Γιατί η Μεγάλη Παρασκευή είναι η ιερότερη ημέρα της Ορθοδοξίας

Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η σοβαρότερη και ιερότερη μέρα του ορθόδοξου εορτολογίου. Τη Μεγάλη Παρασκευή κορυφώνονται τα πάθη του Χριστού και γίνεται η σταύρωση Του. Όπως αναγράφεται στο "Κατανυκτικό Τριώδιο":
"Τη Αγία και Μεγάλη Παρασκευή τα άγια και σωτήρια και φρικτά πάθη του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού επιτελούμεν τους εμπτυσμούς, τα ραπίσματα, τα κολαφίσματα, τας ύβρεις, τους γέλωτας, την πορφυράν χλαίναν, τον κάλαμον, τον σπόγγον, το όξος, τους ήλους, την λόγχην και προ πάντων τον σταυρόν και τον θάνατον, α δι’ ημάς κατεδέξατο έτι δε και την του ευγνώμονος Ληστού, του συσταυρωθέντος Αυτώ, σωτήριον εν τω σταυρώ ομολογίαν».

Από τα ξημερώματα της Μεγάλης Παρασκευής, ετοιμάζεται ο Επιτάφιος. Σε πολλές εκκλησίες μάλιστα, έχει προηγηθεί ολονυχτία. Έως τις 11:00 π.μ. περίπου, τελείται η λειτουργία των Μεγάλων Ωρών όπου γυναίκες μοιρολογούν και κλαίνε για τον Χριστό ενώ ταυτόχρονα γίνεται προσκύνημα στον σταυρωθέντα Ιησού.

Η "Αποκαθήλωση" προς το μεσημέρι, είναι μία από τις πλέον αναπαραστατικές σκηνές της ορθόδοξης τελετουργίας.
Ο ιερέας  παριστάνει τον Ιωσήφ από Αριμαθαίας. Ανεβαίνει με μικρή σκάλα στον Σταυρό, αποκαθηλώνει τον Εσταυρωμένο και τον πηγαίνει με σεβασμό στο Άγιο Βήμα από όπου θα ξαναβγεί κρατώντας το ξαπλωτό νεκρό σώμα του Ιησού (τον Αμνό), για τον Επιτάφιο.

Με πομπή θα το αποθέσει στο στολισμένο κουβούκλιο. Στο διάστημα αυτό ψάλλεται συνοδευτικά ένα αφηγηματικό και ποιητικό Δοξαστικό των Αποστίχων:
"Σε τον αναβαλλόμενον το φως, ώσπερ ιμάτιον, καθελών Ιωσήφ από του ξύλου συν Νικοδήμω, και θεωρήσας νεκρόν, γυμνόν, άταφον,ευσυμπάθητον θρήνον αναλαβών…"

Ο Επιτάφιος

Ο Επιτάφιος είναι το "κουβούκλιο όπου έχει εναποτεθεί ιερό ύφασμα με εικόνα του νεκρού σώματος του Χριστού και το ίδιο το ύφασμα" ("Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας", Ακαδημία Αθηνών, έκδοση 2014).

Μετά την αποκαθήλωση του Κυρίου, νεαρά κορίτσια, συνήθως, στολίζουν τον Επιτάφιο με τριαντάφυλλα, βιολέτες, μενεξέδες και άλλα ανοιξιάτικα λουλούδια. Όπως διαβάζουμε, πάλι στο ΧΛΝΓ της Ακαδημίας Αθηνών, τα λουλούδια του Επιταφίου ονομάζονται σταυρολούλουδα.

Μετά τον στολισμό του Επιταφίου, οι πιστοί προσέρχονται στις εκκλησίες για να προσκυνήσουν και συχνά να περάσουν κάτω από τον Επιτάφιο. Αυτό αποτελεί και μία ένδειξη υποταγής-ομολογίας στον Χριστό.

