένες, απωθημένα πάθη και μυστική διπλωματία παραθέτει ο Μίμης Ανδρουλάκης στο νέο, υπό έκδοση, βιβλίο του «Ταξίδι Μέλιτος», το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Πατάκη. Ο «βενιζελοκομμουνιστής» συγγραφέας -κατά τον πειρακτικό χαρακτηρισμό του Χαρίλαου Φλωράκη- ομολογεί ότι έχει «βιωματική και όχι υμνογραφική σχέση με το θέμα».
Και το έψαξε μέχρι τέλους: τις εσωτερικές συγκρούσεις του ηγέτη που ταυτιζόταν με τον Θουκυδίδη, τον οποίο μετέφραζε μανιωδώς ακόμα και στο γαμήλιο ταξίδι του, τον παράγοντα της τύχης που έπαιξε ρόλο στον συσχετισμό των παράξενων δυνάμεων, το κρητικό σθένος που αναζητούσε την κυριαρχία και την επιβολή και τον ατυχή, όπως καταλαβαίνουμε από το βιβλίο, γάμο του με την Ελενα Σκυλίτση-Στεφάνοβικ.

Επρόκειτο για την πλούσια γόνο που μεγάλωσε στο Λονδίνο, είχε καταγωγή από τη Χίο και φάνηκε να ευεργετεί με τις γενναιοδωρίες της τον Κρητικό πολιτικό. Κυρίως όμως ο Μίμης Ανδρουλάκης προσπαθεί να αφουγκραστεί το πώς και το γιατί, πέρα από τον γάμο του με την «πριγκίπισσα της στερλίνας», ο Βενιζέλος δεν μπόρεσε να αποδεχτεί και να αποκωδικοποιήσει τα μηνύματα για την επικείμενη τη Μικρασιατική Καταστροφή. Οντας μακριά από τα γεγονότα, δεν έμαθε εγκαίρως πως «όταν οι στρατιώτες ήταν στον Σαγγάριο, 150 χιλιόμετρα από την Αγκυρα, ο απεσταλμένος του φίλου μας Μπριάν, φορτωμένος με κιβώτια κονιάκ, γλεντοκοπούσε με τον Κεμάλ. Μέχρι και βαλς χόρευαν οι δυο τους, ο κατάπτυστος Ανρί Μπουιγιόν» την ώρα ακριβώς που ο Βενιζέλος έπλεε στην άλλη άκρη του Ατλαντικού με το «Aquitania».



Μυθιστορηματικές και ιστορικές προσωπικότητες παρελαύνουν από το βιβλίο: ο υπόγειος και καταστροφικός στρατάρχης Κίτσενερ, ο διαβόητος έμπορος όπλων Ζαχάρωφ κ.ά. Επίσης μαθαίνουμε για το ταξίδι του Βενιζέλου στο Χόλιγουντ, τη σχέση του με τον πιανίστα Πεντερέτσκι, αλλά και τη γνωριμία του με τον Προυστ, τη σχέση με τον κύκλο Μπλούμπσερι στο Λονδίνο και τη Βιρτζίνια Γουλφ, αλλά και το ότι αδίκησε τον Καζαντζάκη. Οι έντονες φιλίες, τα μίση αλλά και οι έρωτες φαίνεται να κινούν την Ιστορία. Αμέτρητες επομένως και οι ερωμένες -από τη Μαρίκα Σακοράφου μέχρι την Ισιδώρα Ντάνκαν και τη Λουίζ Ριανκούρ-, καθώς και μια νέα αρχαιολόγο που αποπλάνησε σε μεγάλη ηλικία στην Αβάνα, τη Μαριανίτα Ρέγες-Σκοτ. Εκεί βρέθηκε ο Βενιζέλος -άγνωστο στον περισσότερο κόσμο- το 1922, ακριβώς λίγο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. 

