Αντικύθηρα: Βυθίζουν ακόμα πιο βαθιά το Ναυάγιο

Σε ναυάγιο εξελίσσεται η υποθαλάσσια αρχαιολογική έρευνα στα Αντικύθηρα, ένα ναυάγιο εξαιρετικά επιζήμιο και οδυνηρό για πολλούς λόγους. Αλλά κυρίως για τη διεθνή υπόληψη της Ελλάδας ως κράτους που είναι σε θέση να φροντίζει και να αναδεικνύει εξαιρετικά σημαντικές αρχαιότητες.

Το περίφημο Ναυάγιο των Αντικυθήρων, ένα από τα πιο σημαντικά υποθαλάσσια αρχαιολογικά ευρήματα του κόσμου, ουσιαστικά έχει εγκαταλειφθεί στην τύχη του για πάνω από έναν χρόνο. Επιγραμματικά, γι’ αυτή την κατάσταση η οποία μόνο ντροπή και λύπη μπορεί να προξενεί, φέρουν βαρύτατη ευθύνη συγκεκριμένοι άνθρωποι, άμεσα εμπλεκόμενοι με την ανασκαφή. Είναι εκείνοι που, όπως φαίνεται αλλά και καταγγέλλεται, αποφάσισαν να προτάξουν το προσωπικό τους συμφέρον και την ατομική τους προβολή εις βάρος της έρευνας. Η άμεση συνέπεια των εκτρόπων που ανέκυψαν ήταν οι εσωτερικές έριδες, ο διχασμός και τελικά η παράλυση της ανασκαφικής ομάδας.

Πάγωσαν οι χορηγίες

Υστερα από μια αλληλουχία θλιβερών εξελίξεων ήταν μοιραίο ότι από το ναυάγιο θα αποστασιοποιούνταν και οι βασικοί υποστηρικτές του εγχειρήματος: χορηγοί όπως ο ελβετικός οίκος υψηλής ωρολογοποιίας Hublot που έχει προσφέρει μέχρι στιγμής 150.000 ευρώ και προβάλλει συστηματικά την ανασκαφή σε ολόκληρο τον πλανήτη, η Cosmote, το Ιδρυμα Λασκαρίδη και άλλοι πάγωσαν τη χρηματοδότηση του έργου επ’ αόριστον - ή, τουλάχιστον, έως ότου αποκατασταθεί η εύρυθμη λειτουργία της ερευνητικής ομάδας. Οι προοπτικές όμως για την επανενεργοποίηση των χορηγιών είναι επί του παρόντος άδηλες και μάλλον δυσοίωνες. Και δεν θα μπορούσε να ισχύει κάτι διαφορετικό όταν δεν υπάρχουν οι απαραίτητες εγγυήσεις.

Οταν, π.χ., εναντίον του φερόμενου ως διαλυτικού παράγοντα της ανασκαφής εκτοξεύονται απροκάλυπτα βαρύτατες κατηγορίες. «Συγκεκριμένα ο Αμερικανός αρχαιολόγος Μπρένταν Φόλεϊ που αυτοπροβάλλεται διεθνώς, αλλά εντελώς αυθαίρετα, σαν συν-επικεφαλής της ανασκαφής, λαμβάνει κολοσσιαίες αμοιβές. Οι οποίες φυσικά προέρχονται από χορηγίες αφελών χορηγών που αιμοδοτούν το πρόγραμμα ώστε να παραχθεί επιστημονική γνώση και όχι παχυλές αμοιβές γι' αυτόν και τους συνεργάτες του», αναφέρει χαρακτηριστικά άνθρωπος με άμεση εμπλοκή στην οικονομική υποστήριξη της έρευνας στα Αντικύθηρα. Ο ίδιος, μάλιστα, συμπληρώνει ότι «ο δρ Φόλεϊ και οι συνεργάτες του ουδέποτε παρέδωσαν εγκαίρως το πλήρες υλικό της ανασκαφής στην υπηρεσία, παρά την υποχρέωση που έχουν βάσει νόμου. Κάτι τέτοιο έγινε μεν, αλλά μόνο εν μέρει, τον Οκτώβριο του 2017, δηλαδή μετά από τέσσερα ολόκληρα χρόνια ανασκαφών στο ναυάγιο.

