Απόφαση σταθμός: «Ναι» σε τεχνητή γονιμοποίηση χωρίς νόμιμη έγκριση του νεκρού συζύγου

Μία σημαντική απόφαση εξέδωσε πριν το τέλος της προηγούμενης χρονιάς το Εφετείο για 38χρονη γυναίκα, η οποία ζήτησε να τεκνοποιήσει με υποβοηθούμενη αναπαραγωγή χωρίς τη, διά συμβολαίου, έγκριση του εκλιπόντος συζύγου της.

Σχεδόν τρία χρόνια μετά την έναρξη του δικαστικού αγώνα της, η 38χρονη έλαβε τελικά έγκριση από το δικαστήριο προκειμένου να προχωρήσει σε μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση. Η γυναίκα ζήτησε να της επιτραπεί να χρησιμοποιήσει κρυοσυντηρημένο σπέρμα του συζύγου της, ο οποίος απεβίωσε το 2015 από καρκίνο, χωρίς εκείνος να έχει δώσει συγκατάθεση με συμβολαιογραφική πράξη, όπως ορίζει ο νόμος για περιπτώσεις μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης.

Το δικαστήριο, με την απόφασή του, αποδέχθηκε το αίτημα της 38χρονης χήρας να της επιτραπεί να προσπαθήσει να γίνει μητέρα, θεωρώντας πως η απουσία της συμβολαιογραφικής πράξης είναι ήσσονος σημασίας δεδομένης της πρόθεσης του εκλιπόντος να βοηθήσει την σύζυγο του να φέρει στον κόσμο το παιδί τους.

Σύμφωνα με την την κρίση του δικαστηρίου, τα στοιχεία της υπόθεσης οδηγούν στο συμπέρασμα πως λόγω άγνοιας του νόμου δεν καταρτίστηκε συμβολαιογραφική πράξη μεταξύ των δύο συζύγων, γεγονός που τεκμαίρεται από την απόφαση του συζύγου, πριν αρχίσει τις θεραπείες που θα καθιστούσαν αδύνατη την αναπαραγωγή, να καταψύξουν σπέρμα, ώστε η γυναίκα να συνεχίσει τις προσπάθειες να μείνει έγκυος, διαδικασία που έγινε με την έγγραφη συναίνεσή του.

Το Πρωτοδικείο είχε αρνηθεί στην 38χρονη γυναίκα τη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση, επικαλούμενο την έλλειψη της συμβολαιογραφικής πράξης. Οι εφέτες, ωστόσο, αντιμετώπισαν με διαφορετικό πνεύμα την υπόθεση, θεωρώντας πως η απουσία του συμβολαίου δεν αναιρεί τη βούληση του θανόντος, η οποία καταδεικνύεται σαφώς με το έντυπο συγκατάθεσης για τη συντήρηση του γενετικού υλικού.

Το σκεπτικό της απόφασης

Tην υπόθεση χειρίστηκε η δικηγόρος Χριστιάνα Περαντωνάκη, που έχει ειδίκευση στο οικογενειακό δίκαιο και το δίκαιο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Το σκεπτικό της απόφασης που δίνει το δικαίωμα στη γυναίκα να υποβληθεί σε εξωσωματική γονομοποίηση μετά το θάνατο του συζύγου της ακολουθεί:


Ι. Διαδικαστική πορεία υπόθεσης

Η αιτούσα με την αίτησή της ενώπιον του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών (διαδικασία εκουσίας δικαιοδοσίας) ζητούσε να της παρασχεθεί η δικαστική άδεια όπως προβεί σε τεχνητή (εξωσωματική) γονιμ­οποίηση μετά τον θάνατο του συζύγου της με χρήση του κρυοσυντηρημένου γενετικού υλικού του συζύγου της με σκοπό να κυοφορήσει τέκνο.

Ο σύζυγος της  αιτούσας πριν τον θάνατό του  είχε ρητά και εγγραφως συναινέσει στο έντυπο συγκατάθεσης για κρυοσυντήρηση σπέρματος της Μονάδας Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής όπως τα κρυοσυντηρημενα δείγματα γενετικού υλικού σε περίπτωση θανάτου χρησιμοποιηθούν από το εναπομείναν μέλος του ζευγαριού, αλλά η συναίνεση του συζύγου  για μεταθανάτια γονιμοποίηση δεν είχε δοθεί με συμβολαιογραφικό έγγραφο όπως προβλεπεται από τη διάταξη του α. 1457 ΑΚ.

Για τον λόγο αυτό (δηλαδή λόγω  έλλειψης του συμβολαιογραφικού τύπου) απορρίφθηκε στον πρώτο βαθμό η αίτηση με την με αρ. 508/2016 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών.

Το Εφετείο Αθηνών, όμως έκρινε ότι το γεγονός ότι ο νομοθετης ενέκρινε ως πλέον ασφαλές στοιχείο για την αναζήτηση της αληθινής βούλησης του συζύγου στη μεταθανάτια γονιμοποίηση την τήρηση του συμβολαιογραφικού εγγράφου δεν σημαίνει ότι ο νομοθέτης ήθελε να αποκλείσει το Δικαστήριο από την αναζήτηση της αληθούς βούλησης του συζύγου στη μεταθανάτια γονιμοποίηση κατ΄άλλο ασφαλή τρόπο, άλλως η παρέμβαση του Δικαστηρίου θα ήταν μόνο διαπιστωτική και τούτο δεν συνάγεται ότι ήθελε ο νομοθέτης. Έτσι, έκανε δεκτή την έφεση και την αίτηση.