Η παράξενη σχέση με τον Φιντέλ

«Η ζωή όμως έκρυβε μια παράξενη σύμπτωση ανάμεσα στον Φιντέλ και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αν και ο τελευταίος έφτασε στην Κούβα πέντε χρόνια πριν από τη γέννηση του Κουβανού στο Μπιράν. Η νεόκτιστη βίλα στο αριστοκρατικό Βεντάντο της Αβάνας, με την εντυπωσιακή αποικιοκρατική αρχιτεκτονική, όπου κατέλυσε η συντροφιά του Βενιζέλου τον Φλεβάρη του 1922, τριάντα χρόνια μετά θα γίνει η παράνομη ερωτική φωλιά του Φιντέλ με την ξακουστή Νάτι Ρεβουέλτα. Την είχε αγοράσει από έναν έμπορο του Μαϊάμι ο σύζυγός της, καρδιολόγος και κλινικάρχης, ο αξιοσέβαστος πλούσιος -"στωικός" κατά τον Φιντέλ- Ορλάντο Φερνάντες-Φερέρ με τα διπλά της χρόνια. Ενα “χρυσό κλουβί” για τη Νάτι του με τα σμαραγδένια μάτια, τα μαυρo-ξανθά μαλλιά και τη λυγερή μέση χορεύτριας μπαλέτου. Στα πόδια της έπεφταν όλοι οι άνδρες της Αβάνας. Η Νάτι με το κόκκινο ανοιχτό αυτοκίνητο, που θα ’πρεπε να είναι σταρ στο "Havana Yacht Club", σε μια διαδήλωση στις σκάλες του Πανεπιστημίου της Αβάνας έχωσε στην τσέπη του αγνώστου της Φιντέλ τα κλειδιά του σπιτιού της με ένα σημείωμα: “Μετά τις πέντε είμαι μόνη”. Παντρεμένοι και οι δύο. Μια Παρασκεούλα Βλουμ για τον Φιντέλ, με μια διαφορά: αυτή έκανε παιδιά, σε αντίθεση με την Κρητικιά, κι έτσι απ’ αυτή τη σχέση θα γεννηθεί η Αλίντα». 

Η χημεία με τη Μαριέττα Μητσοτάκη

Τους έρωτές του ο Βενιζέλος δεν μπορούσε παρά να τους εκμυστηρευτεί στον γιατρό και «αδελφοποιητό» του Βασίλη Σκουλά από τα νεανικά του χρόνια μέχρι τα βαθιά γεράματα: «Τότε εμείς δεν είχαμε ακόμη γνωριστεί και έκανα παρέα με τους Μαρκαντωνάκηδες -τον Αντώνη και τον Κλέαρχο- στα φοιτητικά χρόνια στην Αθήνα», του λέει. «Σε συνάντησα μετά, μην το ξεχνάς, ήμουν ασκούμενος δικηγόρος όταν ήλθα στ’ Ανώγεια σε μια βάφτιση και σε βρήκα στο γλέντι φοιτητή της Ιατρικής. Οταν σπούδαζε έμενα στην Ομήρου και περνούσα από το γειτονικό σπίτι του Νικολάου Μητσοτάκη, πολύ μακρινός συγγενής μέσω του γάμου της αδελφής μου Κατίγκως με τον μακαρίτη Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Ετσι έπιασα φιλία με την κόρη του Μαριέττα, η οποία σπούδαζε στην Αμερικανική Σχολή Χιλλ στην Πλάκα. Ανταλλάσσαμε βιβλία, τη συνόδεψα μερικές φορές στο θέατρο ή σε κοντινές εκδρομές. Η καρδιά μου σπαρταρούσε δίπλα της, αλλά ήμουν ένας άσημος επαρχιώτης φοιτητής, άμαθος, δειλός. Ε, λοιπόν -μη γελάς, σε παρακαλώ!- στη Μαριανίτα στις πλαγιές των Ανδεων βρήκα κάτι, εξελιγμένο βέβαια, εμπλουτισμένο από τη Μαριέττα Νικ. Μητσοτάκη του 1884-1885, μια φυσική και πνευματική κομψότητα!».




