Βασίλης Βασιλικός στο ΘΕΜΑ: Το 1981 ζήτησα την ΕΡΤ, δηλαδή 300 υπουργεία Πολιτισμού μαζί!

Τι να λέμε τώρα! Ονομα-θρύλος. Συγγραφική πένα θρυλική. Τίτλοι μυθιστορημάτων, θρυλικοί κι αυτοί. Το «Ζ», πάνω στο οποίο βασίστηκε η ομότιτλη, οσκαρική ταινία του Κώστα Γαβρά, αυτή κι αν είναι κινηματογραφικός θρύλος. Αφθονες περιπέτειες, ταραγμένες, σαρωτικές και επίσης θρυλικές. Γνωριμίες μοναδικές. Ανάμεσά τους αρκετοί θρύλοι. Και μια ζωή που μετράει 85 ολόκληρα χρόνια μέσα στο καμίνι, στην ηδονή, στην απόλαυση, στην αυτοεξορία, στις ατελείωτες μετακινήσεις και τις τόσες μα τόσες ανεπανάληπτες εμπειρίες.

Ο Βασίλης Βασιλικός, ένας από τους ελάχιστους ζωντανούς θρύλους της εποχής μας. Living Legend. Η επιτομή του ζωντανού θρύλου. Περισσότερο θρύλος… πεθαίνεις! Φανταστείτε, εσωτερική ταραχή και ανησυχία δημιουργική. Που το 1949, σε ηλικία 15 ετών, κάθεται ο δικός σου -που θα ’λεγε και ένας σημερινός νέος- και γράφει το πρώτο του βιβλίο. Πού σε παρακαλώ; Πίσω από τα ψηφοδέλτια του πατέρα του Νίκου Βασιλικού! Το πιάσατε αυτό; Πίσω από τα ψηφοδέλτια!

Κάπως έτσι ο πιτσιρικάς Βασίλης υπογράφει «Τα σιλό», εμπνευσμένα από τους κυλινδρόμυλους, τα «εργαλεία» που αλέθουν το στάρι για να γίνει αλεύρι. Τα «Σιλό», λοιπόν, που κυκλοφόρησαν από τον εκδοτικό οίκο Gutenberg το 2018!

Οσο για το «Ζ», το χρονικό δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη στις 2 Μαΐου του 1963, αυτή η ιστορία αποδείχτηκε εκτοξευτήρας προς τη στρατόσφαιρα των stars. Ο Κώστας Γαβράς διαβάζει το χρονικό. Εν πτήσει παρακαλώ. Αποφασίζει να το κάνει ταινία. Καπαρώνει τα δικαιώματα από τον Βασιλικό. Και το 1970 ο μύθος της ταινίας συμπληρώνεται με πέντε υποψηφιότητες. Ανάμεσά τους, της Καλύτερης Ταινίας. Ο θρίαμβος ολοκληρώνεται με δύο Οσκαρ. Καλύτερης Ξενόγλωσσης και Μοντάζ. Να μην το ξεχνάμε αυτό: πριν από τον Γιώργο Λάνθιμο, Ελληνες ευνοούμενοι του «θείου» Οσκαρ, ο Μιχάλης Κακογιάννης και ο Κώστας Γαβράς. Ανάμεσά τους και ο Βασίλης Βασιλικός!

Τρία τα κίνητρα που με έσπρωξαν σ’ αυτή τη συνομιλία. Το πρώτο, η αντοχή του. Το δεύτερο, η πολιτική του. Και το τρίτο, ο Ανδρέας Παπανδρέου και το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Εκατό χρόνια πέρασαν από τη γέννηση του Ανδρέα. Ε, κάτι έχει να καταθέσει για όλα αυτά τα επεισόδια ο Βασίλης Βασιλικός.

Σε στυλ Τζέιμς Ντιν

Η συνάντηση, στου «Zonar’s». Το αγαπημένο στέκι του όταν ανηφορίζει από το Φάληρο προς το κέντρο το αθηναϊκό. Η πίπα του, το απαραίτητο «εξάρτημά» του. Το βλέμμα του, σπινθηροβόλο. Και τα λόγια του, πεντακάθαρα και συγκεκριμένα.

