Ψυχοκοινωνικά μοντέλα διαχείρισης ανεπιθύμητων συμπεριφορών στο σχολικό πλαίσιο
15.06.202115:03
Η Κλινική Ψυχολόγος και Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς, Έλσα Μπάρδα, γράφει για τους παράγοντες που επιδρούν θετικά στο παιδαγωγικό κλίμα - Οι προκλητικές συμπεριφορές των μαθητών και πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν από τους εκπαιδευτικούς
Η διατήρηση της τάξης, που προϋποθέτει την τήρηση των σχολικών κανόνων, είναι ένας από τους βασικούς στόχους των εκπαιδευτικών, προκειμένου το μάθημα να διεξάγεται σωστά. Δεν αρκεί όμως, σύμφωνα με νέες μελέτες, απλά να επιβάλει ένας εκπαιδευτικός τους κανόνες. Πρέπει επίσης να χτίσει μια καλή σχέση επικοινωνίας με τους μαθητές του -π.χ. να κερδίσει τον σεβασμό των έφηβων μαθητών, προκειμένου να ανταποκριθούν θετικά στα όρια που βάζει το σχολικό πλαίσιο.
Ένας ακόμη παράγοντας που βοηθάει τον εκπαιδευτικό στο να αποτρέψει προκλητικές συμπεριφορές είναι να αφουγκραστεί την αλληλεπίδραση ανάμεσα στους μαθητές. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να προλάβει ανεπιθύμητες συμπεριφορές, όπως π.χ. τον σχολικό εκφοβισμό.
Σαφώς και η οριοθέτηση των μαθητών στο σχολικό πλαίσιο αποτελεί θεμέλιο για τη σωστή διδασκαλία της σχολικής ύλης. Παράλληλα, τα όρια βοηθούν τους μαθητές να έχουν αυτοέλεγχο στις παρορμήσεις τους και τους προετοιμάζει στο να γίνουν ενήλικες ώριμοι, που σέβονται τους κανόνες της κοινωνίας. Το αν θα αποδώσει ο τρόπος πειθαρχίας στους μαθητές εξαρτάται από την προσωπικότητα του εκπαιδευτικού, την σχέση που έχει αναπτύξει με τους μαθητές, το κατά πόσον υπάρχει το πλαίσιο να στηρίξει και να επιβραβεύσει τις επιθυμητές συμπεριφορές, καθώς και από τη φύση του μαθήματος -π.χ. σε ένα μάθημα πιο «ελεύθερο», όπως τα Καλλιτεχνικά, είναι μεγαλύτερη η πρόκληση για τον εκπαιδευτικό να επιβάλει κανόνες μέσα στην τάξη.
Το παιδαγωγικό κλίμα (ψυχοκοινωνική ατμόσφαιρα), από το οποίο προκύπτει η αλληλεπίδραση των μαθητών μεταξύ τους, αλλά και με τους εκπαιδευτικούς, όταν κάποιοι μαθητές παρουσιάσουν προκλητικές συμπεριφορές την ώρα της διδασκαλίας, τότε χρειάζεται παρέμβαση όχι μόνο στην τροποποίηση συμπεριφοράς των συγκεκριμένων μαθητών, αλλά και σε όλο το πλαίσιο της τάξης.
Η τροποποίηση συμπεριφοράς, σύμφωνα με την επιστήμη της Εφαρμοσμένης Ανάλυσης Συμπεριφοράς, στην οποία έχω εξειδικευτεί, έχει ως βασικές αρχές την επιβράβευση της επιθυμητής και τη μείωση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς με τιμωρία ή αρνητική ενίσχυση. Σαφώς και τα προγράμματα τροποποίησης συμπεριφοράς είναι πάρα πολλά και διαμορφώνονται ανάλογα με τις ανάγκες του ατόμου και του περιβάλλοντος.
Μία ακόμα βασική αρχή του Συμπεριφορισμού είναι η ξεκάθαρη περιγραφή της μη επιθυμητής συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, εάν ένας δάσκαλος ή ένας γονέας υποστηρίξει ότι υπάρχει πρόβλημα, διότι το παιδί είναι ζωηρό και τεμπελιάζει την ώρα του μαθήματος, ενώ ο ακριβής ορισμός είναι ότι το παιδί την ώρα του μαθήματος κάνει τα πάντα, αρκεί να μην προσέξει. Η «ταμπέλα» π.χ. του τεμπέλη ή του απρόσεχτου σε αυτή την περίπτωση δεν είναι βοηθητική, αλλά αποπροσανατολίζει τον ειδικό, διότι, αν το παιδί έχει ΔΕΠΥ ή απόσπαση προσοχής, θα χρειαστεί διαφορετική αντιμετώπιση στην τροποποίηση συμπεριφοράς.
Σε άλλες περιπτώσεις, η προκλητική συμπεριφορά μπορεί να οφείλεται σε κάποιο αίτιο στο περιβάλλον, κάτι που πρέπει να αποσαφηνιστεί. Παράλληλα, ο εκπαιδευτικός είναι ωφέλιμο να έχει ξεκάθαρο πλάνο στις συμπεριφορές που είναι μερικώς αποδέκτες.