«Εκείνη; Ενιωθε το ίδιο;».
«Η Μαριέττα; Οταν “τυχαία” αγγίζονταν τα χέρια μας νιώθαμε τον ίδιο ηλεκτρισμό. Ημουν, ας πούμε, ένας υπό δοκιμή υποψήφιος αρραβωνιαστικός. Υπήρξαν όμως ορισμένα περιστατικά που με οδήγησαν να κόψω τον πόδα μου, όπως ο λύκος για να γλυτώσει από την παγίδα. Με ξέρεις, είμαι πολύ σκληρός πρώτα με τον εαυτό μου όταν έχω προσβληθεί βαθύτερα. Γίνομαι κακός, σ’ αυτό έχει δίκιο η Ελενα. Ενα απόγευμα καθώς πετάχτηκα στο σπίτι τους για να επιστρέψω προσχηματικά ένα βιβλίο στον πατέρα της, υπήρξα ακούσιος ωτακουστής της διαμαρτυρίας της συζύγου του. “Πολύ αέρα δίνεις Νίκο σ’ αυτόν τον Χανιώτη φοιτητή. Eμαθα ότι έχει καθυστερημένο αδελφό, ανάπηρο πνευματικά και σωματικά, κι αυτά, να ξέρεις, είναι κληρονομικά”. Yστερα αυτός θα γυρίσει πίσω στα Χανιά, έχει στην πλάτη του μάνα, αδελφό, δυο αδελφές κι ένα χρεοκοπημένο μαγαζί του πατέρα του. “Είναι κληρονομικά”, είπε, ενώ ο τύφος σακάτεψε τον Αγαθοκλή. Αυτά, Βασίλη. Δεν ξαναπάτησα το πόδι μου. Eλιωσα από την αϋπνία σε κείνη την εξεταστική της Νομικής, αλλά τιμώρησα και τον εαυτό μου και τη Μαριέττα, που ποτέ δεν έμαθε γιατί απαρνήθηκα τον μεγάλο έρωτά μας κι εξαφανίστηκα. Ποτέ. Δεν την ξαναείδα. Απέφευγα οποιοδήποτε σημείο υπήρχε πιθανότητα να τη συναντήσω. Η μάνα της τελικά την πάντρεψε μ’ έναν ταχυδρομικό υπάλληλο. Μήνας μπαίνει, μήνας βγαίνει, σου λέει. Οταν πεθάνω θέλω να της πεις πόσο την αγάπησα και γιατί χάθηκα». 

Εντονοι ήταν οι έρωτες του Βενιζέλου - και ενίοτε αγιάτρευτοι, όπως με τη Μαρία. «Η Μαρία έτρεμε σύγκορμη στο πλησίασμά του, όπως κι εκείνος στο μαγνητικό της πεδίο ξαναβρήκε την ανδρική του επιθυμία. Αν υπήρχε μια χαραμάδα στον χρόνο, μια προβολή, η Ελενα θα μπορούσε να δει τον συναγερμό των έμπιστων του Βενιζέλου κάθε φορά που ερχόταν στο γραφείο του η Μαρία, στο σπίτι της Πανεπιστημίου - Λυκαβηττού κι ύστερα στο “Πετί Παλαί” και αργότερα στο μεγάλο σπίτι της Λουκιανού, με τον φόβο να πλακώσει η “πριγκίπισσα της στερλίνας” όπως αποκαλούσαν τη σύζυγο. Χειραφετημένη, παράφορη, στοργική και έντονα πολιτικοποιημένη -ο “κόμματος του Κόμματος Φιλελευθέρων”-, ήταν μια σύνθεση των επιθυμιών του από το άλλο φύλο. Αν υπήρχε αυτή η χαραμάδα, θα έβλεπε η Σκυλίτση-Βενιζέλου δεκαπέντε χρόνια μετά -στις 29 Δεκεμβρίου του 1936- μια πανέμορφη στα μαύρα, δεν θα ’χε συμπληρώσει τα σαράντα, να λιποθυμά πάνω από τον ανοιχτό τάφο του Βενιζέλου στο Ακρωτήρι, να σπεύδει ο Κλέαρχος με δυο βρακοφόρους να την απομακρύνει και να την περιποιείται πριν ξεσπάσει μεταθανάτιο σκάνδαλο. Αυτήν αποζητά απόψε ο κουρασμένος του ανδρισμός». 