Η βραδινή ακολουθία του Επιταφίου ψάλλεται με λιγότερο πένθος. Ο διάκοσμος, τα λουλούδια, τα φώτα του ναού και το πλήθος των πιστών δημιουργούν μία αισιόδοξη ατμόσφαιρα πού προοιωνίζεται την Ανάσταση του Κυρίου. Τα άμφια των ιερέων είναι πανηγυρικά και η όλη η υμνολογία (ο κανόνας και τα εγκώμια) ψάλλονται με ρυθμό ζωηρό και εναρμόνιο.

Η περιφορά του Επιταφίου το βράδυ στις συνοικίες των πόλεων και στα δρομάκια των χωριών είναι ένα ελληνικό τελετουργικό έθιμο. Οι επιτάφιοι των χωριών σε πόλεις και κωμοπόλεις διασταυρώνονται και συγκεντρώνονται σε ένα κεντρικό σημείο όπου αναπέμπεται και κοινή δέηση.

Γραφικότεροι είναι βέβαια οι επιτάφιοι των νησιών που περνούν δίπλα από τη θάλασσα αλλά και εκείνοι των ορεινών και απομονωμένων χωριών.

Η βαθύτερη και η πιο λαϊκή σημασία της περιφοράς του επιταφίου είναι ο εξαγιασμός του όλου χώρου των σπιτιών (και των κτημάτων στα χωριά). Οι επιτάφιοι συγκεντρώνουν όλη τη δύναμη της ευλογίας της Μεγάλης Εβδομάδας. Είναι το αποκορύφωμα του μεγάλου γεγονότος του σταυρικού θανάτου του Χριστού, πριν την Ανάσταση. Γι' αυτό πριν να μπει πάλι στην εκκλησία περνούν κάτω απ' αυτόν οι πιστοί. Και στο τέλος της Ακολουθίας, όλοι θέλουν να κρατήσουν κάτι απ' αυτόν σαν "φυλαχτικό".

Έθιμα και συνήθειες της Μεγάλης Παρασκευής

Η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής επιβάλλεται από παλιές εκκλησιαστικές διατάξεις όπως γράφεται χαρακτηριστικά στο "Τριώδιον":
"… ουδέ τράπεζαν ιστώμεν ούτε εσθίομεν … Ει δε τυχόν εστί τις ασθενής και υπέργηρης και αδυνάτως έχων … δίδοται αυτώ άρτος και ύδωρ μετά την δύσιν ηλίου".

Στις παλαιότερες γενιές η ασκητική αυτή απαγόρευση τηρούνταν απαρέγκλιτα. Σήμερα η νηστεία περιορίζεται το πολύ ως το λάδι. Υπάρχουν βέβαια κάποια θεοσεβούμενη άτομα που δεν τρώνε τίποτα όλη τη μέρα, μόνο προς το βράδυ, πίνουν λίγο ξίδι ή ζωμό από βρασμένο σε κοχλιούς (σαλιγκάρια) όπως στην Κρήτη, για να συμμερίζονται "το όξος και τη χολή" που ήπιε ο Χριστός.

Αυστηρότατο πένθος κρατά ο λαός τη Μεγάλη Παρασκευή σε ψυχαγωγία και διασκέδαση. Χαρακτηριστική είναι επίσης η αποχή από τα χαρτοπαίγνια.
"Κρεμάνε τον φάντη (τον βαλέ)", κατά τη λαϊκή έκφραση, από το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης ως το πρωί του μεγάλου Σαββάτου.

Το 1976 κυκλοφόρησε το βιβλίο "Le Mirologue de la Vierge I. La Chanson Populaire du Vendredi Saint". Συγγραφέας του ήταν ο Bertrand Bourier, ένθερμος φιλέλληνας και λάτρης του νεοελληνικού λόγου. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε στη Γενεύη. Αναφέρεται, όπως βλέπουμε και στον τίτλο, στο "Μοιρολόι της Παναγιάς", ένα παραδοσιακό εξωεκκλησιαστικό τραγούδι της Μεγάλης Παρασκευής.