-Πάντα αριστερός; «Εμένα με κινούν οι άνθρωποι, όχι οι ιδεολογίες τους. Από τη στιγμή που γνώρισα τον Δημήτρη Δεσποτίδη, το 1961, όταν ανέβηκα στα γραφεία της “Επιθεώρησης Τέχνης” και του έδωσα ένα αντίγραφο από το “Φύλλο”, από εκείνη τη στιγμή δέθηκα μαζί του. Στο πρόσωπό του βρήκα τον καθοδηγητή μου».

Παρένθεση εδώ: ο Δημήτρης Δεσποτίδης, κορυφαίος και μόνιμος εραστής των γραμμάτων και των στοχασμών. Σαν αυτόν ούτε ένας στο εκατομμύριο. Με σημερινούς όρους. Ο Δεσποτίδης, η ψυχή της «Επιθεώρησης Τέχνης». Μια μηνιαία έκδοση που ξεστράβωσε χιλιάδες ανήσυχα πνεύματα. Γι’ αυτό η Αριστερά εκείνης της εποχής ήταν η πρωτοπορία στη σκέψη, τη λογοτεχνία και τις τέχνες. Και πού ’σαι... Οσοι εκλαμβάνουν εκείνο το περιοδικό ως σταλινικό πολιορκητικό κριό και ως βιτρίνα αυταρχικών μεθόδων, τότε δεν ξέρουν πού πατάνε και πού πηγαίνουν. Ηταν τόσο ελεύθερη και τόσο πρωτοποριακή η «Επιθεώρηση Τέχνης» όσο καμία άλλη έκδοση.


-Δηλαδή πού θα μπορούσες να τοποθετήσεις τον Βασιλικό εκείνης της εποχής; «Τότε ήμουν στον χώρο των Angry Young Men, με τα πέτσινα μπουφάν σε στυλ Τζέιμς Ντιν και Μάρλον Μπράντο, ένας “επαναστάτης χωρίς αιτία”, δίχως ιδεολογικό υπόστρωμα».

-Πλαγίως, ενταγμένος στην Αριστερά… «Ενταγμένος στον χώρο του Δημήτρη Δεσποτίδη. Δεν εντάσσομαι πουθενά. Σε κανένα πολιτικό κόμμα. Ούτε τότε ούτε μέχρι σήμερα».
-Αδέσποτος; «Οχι. Δεσποτιδικός».

-Ανένταχτος; «Ανένταχτος αλλά Δεσποτιδικός».

-Και πώς εσύ, ένας Angry Young Man, βρέθηκες να συνεργάζεσαι με το ΠΑΣΟΚ; «Δεν βρέθηκα με το ΠΑΣΟΚ. Βρέθηκα με τον φίλο μου Ανδρέα Παπανδρέου. Ο οποίος μάλιστα πριν από τις εκλογές του 1981 μου πρότεινε το υπουργείο Πολιτισμού κι εγώ του απάντησα ως εξής: “Εγώ θέλω τα τριακόσια υπουργεία Πολιτισμού”. Εκείνος, τότε, με ρώτησε με έκπληξη: “Τι εννοείς;”. Και του είπα: “Τα τριακόσια υπουργεία Πολιτισμού είναι η τηλεόραση”».

-Και η γνωριμία, η πρώτη συνάντηση με τον Ανδρέα; «Για πρώτη φορά τον συνάντησα στο σπίτι του Κίμωνος Φράιερ».

-Ποιος είναι ο Φράιερ; (τον ρώτησα παριστάνοντας τον άσχετο) «Ο Δάσκαλος, με κεφαλαίο το Δ. Ο ελληνιστής. Ο μεταφραστής της “Οδύσσειας” του Νίκου Καζαντζάκη. Και το ίνδαλμα του Αρθουρ Μίλερ».
Παρένεθεση εδώ: ο Αρθουρ Μίλερ, σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας, μαυροπινακισμένος από τις μακαρθικές διώξεις, με θεατρικά έργα όπως το μνημειώδες και αξεπέραστο «Ο θάνατος του εμποράκου», υπήρξε, εκτός των άλλων και εραστής, σύζυγος και «βασανιστής» της Μέριλιν Μονρόε.

Ο δε Βασίλης Βασιλικός συμπληρώνει: «Ο Κίμων Φράιερ ήταν ελληνοαμερικανός. Εφερε το όνομα Κίμων Καλογερόπουλος. Το Φράιερ σημαίνει “καλόγερος”. Το σπίτι του επί της οδού Καλλιδρομίου».