ΙΙ. Περιληπτική έκθεση σκεπτικού της απόφασης του Εφετείου Αθηνών

Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο και κατά την ορθότερη άποψη αποτελεί μια ειδικότερη έκφανση του δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας [Θ. Παπαχρίστου, εγχειρ. Οικογενειακού Δικαίου (2005), 215, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου VIII2 (2007), Εισαγ. Παρατ. στα άρθρα 1455-1460, αριθ. 21], που προστατεύεται από τη διάταξη του α. 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Βεβαια, η παρεχόμενη συνταγματική προστασία είναι σχετική αφού το Σύνταγμα ορίζει ότι «καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του….εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα και τα χρηστα ήθη».

Τίθενται λοιπόν περιορισμοί στο δικαίωμα της απόκτησης απογόνων με τεχνητή γονιμοποίηση σε τρεις περιπτώσεις α) στη μεταθανάτια γονιμοποίηση, β)στην τεχνητή γονιμοποίηση άγαμων μοναχικών γυναικών και γ) στη χρησιμοποίηση παρένθετης κυοφόρου γυναίκας.

Ειδικότερα, στη πρώτη περίπτωση ο περιορισμός προβλέπεται στο άρθρο 1457 ΑΚ και συνίσταται στο ότι ο σύζυγος, ο οποίος πασχει από ασθένεια με πιθανό κίνδυνο στειρότητας ή  με κίνδυνο θανάτου και επιθυμεί να συναινέσει στη μεταθανάτια γονιμοποίηση του κρυοσυντηρηθέντος γεννητικού του υλικού  με αυτό της συζύγου του, ώστε αυτή να αποκτήσει τέκνο μετά τον θάνατό του, πρεπει τη συναίνεσή του αυτή  να την υποβάλλει στον συμβολαιογραφικό τύπο για να υπάρχει πλήρης διασφάλιση για τη σοβαρότητα της σχετικής βούλησης του άνδρα για μια πράξη που θα γίνει όταν αυτός δεν θα υπάρχει πιά, έτσι ώστε να προκύπτει η αληθινή βούλησή του για υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, όχι μόνο όσο  ο ίδιος ζει, αλλά και σε χρονο μετά τον θάνατό του.

Επομένως ο νομοθετης ενέκρινε ως πλέον ασφαλές στοιχείο για την αναζήτηση της αληθινής βούλησης του συζύγου στη μεταθανάτια γονιμοποίηση την τήρηση του συμβολαιογραφικού εγγράφου. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι ο νομοθέτης ήθελε να αποκλείσει το Δικαστήριο από την αναζήτηση της αληθούς βούλησης του συζύγου στη μεταθανάτια γονιμοποίηση κατ΄άλλο ασφαλή τρόπο, άλλως η παρέμβαση του Δικαστηρίου θα ήταν μόνο διαπιστωτική και τούτο δεν συνάγεται ότι ήθελε ο νομοθέτης.
 
Λαμβανομένων υπόψη α) του θανάτου του συζύγου, β) της αποδεδειγμένης προυπάρχουσας ασθένειας του συζύγου με κίνδυνο στειρότητας ή κίνδυνο θανάτου, γ) της διακαούς διάθεσης του ζεύγους για απόκτηση τέκνων, δ) της ύπαρξης έγγραφης συναίνεσης του ζεύγους στην κρυοσυντήρηση και κατάψυξη του σπέρματος του συζύγου ακόμη και μετά τον θάνατό του, για χρησιμοποίηση σε εξωσωματική γονιμοποίηση με το γεννητικό υλικό της συζύγου, που τέθηκε ενυπόγραφα από τους συζύγους σε προδιατυπωμένο έντυπο του Κέντρου Εξωσωματικής και ε) της έλλειψης νομικών γνώσεων των συζύγων, αβίαστα συνάγεται ότι η αληθής βούληση του θανόντος συζύγου της αιτούσας και της ίδιας, ήταν η χρησιμοποίηση των μη αναλωθέντων κρυοσυντηρημένων σπερμάτων του να γίνει και μετά τον θάνατό του, οποτεδήποτε ζητηθεί από αυτήν για εξωσωματική γονιμοποίηση με το δικό της γεννητικό υλικό, η δε μη ύπαρξη συμβολαιογραφικού εγγράφου οφειλεται σε δικαιολογημένη άγνοιά τους, προυπόθεση, την οποία αν γνώριζαν, είναι βεβαιο ότι θα είχαν τηρήσει.

Κατά συνέπεια, η αίτηση δεν έπασχε από έλλειψη νομιμότητας και έπρεπε να γίνει δεκτή ως βάσιμη και κατ΄ουσίαν. Το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο που έκρινε αντίθετα έσφαλε ως προς την ερμηνεία και εφαρμογή του νόμου και πρέπει η έφεση να γίνει δεκτή κατά τον πρώτο βάσιμο λόγο της.

Ακολούθως, πρέπει να εξαφανιστεί η εκκαλουμένη απόφαση και αφού κρατηθεί η υπόθεση και εκδικασθεί κατ΄ουσίαν , πρέπει να γίνει δεκτή η αίτηση ως κατ΄ουσίαν βάσιμη και να επιτραπεί στην αιτούσα, με την παροχή της αιτούμενης άδειας, να προβεί σε  τεχνητή (εξωσωματική) γονιμοποίηση μετά τον θάνατο του συζύγου της με χρήση του γεννητικού του υλικού με το δικό της με σκοπό να κυοφορήσει τέκνο ή τέκνα του, που ο θανών σύζυγός της και η αιτούσα επιθυμούσαν να αποκτήσουν.