Ένας σχετικά καινούργιος τρόπος, που εισήγαγε ο Dr D. Meichenbaum, έχει ως βάση τον εκπαιδευτικό ως μοντέλο συμπεριφοράς, ο οποίος, μέσα από την ετεροκαθοδήγηση του μαθητή, συμβάλλει ουσιαστικά στην αυτορρύθμιση της συμπεριφοράς του μαθητή.
Από την σκοπιά του ανθρωπιστικού ρεύματος, σύμφωνα τον Dr Carl Rogers, η αυτοαντίληψη του μαθητή και η ανάγκη του για αυτοπραγμάτωση επηρεάζεται από τον εκπαιδευτικό. Το περιβάλλον έχει τη δύναμη, μέσα από την αποδοχή και την σχέση ασφαλείας εκπαιδευτικού και μαθητή, να αποτρέψει προκλητικές συμπεριφορές. Ένας άλλος τρόπος διαχείρισης, σύμφωνα με το μοντέλο του αποτελεσματικού εκπαιδευτικού (Gordons T.E.T) τονίζει την σημασία της ποιοτικής σχέσης, εκπαιδευτικού και μαθητή. Πιο συγκεκριμένα, η αμοιβαιότητα, το ειλικρινές ενδιαφέρον, η σωστή επικοινωνία, η διάκριση π.χ. προς τον χαρακτήρα των παιδιών, η προσεκτική και εμπαθητική ακρόαση, τα μηνύματα «εγώ και όχι εσύ», που θεωρούνται επικριτικά, βοηθάνε στην επίλυση συγκρούσεων, αλλά και στο κατανοήσουν αμφότεροι τις ανάγκες.
Η εμπαθητική ακρόαση είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι ενισχύει την ενσυναίσθηση, ώστε ο εκπαιδευτικός να μπορέσει να αντιληφθεί το αίτιο της μη επιθυμητής συμπεριφοράς -π.χ. ανυπακοή. Άλλωστε, όταν ο μαθητής αντιληφθεί ότι ο εκπαιδευτικός τον καταλαβαίνει, τότε θα δείξει από την πλευρά του μεγαλύτερη κατανόηση στο τι προκαλεί η συμπεριφορά του στον εκπαιδευτικό -π.χ. με τη φασαρία δεν τον βοηθάει να ολοκληρώσει σωστά τη διδακτική ύλη, για την οποία και εκείνος πρέπει να ακολουθήσει ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα. Όταν οι ανάγκες και των δύο πλευρών ικανοποιούνται, τότε μειώνονται και οι μη επιθυμητές συμπεριφορές.
Η επικριτικότιτα του εκπαιδευτικού είναι ένας ακόμα παράγοντας επίδρασης της συμπεριφοράς του μαθητή. Σύμφωνα με το μοντέλο πρόληψης προβλημάτων του J. Kounin, όταν ο μαθητής δεν συμμετέχει στην τάξη, επειδή φοβάται την τιμωρία ή την ταπείνωση αν κάνει λάθος, βιώνει αρνητικό σχολικό κλίμα και ίσως αντιπαθήσει τον εκπαιδευτικό.
Ένας τρόπος να ενισχυθεί η προσωπική υπευθυνότητα και αυτοπειθαρχία των μαθητών, είναι με τη γενική συνέλευση, στην οποία συμμετέχουν, σε συχνά χρονικά διαστήματα. Εκεί, οι κανόνες της τάξης μπορούν να συζητούνται απ' όλους και να τροποποιούνται ανάλογα.
Τέλος, το ψυχοδυναμικό ρεύμα τονίζει ότι η ανεπιθύμητη συμπεριφορά είναι προϊόν εσωτερικών κίνητρων, που επιδιώκουν π.χ. την επιβεβαίωση μέσα από τη διεκδίκηση της προσοχής, ενδεχομένως την έκφραση του αισθήματος της αδικίας, και την παράλληλη επίδειξη δύναμης, μέσα από την αντιπαράθεση με έναν ενήλικα.
Είναι σαφές από τα παραπάνω ότι το θετικό παιδαγωγικό κλίμα επιδρά θετικά στην ανάπτυξη κοινωνικοσυναισθηματικών σχέσεων των μαθητών, βελτιώνοντας την σχολική απόδοση. Γι' αυτό είναι σημαντικό να καλλιεργηθεί η θετική αλληλεπίδραση ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και στους μαθητές, διότι το σχολείο ως θεσμός αγωγής δεν είναι απλά ένα πλαίσιο μάθησης, αλλά και ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης.
«Στους γονείς οφείλομεν το ζην, στους δε διδασκάλους το ευ ζην» -Μέγας Αλέξανδρος, 356-323 π.Χ.
- Βρείτε την Έλσα Μπάρδα στις σελίδες της στο Facebook, πατώντας εδώ και εδώ- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com
*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.