Μόλις βλέπει Ανδρέα, black out

-Και ποια η πρώτη εντύπωσή σου από τον Ανδρέα;

(σιωπή μερικών δευτερολέπτων) «Μόλις μπαίνω στο σπίτι κόβεται το ηλεκτρικό ρεύμα. Black-out. Δεν θυμάμαι να μιλήσαμε εκείνη τη βραδιά. Εκεί που τον γνώρισα καλύτερα ήταν στην εξορία. Πρώτα στη Στοκχόλμη».
-Πώς βρεθήκατε μαζί; «Παρουσιάσαμε το 1969 την πρεμιέρα του “Ζ”. Από εκείνη τη στιγμή αρχίσαμε να συνδεόμαστε πολύ. Αργότερα, ένα βράδυ που πήγα στο σπίτι του, έπεσα πάνω σε κάτι απίστευτο. Το σπίτι, απλό και εντελώς αγροτικού στυλ, να στηρίζεται πάνω σε πασάλους μέσα στο δάσος. Η Μαργαρίτα μάς μαγείρεψε και η μαμά Παπανδρέου, δηλαδή η Σοφία Μινέικο-Παπανδρέου, καθόταν στην κεφαλή του τραπεζιού Εκεί ο Ανδρέας μας μίλησε διεξοδικά και με θαυμασμό για ένα βιβλίο που αν θυμάμαι καλά τιτλοφορείται “Ο σκοτεινός πυρήνας της εξουσίας”».

-Προφανώς από αυτό το βιβλίο έμαθε και αφομοίωσε πολλά. Πώς ήταν; «Γοητευτικός ως άνθρωπος. Με κέρδισε από το πρώτο λεπτό. Με κέρδισε ως άνθρωπος, όχι ως πολιτικός».
-Μαζί με σένα κέρδισε και μερικά εκατομμύρια Ελλήνων. «Αργότερα».

-Και για το ιδιαίτερο σπορ; Με τις γυναίκες εννοώ… «Δεν μιλήσαμε γι’ αυτό».

-Να το πιστέψω; Ανάμεσά σας καμία κοινή εμπειρία; «Καμία. Θυμάμαι όμως τη Μελίνα να θαυμάζει τις Σουηδέζες και να μου λέει: “Δες τι ωραία γόνατα που έχουν”».

Βενιζελικός και Βασιλικός

-Μετά από τη Στοκχόλμη; «Μετά βλεπόμασταν συχνά στη Ρώμη. Φυσικά μιλούσε εξαντλητικά εναντίον της Χούντας. Και φυσικά με επιχειρήματα που προέρχονταν από τις εμπειρίες και τις γνώσεις του για πολλές, άλλες χώρες που τότε βρίσκονταν εν κινδύνω».

-Μα, καλά, δεν προσπάθησαν οι αριστεροί φίλοι σου να σε αποσπάσουν από τη γοητεία του Ανδρέα, του ανθρώπου που, όπως λένε, λεηλάτησε ψήφους από την Αριστερά; «Οχι! Μόνο ο Φίλιππας Ηλιού μου είπε “Βασίλη ,θέλω να γραφτείς στο ΠΑΜ”. Το Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο ήταν ο αντιστασιακός βραχίονας του ΚΚΕ εσ. και καθώς περπατούσαμε δίπλα στον Σηκουάνα μου είπε: “Αν δεν το κάνεις θα πέσω στο ποτάμι”. Κι εγώ του είπα: “Πέσε”. Οπως σου είπα, δεν γράφτηκα σε κανένα κόμμα και δεν ασχολήθηκα ενεργά με την πολιτική».

