Τα «ίχνη» της μνήμης στον εγκέφαλο, το «deja vu» και η λήθη
Η Κλινική Ψυχολόγος και Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς, Έλσα Μπάρδα, αναλύει πως αποθηκεύουμε μνήμες στον εγκέφαλο... Γιατί νιώθουμε «αυτό το έχω ξαναζήσει»; Γιατί ο άνθρωπος ξεχνάει; Και πώς επιλέγει ο ίδιος τι να ξεχάσει;
Η ανθρώπινη μνήμη είναι σαν ένα σφουγγάρι. Συγκρατεί έναν απεριόριστο αριθμό πληροφοριών που προκύπτουν από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, μέσα από τις αισθήσεις -π.χ. αισθητικοκινητικά, ακουστικά, οπτικά- τα οποία και ανακαλεί. Οι πληροφορίες αποθηκεύονται πρώτα στην άμεση μνήμη για μισό δευτερόλεπτο και έπειτα ακολουθεί η επιλογή των πληροφοριών, που περνούν στη βραχυπρόθεσμη μνήμη.
Μνήμη - κωδικοποίηση - αποθήκευση - ανάκληση
Η βραχυπρόθεσμη μνήμη αποτελεί βασικό πυρήνα του μνημονικού συστήματος που, ανάλογα με το αισθητηριακό ερέθισμα, αποθηκεύεται αναλόγως -π.χ. η ακουστική βραχυπρόθεσμη μνήμη αποθηκεύει στο άνω τμήμα του κροταφικού λοβού, ενώ η οπτική μνήμη στον ινιακό και αντίστοιχα η αισθητικοκινητική μνήμη στον βρεγματικό λοβό. Ο βασικός στόχος της διεργασίας είναι η μεταβίβαση των πληροφοριών στη μακροπρόθεσμη μνήμη, ώστε να είναι εφικτή η ανάκληση σε συνεχή βάση.
Στην περίπτωση της μακροχρόνιας μνήμης συναντούμε περισσότερο αυτοβιογραφικές πληροφορίες, καθώς και πληροφορίες που επαναλαμβάνονται. Αξίζει να σημειωθεί ο σημαντικός ρόλος της εργαζόμενης μνήμης, η οποία αποτελεί τον μνημονικό εκείνο μηχανισμό, που είναι υπεύθυνος για την άντληση πληροφοριών του παρελθόντος στο παρόν.
Κλείσιμο
Σύμφωνα με το Μοντέλο Βaddeley και Hitch (1986), η μνήμη εργασίας αποτελείται από το κεντρικό εκτελεστικό σύστημα και άλλα υποσυστήματα. Συγκεκριμένα:
- Το φωνολογικό κύκλωμα, που συγκρατεί ακουστικά ερεθίσματα,
- τον οπτικοχωρικό συνδυασμό, που συγκρατεί οπτικοχωρικά ερεθίσματα και
- την επεισοδιακή συγκράτηση, που συνδέεται με την επεισοδιακή διαρκή μνήμη και αποθηκεύει πληροφορίες από το φωνολογικό σύστημα και τον οπτικοχωρικό συνδυασμό και επαναφέρει πληροφορίες από την επεισοδιακή μνήμη.
Στην Επιστήμη της Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς, στην οποία έχω εξειδικευτεί, τονίζουμε τη σημασία της επανάληψης στη μάθηση. Με το ίδιο σκεπτικό, για να συγκρατηθεί μια νέα μνήμη, χρειάζεται επανάληψη και αυτό γίνεται με φωνολογική αναπαράσταση και οπτικοχωρική αποτύπωση.
Η μακροπρόθεσμη μνήμη διακρίνεται στην επεισοδιακή -π.χ. προσωπικές εμπειρίες, αναμνήσεις παιδικής ηλικίας κλπ.- στη σημασιολογική -π.χ. γνώσεις, ονόματα κτλ.- και στην άδηλη μνήμη, που αποθηκεύει μη συνειδητοποιημένες γνώσεις.