Αλλά και για να πειστεί ο κ. Φόλεϊ να αποδώσει στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων μέρος του υλικού, έπρεπε να προηγηθούν επίμονες, μακροχρόνιες και ισχυρές πιέσεις -άκουσον άκουσον- από εμάς, τους χορηγούς. Για να αντιληφθεί κάποιος το χαοτικό της όλης κατάστασης που έχει προκαλέσει η συμπεριφορά του Φόλεϊ, ας σημειωθεί ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος έχει συνασπιστεί με δύο αρχαιολόγους, υπαλλήλους της Εφορείας, οι οποίοι υπακούουν μόνο σε αυτόν και αγνοούν την προϊσταμένη τους, την κυρία Σίμωσι. Εκτός αυτού, ένας εκ των δύο αυτών ερευνητών σχεδόν δεν έχει πατήσει ποτέ το πόδι του στην περιοχή της ανασκαφής, ο δε έτερος δεν διαθέτει καν τα προσόντα για να καταδυθεί σε τόσο μεγάλο βάθος (κοντά στα 55 μέτρα) και άρα να προσεγγίσει απευθείας το ναυάγιο».

Η εκπαραθύρωση της αρχαιολόγου

Το σκηνικό διάλυσης που διαμορφώθηκε γύρω από το ναυάγιο προχώρησε ακόμη πιο βαθιά, στη σήψη, όταν η επικεφαλής της επιχείρησης στα Αντικύθηρα ξαφνικά μετατέθηκε στην Εύβοια. Μία από τις πλέον καταρτισμένες αρχαιολόγους στην Ελλάδα, υψηλά εξειδικευμένη και πεπειραμένη στις υποθαλάσσιες έρευνες, η κυρία Αγγελική Σίμωσι, με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού απομακρύνθηκε από το έργο της ενώ η έρευνα στο ναυάγιο βρισκόταν σε κρίσιμο στάδιο. Με μεταπτυχιακά και διδακτορικό στην Υποβρύχια Αρχαιολογία, με 30 χρόνια καταδύσεων και ύστερα από 35ετή θητεία στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, κρίθηκε αρμοδίως ότι η ιδανική θέση για την αξιοποίηση των προσόντων της κυρίας Σίμωσι ήταν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας και όχι το Ναυάγιο των Αντικυθήρων.

Ετσι απομακρύνθηκε από το ερευνητικό έργο που διηύθυνε, με πανθομολογούμενη επιτυχία, από το 2008. Αν και, σύμφωνα με τα ήθη των αρχαιολόγων, η ανασκαφή παραμένει υπό την εποπτεία της, παρα τρόπον τινά είναι «δική της». Πέραν των εσωτερικών προβλημάτων, ένας από τους μεγάλους κινδύνους που αντιμετωπίζει το ναυάγιο είναι πάντα το ενδεχόμενο λεηλασίας από καταδυόμενους αρχαιοκάπηλους. Μάλιστα, ο δήμαρχος Κυθήρων Στράτος Χαρχαλάκης έφτασε να ζητά από την πολιτεία την αξιοποίηση εξειδικευμένου προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων, τόσο του Πολεμικού Ναυτικού όσο και του Λιμενικού Σώματος απλώς διότι διαθέτει ενδείξεις -αν μη τι άλλο- ότι η απειλή είναι απολύτως υπαρκτή.

Μία ακόμη μελανή παράμετρος της αποδιοργάνωσης συνιστά το γεγονός ότι ο Μπρένταν Φόλεϊ διέλυσε με δική του πρωτοβουλία, μονομερώς, την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία (ΑΜΚΕ) Αργώ. Επρόκειτο για τον φορέα που είχε συσταθεί για τη διαχείριση των σύνθετων λειτουργικών αναγκών της ανασκαφής. Σε μία από τις επιστολές του προς την υπουργό Πολιτισμού Μυρσίνη Ζορμπά σχετικά με την κατάσταση που κακοφορμίζει όσον αφορά το ναυάγιο, ο δήμαρχος Κυθήρων ανέφερε τον περασμένο Ιούλιο ότι «είναι μείζον το ζήτημα που έχει προκύψει σχετικά με την εμπλοκή του κ. Μπρένταν Φόλεϊ στη διεξαγωγή των ερευνών, ζήτημα το οποίο προκάλεσε όχι μόνο τη μονομερή διάλυση της διαχειρίστριας ΑΜΚΕ, αλλά ουσιαστικά και την ακύρωση των προγραμματισμένων ερευνών του παρελθόντος Μαΐου (σ.σ.: 2018).

Η όλη συμπεριφορά του κ. Φόλεϊ και η συστηματική προσπάθειά του να παρουσιάσει τον εαυτό του ως την επιστημονική κορυφή της έρευνας σε παγκόσμιο επίπεδο (υπάρχει σχετικό υλικό που αποδεικνύει τούτο και είναι στη διάθεσή σας) μας δημιουργούν έντονη ανησυχία σχετικά με κάθε πιθανή μελλοντική εμπλοκή του στις έρευνες, υπό οποιαδήποτε θέση ή ιδιότητα». Οπως τονίζει ο κ. Χαρχαλάκης, «το πρόγραμμα ‘‘Επιστροφή στα Αντικύθηρα’’ αποτελεί για τον δήμο μας τη μοναδική ίσως ευκαιρία αποτροπής της ερήμωσης του μικρού vησιού, το οποίο φθίvει πληθυσμιακά και σήμερα κατοικείται μόνο από 19 ηρωικούς κατοίκους. Με έκπληξη πληροφορηθήκαμε ότι η προγραμματισμένη από το 2017 περίοδος ερευνών την άνοιξη του 2018 ακυρώθηκε χωρίς προφανή και ουσιώδη λόγο. Η ανησυχία μας για την έρευνα γιγαντώθηκε μόλις γίναμε γνώστες του εκπεφρασμένου προβληματισμού του κ. Πάνου Λασκαρίδη, που αναφέρεται ξεκάθαρα σε προσπάθεια οικειοποίησης της έρευνας από ξένους συνεργάτες και δηλώνει ότι αποσύρει το ενδιαφέρον και την ουσιώδη στήριξή του στην έρευνα εάν δεν αλλάξουν οι έως σήμερα διαμορφούμενες συνθήκες».

Καταδυόμενη αρχαιοκαπηλία

Το παγκόσμιο κοινό, ειδικών και μη, σαγηνευόταν τακτικά από τα επιμέρους αντικείμενα που ανευρίσκονταν ενόσω εξελισσόταν η ανασκαφή βάσει του εγκεκριμένου από το ΥΠΠΟ πενταετούς προγράμματος (2014-2019). Ενα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα ήταν οπωσδήποτε το χέρι χάλκινου αγάλματος ανδρικής μορφής που είχε αναδυθεί τον Οκτώβριο του 2017 από το σημείο του ναυαγίου. Με τέτοιους, μαγικούς θα τολμούσε κανείς να πει, αρχαιολογικούς θησαυρούς να ανασύρονται από τα βάθη των Αντικυθήρων, αν μη τι άλλο, διαφημιζόταν τακτικά η ίδια η Ελλάδα. Σήμερα όμως το ναυάγιο κινδυνεύει. Η βυθισμένη κιβωτός θαυμαστών μυστικών, μέσα από την οποία προέκυψε ο μυστηριώδης αλλά και ήδη θρυλικός Μηχανισμός των Αντικυθήρων που απασχολεί τους επιστήμονες για περισσότερο από έναν αιώνα, αντιμετωπίζει πολλαπλές απειλές.

Το πλοίο που ναυάγησε στα Αντικύθηρα πριν από περίπου 2.200 χρόνια ενώ ήταν κατάφορτο με αγάλματα και πλήθος αντικειμένων μεγάλης αξίας απομένει πλέον εκτεθειμένο και απροστάτευτο, βορά στους αρχαιοκάπηλους. Σε συνάρτηση με τα εσωτερικά προβλήματα των ανασκαφέων όπως σκιαγραφήθηκαν επιγραμματικά προηγουμένως, ακούγονται κραυγές αγωνίας. Τις απευθύνουν προς το υπουργείο Πολιτισμού και την πολιτεία παράγοντες που έχουν από πρώτο χέρι γνώση της κατάστασης, ιδιαίτερα δε των κινδύνων που απειλούν το ναυάγιο. Στο ΥΠΠΟ συχνά λαμβάνουν τις εναγώνιες εκκλήσεις του τοπικού δημάρχου Στράτου Χαρχαλάκη. Ο οποίος, μεταξύ πολλών άλλων, επισημαίνει με τη μέγιστη δυνατή έμφαση την ανάγκη προστασίας του ναυαγίου από τους αρχαιοκάπηλους.

Οπως γράφει σε επιστολή του ο κ. Χαρχαλάκης, «ήδη μετά το πέρας της ανασκαφής από την ομάδα του Γάλλου θαλάσσιου εξερευνητή Ζακ Κουστό τη δεκαετία του 1970 υπήρχαν εκτεθειμένα στην επιφάνεια του πυθμένα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα πέραν των σκόρπιων θραυσμάτων κεραμικής. Πλέον το νησί των Αντικυθήρων κατακλύζεται τους θερινούς μήνες από δεκάδες σκάφη καταδυόμενων επισκεπτών, προερχομένων στην πλειονότητά τους από την Κρήτη, ενώ όλο το έτος δραστηριοποιούνται στην περιοχή και επαγγελματικά αλιευτικά, σπογγαλιευτικά και τουριστικά σκάφη. Η σύγχρονη καταδυτική πρακτική και ο διαθέσιμος πλέον σχετικός εξοπλισμός έχουν καταστήσει το βάθος των 45-55 μ., όπου πραγματοποιούνται οι ενάλιες ανασκαφές, προσιτό ακόμη και για τους ερασιτέχνες ιδιώτες δύτες, ενώ ο υποβρύχιος ηλεκτρονικός εξοπλισμός ερευνών που κάποτε θεωρούνταν σπάνιος και δυσεύρετος βρίσκεται πλέον στη διάθεση του οποιουδήποτε σε κόστος που δεν είναι απαγορευτικό. Αλλά και η ακριβής θέση του αρχαίου ναυαγίου είναι πλέον γνωστή σε όλους».

Αντί για έρευνα, ντοκιμαντέρ

Πολλοί από όσους παρακολουθούν τα τεκταινόμενα γύρω από το Ναυάγιο των Αντικυθήρων ή και συμμετέχουν ενεργά στην αρχαιολογική επιχείρηση εξέλαβαν ως προσβλητική απόδειξη θράσους το αίτημα του δρος Φόλεϊ να αξιοποιήσει το βιντεοσκοπημένο υλικό από τις καταδύσεις για τη δημιουργία ντοκιμαντέρ. Σε εκτενή αναφορά της προς την ηγεσία του ΥΠΠΟ, η αρχαιολόγος Αγγελική Σίμωσι εκθέτει τον απόλυτο παραλογισμό που συνεπάγεται ακόμη και το να συζητά κανείς για ντοκιμαντέρ.

Κατά την άποψή της, α) η προγραμματισμένη για το 2018 υποβρύχια έρευνα ματαιώθηκε από τον ίδιο τον Μπρένταν Φόλεϊ και για λόγους που μόνο ο ίδιος γνωρίζει. Χωρίς ανασκαφικό έργο πώς θα μπορούσε να παραδοθεί βιντεοσκοπημένο και φωτογραφικό υλικό αρχαιολογικού περιεχομένου στην εταιρεία παραγωγής Story House Productions, με την οποία έχει συνάψει σύμβαση ο δρ Φόλεϊ, εκ μέρους της Αργώ ΑΜΚΕ, παρά τις αντιρρήσεις των συνεταίρων του;

β) Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων στο παρελθόν είχε κάνει αρνητική εισήγηση στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο για τη δημιουργία παρόμοιας ταινίας αποκλειστικά από την Αργώ (με πρόεδρο τον δρα Φόλεϊ) και τη Story House.

γ) Από τον Μπρένταν Φόλεϊ έχει ζητηθεί επανειλημμένως να καταθέσει στην Εφορεία Αρχαιοτήτων το υλικό που έχει στην κατοχή του, κάτι που εκείνος αποφεύγει να κάνει, αποδίδοντας μόνο τμήματα, σε μορφή όπου χρειάζονται ειδικά μηχανήματα αναπαραγωγής τα οποία δεν διέθετε η Εφορεία κ.λπ. Αυτή η απροθυμία του Μπρένταν Φόλεϊ αυτομάτως εγείρει υποψίες: Υπάρχει και άλλο υλικό που ακόμη δεν έχει παραδοθεί στην Εφορεία; Με ποιον τρόπο εννοεί ο δρ Φόλεϊ να το καταθέσει ή μήπως είναι η Εφορεία που αρνείται να το παραλάβει;

δ) Γιατί ο Αμερικανός αρχαιολόγος κόπτεται τόσο για το ντοκιμαντέρ, ενώ δεν επιδεικνύει την ίδια σπουδή, π.χ., για τις αναλύσεις DNA από τα δείγματα που έχουν σταλεί στο εξωτερικό; Ούτως ή άλλως, ο δρ Φόλεϊ προτιμά να δίνει συνεντεύξεις σε μη επιστημονικά μέσα και δεν έχει κάνει καμία επιστημονική ανακοίνωση, παρόλο που συμπληρώνει πενταετία ενασχόλησης με το Ναυάγιο των Αντικυθήρων.

ε) Το σενάριο του ντοκιμαντέρ που πρότεινε ο δρ Φόλεϊ -πάντα κατά την κυρία Σίμωσι-, «δεν ανταποκρίνεται σε απαιτήσεις υψηλού επιπέδου που θα προέβαλλαν την Εφορεία, το υπουργείο και τη χώρα μας. Αντίθετα, διακρίνει κανείς πράγματα που αντιγράφονται από τα δελτία Τύπου. Ομως, από αυτά φαίνεται καθαρά η προβολή του δρος Μπρένταν Φόλεϊ, με λιγοστές αναφορές στους Ελληνες επιστήμονες».

Η υπόθεση του Ναυαγίου των Αντικυθήρων, του πλοίου που από το τελευταίο τέταρτο του 1ου αιώνα π.Χ. βρίσκεται στον πυθμένα του Αιγαίου, διατρέχει σοβαρό κίνδυνο να μετατραπεί σε όχημα προσωπικής προβολής και ιδιοτελούς εκμετάλλευσης. Κόντρα σε αυτό, τόσο η αρχική ανασκαφέας και ο τοπικός δήμαρχος όσο και οι απογοητευμένοι χορηγοί -οι οποίοι όμως δεν έχουν πάψει να νοιάζονται για την τύχη του ναυαγίου- συγκλίνουν στην εξής πρόταση: τον χαρακτηρισμό της υποθαλάσσιας ανασκαφής στα Αντικύθηρα ως σωστικής (πέραν της συστηματικής) και, κυρίως, τη συνέχιση του προγράμματος υπό απόλυτα ελληνική διεύθυνση. Η τριάδα των φορέων φαίνεται να συμφωνεί ότι εάν το έργο δεν ποδηγετείται από ξένα κέντρα και τα εν Ελλάδι υποχείριά τους, αλλά βρίσκεται υπό τη διεύθυνση της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, και η έρευνα γίνει με τη συνεργασία πραγματικά διαπρεπών επιστημόνων, εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, ερευνητικών κέντρων, την υποστήριξη διεθνών χορηγών καθώς και των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, τότε το Ναυάγιο των Αντικυθήρων μπορεί όχι μόνο να σωθεί, αλλά και να δώσει ευρήματα που θα καταπλήξουν την υφήλιο.