-Ελα, όμως, που στη συνείδηση των αναγνωστών σου θεωρείσαι αριστερός… «Εχω πικρές εμπειρίες από την πολιτική. Από τον πατέρα μου Νίκο Βασιλικό που για έξι μήνες, λίγο πριν την δικτατορία Μεταξά, υπήρξε βουλευτής του Ελευθέριου Βενιζέλου. Μάλιστα μετά τον πόλεμο επανήλθε στην πολιτική με τον Γιώργο Παπανδρέου. Και κάθε φορά, σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, που τότε λόγω των ταραγμένων συνθηκών είχαν γίνει πολλές, δεν κατάφερνε να μπει στη Βουλή για ελάχιστους σταυρούς. Ετσι, ως παιδί, πήρα την πολιτική ανάποδα. Το τραύμα ήταν βαθύ. Κι έτσι εκεί γύρω στα 1949 άρχισα να γράφω το πρώτο μου βιβλίο πίσω από τα ψηφοδέλτια του πατέρα μου. Οταν αποτυγχάνεις τόσες πολλές φορές να βγεις βουλευτής, τότε ως παιδί θεωρείς βασικό ένοχο και υπεύθυνο την πολιτική».

Παρένθεση εδώ: Ο Νίκος Βασιλικός, πατέρας του Βασίλη Βασιλικού, είναι ο συγγραφέας ενός χρονικού με τίτλο «Το ημερολόγιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας», γραμμένο το 1923.
«Το ειρωνικό της υπόθεσης είναι πως αν και Βασιλικός, ο πατέρας μου κυνηγηθήκε στο μέτωπο ως Βενιζελικός».
-Η γοητεία του Ανδρέα από πού προέκυπτε;

«Απάντησέ μου εσύ: η γοητεία της Μελίνας από πού προκύπτει; Η γοητεία δεν προκύπτει. Η γοητεία εκπέμπεται. Ηταν αυτά που έλεγε και ο τρόπος που τα έλεγε. Η φωνή του. Θυμάμαι παραμονές των εκλογών του 1981 και αφού με είχε τρελάνει στην πίεση να κατέβω βουλευτής, αλλά εγώ αρνιόμουν πεισματικά, πήγα να τον δω στο Καστρί. Τρεις μέρες πριν από την εκλογική αναμέτρηση. Από την πρώτη στιγμή κατάλαβα πως αγνοούσε όλα αυτά που έλεγε και διέδιδε μεγάλη μερίδα του κόσμου. Εκείνη την εποχή αρκετοί ήταν εκείνοι που πίστευαν ότι ο Ανδρέας θα τους αρπάξει το ένα από τα δύο σπίτια και τη μία από τις δύο κατσίκες τους. Ο Ανδρέας το αγνοούσε. Εκείνη λοιπόν την Τετάρτη, παραμονή της προεκλογικής του ομιλίας στο Σύνταγμα, την επομένη θα μιλούσε ο Γεώργιος Ράλλης, κάθισε και μου μίλησε επί πέντε ολόκληρες ώρες».

-Για το ΠΑΣΟΚ; «Για όλα. Για τη ζωή του, τα παιδιά του, για την πολιτική, για όλα. Την επομένη, δηλαδή Πέμπτη πρωί επιστρέφω στο Καστρί και του δίνω ένα χαρτί περιγράφοντας τους μύθους που κυκλοφορούσαν στον κόσμο γι’ αυτόν. Και για το τι πρέπει να κάνει για να κερδίσει τις εκλογές. Δέκα σημεία. Ανάμεσά τους, σχετικά με την υποτιθέμενη κρατικοποίηση ακόμα και των προβάτων ενός βοσκού. Οπου τα είκοσι από τα σαράντα πρόβατα θα τα άρπαζε ο Ανδρέας. Και την επομένη, δηλαδή την Παρασκευή, στο “Βήμα” διαβάζω τα δέκα σημεία σε πρωτοσέλιδο της εφημερίδας. Κι εγώ απορούσα. Πώς, διάολε, όλοι αυτοί οι σύμβουλοί του δεν του είχαν επισημάνει αυτά τα πράγματα;».

Το 48,4% σ’ ένα κουτί Καρέλια

-Εσύ λοιπόν ψήφιζες ΠΑΣΟΚ. «Το 1974 μετά από προτροπή του Αντώνη Μπριλάκη, στελέχους του ΚΚΕ εσ., έβαλα κι εγώ την υπογραφή μου υπέρ της συμμαχίας όλων των αριστερών και κομμουνιστικών κομμάτων. Και τότε θυμάμαι, ο Γιάννης Δημαράς μού είπε ότι η υπογραφή μου στεναχώρησε τον Ανδρέα. Τότε ήμουν πιο κοντά στο ΚΚΕ εσ., όμως πριν από τις εκλογές σε μια ερώτηση του Δημήτρη Γκιώνη της “Ελευθεροτυπίας” του είπα πως θα ψηφίσω το ΠΑΣΟΚ για πέντε λόγους. Ο βασικότερος, να φύγει η Δεξιά και να έρθει κάποιος σαν τον Περόν της Αργεντινής. Ο μόνος που μπορούσε να διώξει τη Δεξιά ήταν ο Ανδρέας. Δεν θα ψήφιζα ΚΚΕ εσ. γιατί το κόμμα δεν έμπαινε στη Βουλή. Εκείνο που επιθυμούσα ήταν να φύγει η Δεξιά. Τότε ήταν που ο Ανδρέας με πήρε τηλέφωνο για να με ευχαριστήσει».

-Μόνο; «Ανεβαίνω στο Καστρί και σχίζω το πίσω μέρος του πακέτου με τσιγάρα Καρέλια. Το σκίζω και γράφω: Στις εκλογές θα πάρετε 48,4%. Εκείνο το βράδυ ήμουν σε κάποιο ορεινό χωριό της Ναυπακτίας, χωριό δεξιών πεποιθήσεων εκ παραδόσεως. Και από το ραδιόφωνο ακούω ότι το αποτέλεσμα σε εκείνο το χωριό ήταν ακριβώς 48,4% όπως το είχα προβλέψει».

-Φαντάζομαι ότι η πρόβλεψή σου τον ιντριγκάρισε. «Μου τηλεφωνεί να ανέβω στο Καστρί και στέλνει μεγάλο αυτοκίνητο να με πάρει μαζί με πολλά μέλη του Εκτελεστικού Γραφείου. Ολοι άγνωστοι σε μένα πλην του Κώστα Λαλιώτη. Χτυπάμε το κουδούνι και ανοίγει την πόρτα ο ίδιος με ένα ποτήρι ουίσκι στο χέρι. Φαντάζομαι το τρίτο της ημέρας. Στη συνέχεια βγάζει το σκισμένο χαρτί από τα Καρέλια, το δείχνει στους άλλους και τους λέει: “Ο Βασίλης είχε προβλέψει το αποτέλεσμα πριν από τρεις μήνες”. Και γυρίζει στον Γεννηματά και τον Μόραλη λέγοντάς τους: “Γράψτε μου τι θα πω για το αποτέλεσμα”».

-Κάπως έτσι βρέθηκες στα 300 υπουργεία Πολιτισμού… «Την επομένη των εκλογών αναχωρώ για την Αμερική, όμως η πίεση από την πλευρά του συνεχίζεται ακάθεκτη. Ετσι τον Νοέμβριο του 1981 αναλαμβάνω χρέη αναπληρωτή γενικού διευθυντή της ΕΡΤ και στην επέτειο του Πολυτεχνείου, εκείνο τον Νοέμβριο, αρχίζω να ψάχνω στα αρχεία τη συνέντευξη στον Νίκο Μαστοράκη από τα παιδιά που είχε συλλάβει η χούντα τις μέρες του Πολυτεχνείου. Ολοι οι υπάλληλοι μού έλεγαν ότι τέτοιο βίντεο δεν υπάρχει και μόνο ένας ανώνυμος με πλησιάζει και μου λέει: “Υπάρχει, θα τη βρω αλλά, σας παρακαλώ, να μην πείτε το όνομά μου”. Κάπως έτσι βρέθηκε αυτό το σπάνιο ιστορικό ντοκουμέντο των 90 λεπτών, το οποίο παίξαμε τη βραδιά της επετείου με αποτέλεσμα για τα επόμενα πέντε χρόνια να μην μπορέσει ο Μαστοράκης να επιστρέψει στην Ελλάδα».
-Και τι σχέση έχεις με την τηλεόραση; Το έχεις σπουδάσει; «Φυσικά. Ημουν διπλωματούχος από το Yale με ειδικότητα στην τηλεσκηνοθεσία».
-Πόσο έμεινες στην ΕΡΤ; «Τρία χρόνια».