Η κόντρα με τον Κέινς και η Σμύρνη

Ανοιξη του 1919 και οι σύμμαχοι έκαναν σχεδιασμούς επί χάρτου για το Ανατολικό - χωρίς ακόμα να αντιλαμβάνονται τη σημασία του Κεμάλ. Μοναδικό και ουσιαστικό στήριγμα του Βενιζέλου ο Λόιδ Τζορτζ, ο οποίος έχει θανάσιμη κόντρα με τον Κέινς, που φτάνει να κατακεραυνώνει παραπάνω από μία φορά τη θέση της Ελλάδας. Η φιλοτουρκική και φιλογερμανική στάση του φαίνεται πως οφείλεται και στην «ευαισθησία» του απέναντι στην ηττημένη Γερμανία. Ισως να έπαιξε ρόλο και ένας υπόγειος έρωτας του Κέινς με τον Γερμανό Καρλ Μέλχιορ - απόδειξη ότι τα ερωτικά καθορίζουν τα πολιτικά κατά την ερμηνεία του Ανδρουλάκη. Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του Βενιζέλου στον Χάρολντ Νίκολσον, ο οποίος τον είχε υποστηρίξει ως βοηθός του υπουργού Εξωτερικών Κόρζον, και στη Διάσκεψη της Λοζάνης μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή κατά το γαμήλιο ταξίδι του: 
«Φυσικά. Να το αποδώσετε στον Κέινς, ο οποίος μάλιστα κατ’ ιδίαν κάνει τη σύγκριση Λόιδ Τζορτζ - Βενιζέλου. Ομοιοι στην ταχύτητα σκέψης, την τηλεπαθητική διαίσθηση, εμπειρικοί, όχι διανοούμενοι της πολιτικής, ζεστοί ρήτορες, επιδέξιοι χειραγωγοί της μάζας, απλώνουν το χέρι για να φέρουν κοντά το κοινό τους, οι μόνοι ίσως που δεν προέρχονται από τις ανώτερες τάξεις, οι μόνοι που δεν πέρασαν από το Κέμπριτζ ή τη Σορβόννη. Και βέβαια έχουν τα ίδια διαβολικά γαλάζια μάτια -παράξενο για έναν Κρητικό- με μια μικρή διαφορά στη λάμψη τους: στον Ουαλό είναι η λάμψη ενός τραγοπόδαρου γυναικομανή βάρδου από τα εξωτικά δάση της κελτικής αρχαιότητας, ενώ του Κρητικού μια σύνθεση Αθηναίου δημεγέρτη, όπως του Περικλή και του Δημοσθένη, με αποχρώσεις που κυμαίνονται από την πονηριά του Οδυσσέα ως την αρπακτική καπατσοσύνη Αρμένη μεγαλέμπορου σε ανατολίτικο παζάρι». 



