Πόσο μακριά μπορεί να φτάσει η «τυφλή» υποταγή; Μπορεί άραγε να εκμηδενίσει τη λογική; Απαντά η Κλινική Ψυχολόγος και Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς, Έλσα Μπάρδα
Την 1η Ιουλίου του 2018, στην περιοχή Burari, στο Νέο Δελχί της Ινδίας, ο Gurcharan Signh αναρωτήθηκε γιατί οι γείτονές του, που άνοιγαν το παντοπωλείο τους στις 5.00-5.30 το πρωί, είχαν αφήσει έξω τα γάλατα και δεν είχαν ανοίξει ακόμα. Μπαίνοντας στο σπίτι της οικογένειας, καθώς η πόρτα ήταν ανοιχτή, αντίκρισε ένα θέαμα που θα τον «σημάδευε» για πάντα. Τα άψυχα κορμιά τριών γενιών των μελών της οικογένειας Chundawat κρέμονταν από το ταβάνι του σαλονιού της κατοικίας τους.
Μόλις λίγο καιρό πριν το αποτρόπαιο περιστατικό, στον ίδιο ακριβώς χώρο όπου βρέθηκαν κρεμασμένα μέλη της οικογένειας, υπήρχαν γλέντια, μουσικές και χοροί, διότι είχε προηγηθεί ένα ευτυχές γεγονός: Ο αρραβώνας μίας από τις νεαρές κοπέλες της οικογένειας, της ανιψιάς του Lalit.
Τα μέλη της οικογένειας είχαν δεμένα μάτια, χέρια με καλώδια και ήταν φιμωμένα με πολύχρωμα υφάσματα. Μεταξύ των νεκρων βρίσκονταν δύο γυναίκες και δύο έφηβοι, ενώ το πτώμα της γιαγιάς και μητέρας του Lalit βρέθηκε σε άλλο δωμάτιο. Από την τραγωδία επέζησε μόνο το σκυλάκι της οικογένειας, που ήταν δεμένο στην ταράτσα του σπιτιού και διασώθηκε από έναν ακτιβιστή.
Η ψυχολογική ανάλυση αποκάλυψε κάτι που δεν χωράει ο ανθρώπινος νους!
Αρχικά, η αστυνομία επικέντρωσε τις έρευνές της σε μια πιθανή μαζική δολοφονία, καθώς η αδερφή της δεύτερης γενιάς της οικογένειας επέμενε να βρεθεί ο υπαίτιος -άλλωστε, μιλάμε για μια ευυπόληπτη οικογένεια στην τοπική κοινωνία. Καθώς όμως ξεδιπλωνόταν η τραγική ιστορία της οικογένειας μέσα από την έρευνα και με τη βοήθεια ειδικών ψυχικής υγείας -μια πρακτική όχι και τόσο συνηθισμένη στην Ινδία- τα ευρήματα ήταν συγκλονιστικά.
Τα ημερολόγια της οικογένειας, 11 στο σύνολο -όπως 11 ήταν και τα χρόνια από τον χαμό του αρχηγού της οικογένειας και πατέρα του Lalit, αποκάλυψαν τη σοκαριστική αλήθεια της μαζικής αυτοκτονίας, ως μέρος ενός μυστικιστικού τελετουργικού, που συσχετιζόταν με τον αριθμό 11 -όπως και οι ψυχές που χάθηκαν… Στην εξιχνίαση της υπόθεσης συνέβαλε και το οπτικό υλικό από τις κάμερες, που έδειξαν ότι η μόνη δραστηριότητα στο σπίτι ήταν της οικογένειας, τα μέλη της οποίας, τις ημέρες που προηγήθηκαν, μετέφεραν σταδιακά στο σπίτι τα σύνεργα του απαγχονισμού.
Η ψυχολογική ερμηνεία μιας τέτοιας συγκλονιστικής υπόθεσης είναι ότι πιθανώς η οικογένεια βρισκόταν σε κατάσταση «διαμοιρασμένης ψυχωτικής διαταραχής (shared delusional disorder, SDD).
To «Folie a deux» είναι ένα παράξενο και σπάνιο σύνδρομο, όπου ο πάσχων βιώνει τις ίδιες αυταπάτες με άλλους, κοντινούς του ανθρώπους. Οι αυταπάτες μοιράζονται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα άτομα. