Μίνως Ζομπανάκης: Η μυθιστορηματική ζωή του «πατέρα του Libor»

Παιδί πολύτεκνης οικογένειας, που έκανε τα πρώτα βήματά του σε ένα σπίτι στις Καλύβες Χανίων με χωμάτινο πάτωμα, χωρίς ρεύμα και τρεχούμενο νερό, ο οικονομολόγος Μίνως Ζομπανάκης «έφυγε» το περασμένο Σάββατο σε ηλικία 92 ετών έχοντας καταφέρει να γίνει θρύλος της παγκόσμιας οικονομίας.

Με την επινόηση του Libor, του διατραπεζικού επιτοκίου δανεισμού του Λονδίνου, συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της σύγχρονης μορφής δανεισμού και την απελευθέρωση της διεθνούς διακίνησης κεφαλαίων. Ετσι, έγινε για τον χρηματοπιστωτικό κλάδο σύγχρονος μύθος που ξεπερνά σε εμβέλεια τον συνονόματο πρόγονό του, βασιλιά της Κρήτης.
 
Η ζωή του Μίνωα Ζομπανάκη μοιάζει βγαλμένη από την πένα κάποιου ευφάνταστου μυθιστοριογράφου, αλλά είναι πέρα για πέρα αληθινή. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις πανεπιστημιακές σπουδές του στην Αθήνα προτού καλά-καλά τις ξεκινήσει και αφού γλίτωσε παρά τρίχα τον θάνατο τέσσερις φορές σε Ελλάδα και Κορέα κατόρθωσε να γίνει δεκτός σε δύο μεταπτυχιακά στο Χάρβαρντ.

Αρίστευσε, στη συνέχεια κατέλαβε ηγετικές θέσεις στον χρηματοπιστωτικό τομέα σε ΗΠΑ, Ευρώπη και Μέση Ανατολή, έγινε εμβληματική μορφή του Σίτι του Λονδίνου, όπου τον αποκαλούσαν «ο Ελληνας τραπεζίτης», και έγραψε ιστορία επινοώντας πριν από πέντε δεκαετίες το Libor. Διέβλεψε ήδη από το 1976 ότι η παγκόσμια οικονομία απειλούνταν με κρίση και έγινε σφοδρός επικριτής του εκτροχιασμού του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
 

 
Παρά τη διεθνή αναγνώριση, δεν επεδίωξε τη δόξα και τα αξιώματα στην πατρίδα του. Αρνήθηκε την πρόταση να γίνει πρωθυπουργός επί χούντας, περιορίστηκε σε ρόλο άμισθου συμβούλου του Κωνσταντίνου Καραμανλή, του Ανδρέα Παπανδρέου και του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, όταν διετέλεσαν πρωθυπουργοί, ενώ δεν έπαψε ποτέ να είναι προσηνής, άνθρωπος της διπλανής πόρτας. Επιδιδόταν σιωπηρά σε φιλανθρωπίες και θεωρούσε ότι «ο υπερβολικός πλούτος είναι κατάρα που δεν σου επιτρέπει να χαρείς τα όμορφα πράγματα στη ζωή».
 
Ο πρώην πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Τζέιμς Γούλφενσον ανέφερε χαρακτηριστικά στη βιογραφία του Ζομπανάκη με τίτλο «Τραπεζίτης χωρίς σύνορα»: «Ο Μίνως Ζομπανάκης ανεδείχθη κατά τη διάρκεια μιας 50ετούς σταδιοδρομίας σε μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της παγκόσμιας τραπεζικής βιομηχανίας. Βίωσε τις σπουδαιότερες αλλαγές των χρηματοπιστωτικών αγορών στην ιστορία και συνεισέφερε σε αυτές.

Είναι ένας θρύλος όχι μόνο λόγω των εμπνευσμένων πρωτοβουλιών του στον τομέα της οικονομίας, αλλά επίσης γιατί, μολονότι Ελληνας, αποτελεί μία από αυτές τις ελάχιστες οικουμενικές προσωπικότητες που διαμόρφωσαν τη διεθνή αγορά».

 
Από τις Καλύβες στο Χάρβαρντ

Γεννημένος τον Ιούλιο του 1926 στο γραφικό ψαροχώρι Καλύβες των Χανίων, ο Μίνως ήταν το δεύτερο από  τα επτά παιδιά του κοινοτάρχη Ανδρέα Ζομπανάκη και της συζύγου του Μίνας. Η έφεσή του στη μόρφωση φάνηκε από πολύ νωρίς και έτσι ο δάσκαλος και παπάς του χωριού τον έβαλε να παρακολουθεί τα μαθήματα της Α’ Δημοτικού από την ηλικία των 4 ετών. Στα 17 του αποφοίτησε από την Εμπορική Σχολή Χανίων και μέσα στη δίνη της Κατοχής σάλπαρε για την Αθήνα με το πλοίο ενός λαθρέμπορου προκειμένου να γραφτεί στην ΑΣΟΕΕ. Στο δεύτερο έτος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το πανεπιστήμιο λόγω έλλειψης χρημάτων.

Η τύχη, όμως, του χαμογέλασε μετά την Απελευθέρωση: πιάνοντας κουβέντα με έναν Αγγλο αξιωματικό που συνάντησε στον δρόμο, τον εντυπωσίασε με τα αγγλικά του (τα οποία είχε μάθει μόνος του δουλεύοντας στη Βάση της Σούδας) και έτσι ο αξιωματικός τον πήρε μαζί του στην Καλαμάτα, όπου εργάστηκε για την αμερικανική αποστολή που είχε έρθει στην Ελλάδα στο πλαίσιο του Δόγματος Τρούμαν.
 
Στα χρόνια του Εμφυλίου συνελήφθη δύο φορές και γλίτωσε την τελευταία στιγμή την εκτέλεση. Ο φύλακας άγγελός του επενέβη ξανά στην Κορέα, όπου ο Ζομπανάκης πολέμησε στο ελληνικό εκστρατευτικό σώμα. Η περιπολία στην οποία συμμετείχε δέχτηκε καταιγιστικά πυρά δύο φορές και εκείνος ήταν ο μόνος επιζών.
 
Στην Ουάσινγκτον για το Σχέδιο Μάρσαλ
 
Μετά τη στρατιωτική θητεία του βρέθηκε να εργάζεται στο σχέδιο σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας. Το 1952 η Τράπεζα της Ελλάδος τον έστειλε στην Ουάσινγκτον, στην Επιτροπή Επαλήθευσης των Λογαριασμών του Σχεδίου Μάρσαλ. Δικτυώθηκε, παντρεύτηκε απέκτησε δύο γιους τον Ανδρέα και τον Κωστή, που έχουν διακριθεί αντιστοίχως στον οικονομικό και στον επιχειρηματικό στίβο) και τρία χρόνια αργότερα αποφάσισε να χτυπήσει την πόρτα του φημισμένου αμερικανικού Πανεπιστημίου Χάρβαρντ για να παρακολουθήσει μεταπτυχιακά.

Παρά τις γνώσεις, το κοφτερό μυαλό, τις συστατικές επιστολές και τη γοητεία που διέθετε, του έλειπε ένα απαραίτητο τυπικό προσόν: ο προπτυχιακός τίτλος. «Ζήτησα να με δοκιμάσουν και τελικά βγήκα από εκεί με δύο μάστερ. Παρακολούθησα και διδακτορικό, αλλά δεν προχώρησα στη διατριβή διότι δεν με ενδιέφερε η ακαδημαϊκή καριέρα», είχε πει σε συνέντευξή του. Το 2010 το Χάρβαρντ δημιούργησε έδρα Διεθνούς Χρηματοπιστωτικού Συστήματος με το όνομά του.
 
Ο Σάχης και η δημιουργία του Libor

Αμέσως μετά την αποφοίτησή του, ο δαιμόνιος Κρητικός δέχτηκε πρόταση από τον πολεοδόμο Κωνσταντίνο Δοξιάδη να εργαστεί ως οικονομολόγος σε οικιστικό project στον Λίβανο. Εκεί έθεσε τις βάσεις των μετέπειτα δραστηριοτήτων του στη Μέση Ανατολή.
   
Το 1958 ξεκίνησε τη λαμπρή καριέρα του στον διεθνή τραπεζικό κλάδο. Εγινε αντιπρόσωπος της τράπεζας Manufacturers Hanover Trust στην Ευρώπη, στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή, με έδρα τη Ρώμη. «Σιγά-σιγά έγινα ο πιο γνωστός τραπεζίτης στη Μέση Ανατολή, ώσπου το 1969 πήγα στο Λονδίνο για να δημιουργήσω μια νέα τράπεζα», είχε διηγηθεί σε συνέντευξή του. Εκεί, στο νέο υποκατάστημα της Manufacturers Hanover Trust, δημιούργησε το Libor (London Inter-bank Offered Rate, δηλαδή διατραπεζικό προσφερόμενο επιτόκιο Λονδίνου), ένα κυμαινόμενο επιτόκιο το οποίο υπολογίζεται με βάση τις εκτιμήσεις των μεγαλύτερων τραπεζών της βρετανικής πρωτεύουσας ως προς τα επιτόκια που θα χρέωναν εάν δανείζονταν από άλλες τράπεζες.

Τουλάχιστον 350 τρισ. δολάρια σε παράγωγα και άλλα χρηματοοικονομικά προϊόντα συνδέονται σήμερα με το Libor, το οποίο γεννήθηκε από την ανάγκη να βρεθεί ένας κοινά αποδεκτός τρόπος υπολογισμού του επιτοκίου για την παροχή μεγάλων δανείων σε εταιρείες και χώρες που ήθελαν να δανειστούν σε δολάρια χωρίς να υπόκεινται στο αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο των ΗΠΑ για τις χρηματοοικονομικές συναλλαγές.

Η «ληξιαρχική πράξη γέννησης» του Libor ήταν ένα κοινοπρακτικό δάνειο ύψους 80 εκατ. δολαρίων με τη σφραγίδα του Ζομπανάκη, το οποίο χορηγήθηκε με το επιτόκιο αυτό στον Σάχη της Περσίας το 1969. Την ίδια χρονιά που ο Νιλ Αρμστρονγκ έκανε ένα μικρό βήμα στη Σελήνη, ο Κρητικός τραπεζίτης έκανε ένα τεράστιο βήμα στην οικονομία συμβάλλοντας στο εν λόγω δάνειο. «Είχαμε 30-40 τράπεζες και χρειαζόμασταν ένα επιτόκιο αναφοράς. Τους ζητούσαμε, λοιπόν, δύο ημέρες προ της διαμόρφωσης κοινού επιτοκίου να μας δώσουν την πρότασή τους και ορίζαμε έναν μέσο όρο ο οποίος ίσχυε για τρεις ή έξι μήνες στο πλαίσιο μιας μακροχρόνιας πίστωσης...

Το 1970 κινούσαμε το 40% των κρατικών δανείων του κόσμου. Αποδείξαμε στη διεθνή αγορά ότι μπορούσαμε να βρούμε χρήματα και να αποφύγουν χώρες με έλλειμμα την πειθαρχία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου», είχε πει ο Ζομπανάκης. Μολονότι το deal είχε γιορταστεί με χαβιάρι και σαμπάνια, ο ίδιος δεν φαντάστηκε ότι είχε μόλις ανοίξει μια νέα εποχή στην παγκόσμια οικονομία.
 
Στη συνέχεια, μεταπήδησε στον τομέα των επενδύσεων, συνεργάστηκε στενά με τη Σαουδική Αραβία και έγινε ο πρώτος Ελληνας που έφτασε στη θέση του αντιπροέδρου του διοικητικού συμβουλίου σε αμερικανική τράπεζα.

Κριτική στο σύστημα

Ο Μίνως Ζομπανάκης είχε την ευτυχία να δει το πνευματικό παιδί του, το Libor, να διαδίδεται και να μετεξελίσσεται σε επιτόκιο αναφοράς, αλλά και τη δυστυχία να το δει να μετατρέπεται σε μία από τις γενεσιουργές αιτίες της κρίσης, καθώς συνέβαλε στον υπερδανεισμό. Μάλιστα, το 2012 ξέσπασε τεράστιο σκάνδαλο, όταν αποκαλύφθηκε ότι τράπεζες χειραγώγησαν την πορεία του επιτοκίου.
 
Οι εξελίξεις αυτές έκαναν τον βετεράνο τραπεζίτη να δηλώσει πλήρως απογοητευμένος από τη νέα γενιά του σιναφιού του και να γίνει ο πιο σκληρός επικριτής του συστήματος που άλλοτε υπηρέτησε. «Το Libor απευθυνόταν σε συνθήκες εντελώς διαφορετικές από τις σημερινές, καθώς τότε κανείς δεν διανοούνταν ότι ο δανεισμός θα ενείχε στοιχεία απάτης... Η αγορά ήταν μικρή και τη διαχειρίζονταν λίγοι και τζέντλεμεν...

Σήμερα η τραπεζική είναι σαν πορνείο που διοικείται από νταβατζήδες», δήλωσε πριν από λίγα χρόνια στο Bloomberg από τις Καλύβες, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Σε άλλη συνέντευξή του είπε ότι έχουμε να κάνουμε με «καζίνο», καθώς «η ανηθικότητα του τραπεζικού συστήματος είναι αποκαρδιωτική για τους λίγους που καταλαβαίνουν τι συμβαίνει».
 
Για την ελληνική κρίση

Τα τελευταία χρόνια, στις σπάνιες συνεντεύξεις του και σε συνομιλίες με φίλους του για την ελληνική κρίση, ο Μίνως Ζομπανάκης δεν χαρίστηκε στις κυβερνήσεις και τις τράπεζες: «Οι τράπεζες επιδόθηκαν σε άκρατο υπερδανεισμό σπρώχνοντας με το ζόρι χρήμα στον λαιμό του κόσμου, το οποίο πολύ απλά οι άνθρωποι αδυνατούν να ξεπληρώσουν... Ολες οι κυβερνήσεις με έχουν απογοητεύσει. Το πολιτικό κατεστημένο της χώρας ποτέ δεν επέδειξε τη σοβαρότητα που απαιτούσαν οι συνθήκες. Αντιμετώπιζε τα προβλήματα με πελατειακή λογική».