"Η Παναγία η Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
την προσευχή της έκανε για το μονογενή της
Ακούει αστραπές, ακούει βροντές και ταραχή μεγάλη
βγαίνει να δει στην πόρτα της, να δει στη γειτονιά της..."
Σύμφωνα με τον B. Bourier, το μοιρολόι της Παναγιάς το βρίσκουμε σε χειρόγραφα τον 14ο αιώνα σε διάφορες παραλλαγές. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, το βρίσκουμε και τυπωμένο σε συλλογές.

Η Μεγάλη Παρασκευή στα Απόκρυφα Ευαγγέλια

Τα ονόματα των δύο ληστών οι οποίοι σταυρώθηκαν μαζί με τον Χριστό δεν αναφέρονται σε κανένα από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Υπάρχουν μόνο στα λεγόμενα "Απόκρυφα Ευαγγέλια".
Σύμφωνα λοιπόν με το "Ευαγγέλιο του Νικόδημου" και τα αποκαλούμενα "Άκτα Πιλάτου" ("Πράξεις Πιλάτου") αυτοί ονομάζονταν Δυσμάς και Γέστας.

"Ένας από τους κακούργους που ήταν κρεμασμένος στον σταυρό του μίλησε και του είπε: Αν είσαι εσύ ο Χριστός, σώσε τον εαυτό σου κι εμάς". Στράφηκε τότε ο Δυσμάς προς το μέρος του, τον επιτίμησε και του είπε: "Ούτε τον Θεό δεν φοβάσαι εσύ; Δεν είσαι όπως και κείνος καταδικασμένος; Κι εμείς, βέβαια, δίκαια, γιατί τιμωρούμαστε γι' αυτά που κάναμε, αυτός όμως δεν έκανε κανένα κακό". Και είπε στον Ιησού: "Θυμήσου με Κύριε στη βασιλεία Σου". Του απάντησε ο Ιησούς: "Αλήθεια, σου λέω ότι σήμερα κιόλας θα είσαι μαζί μου στον Παράδεισο".

Σε άλλους αρχαίους θρύλους, διαφορετικούς από αυτούς που υπάρχουν στα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα οι δύο ληστές που κρεμιούνται στον σταυρό ονομάζονται Τίτος και Δουμάχος και η πρώτη συνάντησή τους με τον Ιησού γίνεται πολύ πριν το Γολγοθά, σε μία ερημιά της Αιγύπτου όπου καταφεύγουν ο Ιωσήφ και η Παναγία για να γλιτώσουν από τον διωγμό του Ηρώδη. Από τότε ο Χριστός, μικρό παιδί ακόμα, προλέγει στους ληστές το μαρτύριο που θα περάσουν μετά από τριάντα χρόνια στο Σταυρό όπως και την αποδοχή του Τίτου στον Παράδεισο. Σχετική διήγηση υπάρχει στο "Αραβικό Ευαγγέλιο της Παιδικής Ηλικίας του Ιησού".

Ο Ρωμαίος στρατιώτης ο οποίος κέντησε με τη λόγχη το πλευρό του Ιησού, ονομάζεται στα απόκρυφα χριστιανικά κείμενα Λογγίνος. Ωστόσο αργότερα, το όνομα Λογγίνος αποδόθηκε από τη χριστιανική παράδοση σε ένα άλλο ανώνυμο πρόσωπο του Ευαγγελίου ,τον Ρωμαίο εκατόνταρχο που αναφωνεί κάτω από τον σταυρό όταν ο Ιησούς αφήνει την τελευταία πνοή Του: "… αληθώς Θεού υιός ην ούτος" (Ματθαίου 27,54).

Τη μνήμη του εκατόνταρχου Λογγίνου τιμά η Ορθόδοξη Εκκλησία στις 16 Οκτωβρίου.
Πηγές: Δημήτριος Σ. Λουκάτος, "Πασχαλινά και της Άνοιξης", Εκδόσεις Φιλιππότη, Β' έκδοση 1988.
Ιωάννης Καραβιδόπουλος "ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, Α' ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ", Εκδόσεις Π. Πουρνάρας 2011.