"Θυμάστε πότε φάγαμε τελευταία φορά με τον κύριο Κέινς;"
"Λίγες μέρες μετά την απόβαση στην Σμύρνη. Τότε στο δείπνο ήταν μαζί σας ο Νικόλαος Πολίτης και από μας ο Φίλιπ Καρ εκ μέρους του Λόιδ Τζορτζ, ο Κέινς, ο υποπλοίαρχος Τζέραλντ Τάλμποτ -σύνδεσμός σας με τη βρετανική αντιπροσωπία- κι εγώ. Τότε μας υπογραμμίσατε ότι αν δεν είχατε βάλει το στρατιωτικό κίνημα του Γουδιού του 1909 στο συνταγματικό - δημοκρατικό κανάλι, πιθανόν να έπαιρνε άλλα χαρακτηριστικά ανάλογα με των Νεότουρκων ή μ’ αυτό του Ντ’ Ανούτσιο κι ύστερα μ’ αυτό του Μουσολίνι στην Ιταλία. Ετσι ολοκληρώσατε την απάντησή σας μετά τα “κουρεία” για τη σχέση σας με τον στρατιωτικό ριζοσπαστισμό. Hταν οι μέρες που ήσασταν απελπισμένος με την αδυναμία του ελληνικού στρατού να αποφύγει τα έκτροπα κατά την αποβίβασή του στη Σμύρνη. Σύρθηκε στην αιματοχυσία. Eίχατε την ελπίδα ότι οι Τουρκοκρητικοί θα δρούσαν κατευναστικά αλλά...”. 
“Το θέμα μας ήταν το οικονομικό της Ελλάδας, εγώ καιγόμουν για την εκστρατεία, χρειαζόμουν 3,5 εκατομμύρια λίρες κατά μήνα γι’ αυτήν, κι όμως ο κύριος Κέινς ελεεινολογούσε για δύο  τρίτα της ώρας τη γαλλική εκδικητικότητα εναντίον της Γερμανίας και τον βαθύ αντιγερμανισμό του Κλεμανσό. Επαιρνε τοις μετρητοίς τις πομπώδεις φράσεις του γερο-“Τίγρη”: “Oταν πεθάνω θα με θάψουν όρθιο με το πρόσωπο στραμμένο κατά της Γερμανίας”. Τι θα έλεγες, κύριε Κέινς, αν τα γερμανικά στρατεύματα καταλάμβαναν το Κέμπριτζ, αν είχες νεκρούς το ένα τέταρτο των ανδρών σου στις ηλικίες από 18 έως 30, κοντά στο ενάμισι εκατομμύριο, αν είχε αφανιστεί ο μισός προπολεμικός σου πλούτος, αν είχαν καταστραφεί τα ανθρακωρυχεία, τα ορυχεία σιδηρομεταλλεύματος και το σιδηροδρομικό σου δίκτυο; Θρηνούσε ότι έπρεπε επειγόντως να εξασφαλιστούν 200.000 τόνοι σιτάρι και 75.000 τόνοι παστό χοιρινό τον μήνα για τους λοιμοκτονούντες Γερμανούς, αλλά δεν ενδιαφερόταν τι θα φάνε οι δικοί μου στρατιώτες στη Μικρά Ασία. Λησμονούσατε πως την ώρα που εσείς ρητορεύατε never again, ποτέ ξανά πόλεμος, εμένα με στείλατε να πολεμώ εκεί με συμμαχική εντολή». 

«Τα έλεγε σ’ εσάς ο Κέινς για να τα ακούει ο Φίλιπ Καρ, επειδή ο Λόιδ Τζορτζ του είχε ξεκαθαρίσει: “Αν δεν πληρώσουν τον λογαριασμό οι Γερμανοί που προκάλεσαν τη ζημιά, πρέπει να τον στείλουμε στον Αγγλο φορολογούμενο”. Πιστεύει ο Κέινς πως οι Γερμανοί δεν πρέπει και δεν μπορούν να πληρώσουν πάνω από 2 δισεκατομμύρια λίρες επανορθώσεις, διαφορετικά θα έχουμε εκεί πείνα, ταραχές και μπολσεβίκικη επανάσταση». «Επρεπε πράγματι να μπει ένα όριο στις επανορθώσεις, όμως εκείνος έλεγε και ξανάλεγε: “Καρχηδόνια ειρήνη ζητούν από τη Γερμανία να υπογράψει, λευκή επιταγή που οι Τρεις θα σημαδέψουν τον αριθμό, ο Λόιδ Τζορτζ σκέφτεται μόνο τι γράφει στα πρωτοσέλιδα ο βρετανικός Τύπος: “Βάλτε τους Ούννους να πληρώσουν!”.