Όλοι οι τύποι της μακροπρόθεσμης μνήμης ανακαλούν μνήμες από το παρελθόν. Στον νευροφυσιολογικό χάρτη τουεγκεφάλου, η μακροπρόθεσμη μνήμη βρίσκεται στον ιππόκαμπο και στο μετωπιαίο λοβό (όταν αφορά συναισθήματα και γεγονότα), όπως και στους κροταφικούς λοβούς (αφηρημένη μνήμη), ενώ η έκδηλη μνήμη -δηλαδή γνώσεις από εμπειρίες- βρίσκονται στον ιππόκαμπο και στον μέσο κροταφικό λοβό. Τέλος, η άδηλη μνήμη βρίσκεται στα βασικά γάγγλια και στην παρεγκεφαλίδα.
Deja vu
Η προμνησία -αλλιώς γνωστή και ως φαινόμενο «deja vu» («ήδη ιδωμένο»)- έχει σχέση με την ανώτερη νοητική λειτουργία της μνήμης. Σύμφωνα με τον πατέρα της ψυχανάλυσης, Sigmund Freud, το deja vu δεν είναι παραίσθηση, αλλά αίσθημα που αντιστοιχεί στη μνήμη μιας ασυναίσθητης φαντασίας.
Ο Sandor Ferenczi επίσης μέσα από την ψυχαναλυτική οπτική θεώρησε ότι το συναίσθημα της αδικαιολόγητης οικειότητας οφείλεται στις ασυναίσθητες φαντασίες, οι οποίες πυροδοτούνται σε μια τυχαία πραγματική κατάσταση.
Ο Carl Jung θεώρησε το deja vu ως έναν μηχανισμό ανάκλησης ασυνείδητης πληροφορίας στο συνειδητό.
Μια άλλη εξήγηση είναι η θεωρία της διπλής αντίληψης, η οποία λέει ότι, όταν ο άνθρωπος έχει απόσπαση προσοχής, η εικόνα δεν συγκρατείται στη συνειδητή αντίληψη, με αποτέλεσμα, όταν αντικρίσει και πάλι την ίδια εικόνα, να νιώσει ότι κάπου την έχει ξαναδεί.
Η θεωρία της ομοιότητας, από την άλλη, όπως «προδίδει» και η ονομασία, βασίζεται στα κοινά στοιχεία ενός ερεθίσματος.
Τέλος, από νευροφυσιολογικής προσέγγισης, είναι πιθανό ο εγκέφαλος να πυροδοτήσει τη δημιουργία μιας ανάμνησης, που είναι λανθασμένη απόδοση μνήμης ή τυχαία.
Γιατί ο άνθρωπος ξεχνάει; Και πώς επιλέγει ο ίδιος τι να ξεχάσει;
Η αποτυχία ανάκλησης μνήμης χωρίς παθολογικό αίτιο ονομάζεται λήθη και έχει απασχολήσει τον άνθρωπο προγενέστερα από την εποχή του Ομήρου. Μερικές από τις εξηγήσεις είναι η αχρηστία της ύλης, η παραμόρφωση, η παρεμβολή, η φθορά του μνημονικού ίχνους. Η πιο ενδιαφέρουσα εξήγηση, κατά την άποψή μου, είναι η απώθηση, όπου, σύμφωνα με τον Freud, η λήθη λειτουργεί ως μηχανισμός άμυνας, με το άτομο να «σπρώχνει» τις τραυματικές εμπειρίες στο ασυνείδητο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η λήθη μπορεί να προκληθεί και από τραυματισμό στον εγκέφαλο.
Μνήμη είναι να διατηρείς αυτό που ξέρεις. Ανάμνηση είναι να ανακαλείς στη μνήμη αυτό που πέρασε -Μέγας Βασίλειος, 330-379, Πατέρας της Εκκλησίας.
- Βρείτε την Έλσα Μπάρδα στις σελίδες της στο Facebook, πατώντας εδώ και εδώ- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com
*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.