-Προφανώς θα έπεσες πάνω σε πολλά επεισόδια πολιτικών παρεμβάσεων από πολύ υψηλά, σχετικά με τα ειδησεογραφικά δελτία και τις πολιτικές εκπομπές. «Μου απαγόρευαν να κατεβαίνω στις ειδήσεις κι εγώ τους απαγόρευα να ανακατεύονται στο ψυχαγωγικό πρόγραμμα. Πρέπει όμως να πω ότι χάριν Γιώργου Ρωμαίου, γενικού διευθυντή, η συνεργασία μας ήταν άψογη».
-Καλά τώρα, μη μου πεις ότι για τις αναθέσεις προγραμμάτων και σειρών δεν λειτουργούσε, κυριαρχικά, η κομματική ταυτότητα παραγωγών και άλλων συντελεστών. Είσαι ΠΑΣΟΚ; Ελα μέσα. Δεν είσαι; Περίμενε στην ουρά. «Οχι, καθόλου. Γι’ αυτό άλλωστε με τις επιλογές μας είχαν αγανακτήσει οι πρασινοφρουροί».


Η Δήμητρα κι ο Μίλαν Κούντερα

-Από τότε δεν είδες ξανά τον Ανδρέα; «Οχι».

-Και για όλη αυτή την περίοδο του Χέρφιλντ, της αρρώστιας του και του ειδυλλίου με τη Δήμητρα Λιάνη, τι γνώμη είχες τότε; «Θυμάμαι ότι ο Γιώργος Λιάνης μου έφερε την εξαδέρφη του Δήμητρα Λιάνη προκειμένου να καταθέσει, εκείνη, μια πρόταση για τηλεοπτική εκπομπή με τίτλο “Μισό μισό”. Δεν είχα αντίρρηση, αλλά σε έναν μήνα έφυγα. Για τη Δήμητρα μού είχε μιλήσει ο Μίλαν Κούντερα στο Παρίσι. Ηταν μαθήτριά του».

-Του Κούντερα; «Ναι του Κούντερα. Μου είχε πει ότι είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κορίτσι. Φυσικά γνωρίζεις τις αδυναμίες του Κούντερα για τις γυναίκες».

-Εννοείς ότι η Δήμητρα είχε επισκεφθεί την κρεβατοκάμαρα του Κούντερα; «όχι, δεν είπα κάτι τέτοιο. Ούτε εκείνος το είπε. Καθαρές κουβέντες».

-Και ο δικός σου τελικός απολογισμός σχετικά με το συνολικό έργο του Ανδρέα και του ΠΑΣΟΚ; «Μου άρεσε η πρώτη τετραετία. Η δεύτερη πήρε την κατηφόρα».
-Και το ΚΙΝ.ΑΛ. με τη Φώφη Γεννηματά; «Ανύπαρκτο. Εχει πολλούς αξιόλογους ανθρώπους, αλλά κάπου χωλαίνει».

-Και τώρα εξακολουθείς να γράφεις; «Εχω κρατήσει ημερολόγιο από το 1978 μέχρι σήμερα, περίπου 1.500 σελίδων. Ημερολόγιο σύνθετο, λογοτεχνικό, προσωπικό, κοινωνικό. Ταυτόχρονα γράφω μυθιστόρημα του τύπου total, όπως το λένε οι Γάλλοι. Ολοκληρωτικό. Μη με ρωτάς λεπτομέρειες, είμαι προληπτικός».

-Και κάτι ακόμα. Ετσι για την ιστορία, πες μου δέκα ονόματα που θαυμάζεις. «Α, μου βάζεις δύσκολα. Πρέπει να το σκεφτώ».

-Οχι, να πεις τα ονόματα αυθόρμητα. «Ανδρέας, Μελίνα, Δεσποτίδης, Μάνος Χατζιδάκις, Κώστας Γαβράς».

-Μα είναι πέντε. «Αυτά έρχονται, αυθόρμητα, στον νου μου. Ασε με, πρέπει να φύγω, έχω δουλειά».

Φεύγοντας, λοιπόν, αντί προλόγου στο βιβλίο του, το πρώτο, με τίτλο «Τα σιλό» γράφει:

«Στην Καβάλα γεννήθηκα κι έζησα τα “ανέφελα” προπολεμικά χρόνια. Τότε που οι καπνέμποροι άναβαν τα πούρα τους καίγοντας χιλιάρικα κι οι καπνεργάτες του 1934 έβγαλαν τον πρώτο κομμουνιστή δήμαρχο της Ελλάδας, τον Παρτσαλίδη. Λεγόταν τότε και “μικρή Μόσχα”».