Ο Κλεμανσό ήθελε να καταστρέψει μακροπρόθεσμα την οικονομική ισχύ της Γερμανίας. Ο Γουίλσον πρόδωσε τις αρχές του και, κουφός και τυφλός, έπαιζε την τυφλόμυγα με τους άλλους δυο. Τέτοια επαναλάμβανε. Κι όταν τον πίεζα εγώ για επείγουσα οικονομική βοήθεια, κοίταξε νευρικά τον Καρ και μου απάντησε: “Κύριε Βενιζέλο, να εκδώσετε πολεμικά ομόλογα με την εγγύηση των συμμαχικών και εχθρικών δυνάμεων. Αυτή την γενική πρόταση έχω κάνει στον Λόιδ Τζορτζ”. “Ποιες εγγυήσεις κύριε Κέινς; Οι μόνοι που δεν είναι χρεοκοπημένοι είναι οι Αμερικανοί”, τον έκοψα. “Ακριβώς να εγγυηθούν οι Αμερικανοί”. “Ουσιαστικά προτείνετε να διαγραφούν όλων τα χρέη σε βάρος της Αμερικής;”. “Μάλιστα”. “Προτείνετε μια ωραία αλλά ανέφικτη ιδέα - οι Αμερικανοί δεν δέχονται κι εγώ μένω ξεκρέμαστος στα μέτωπα της Μικράς Ασίας”. Τότε παρενέβη ο Φίλιπ Καρ και τον αποστόμωσε: “Ο πρωθυπουργός κατέθεσε το υπόμνημα του Κέινς στον πρόεδρο Γουίλσον, όμως απερρίφθη απερίφραστα. Κατέθεσε συμπληρωματική πρόταση να μην πληρώνουν οι Σύμμαχοι τόκους επί των δανείων μέχρι να ορθοποδήσει οικονομικά η Ευρώπη”. Βρέθηκα σε πολύ δύσκολη θέση, αγαπητέ Νίκολσον, να ερίζουν μπροστά μου όλα τα μέλη της βρετανικής αντιπροσωπίας. Κι όταν σtη συνέχεια αναζήτησα ιδιαιτέρως τον νεαρό Κέινς, αυτός είχε εξαφανιστεί. Σκεφτείτε να μην ήταν και λάτρης του ελληνικού πολιτισμού». 

Το μνημόνιο που έμεινε στα χαρτιά

Ο Ανδρουλάκης μας ενημερώνει στο ιστορικό του μυθιστόρημα ότι λίγα χρόνια αργότερα ο Βενιζέλος θα προτείνει μάταια το δικό του μνημόνιο στους δανειστές, «για να εξασφαλίσει πενταετή αναστολή πληρωμών των τοκοχρεολυσίων και δάνειο 50 εκατ. δολαρίων υπό την εγγύηση της Κοινωνίας των Εθνών. Σ’ εκείνη συνάντηση -στις 21 Ιουλίου του 1931- ο Βενιζέλος ζητά από τον Χάρολντ Νίκολσον τη φιλική του μεσολάβηση στον Κέινς και του υπενθυμίζει τις συζητήσεις τους στο Παρίσι το 1919 και στο "Aquitania" τον Οκτώβριο του 1921». Για μια ακόμα φορά η πρότασή του απορρίφθηκε, καθώς ο Κέινς είχε μπλοκάρει και παλιότερα αίτηση χρηματοδότησης. Επρόκειτο για μια αδυσώπητη κόντρα που θα κορυφωθεί με την υποστήριξη εκ μέρους του Βενιζέλου της σκληρής δραχμής -στη βάση του χρυσού κανόνα- και με τον Κέινς να υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο, με τραγικά για εμάς -πολιτικά και οικονομικά- αποτελέσματα.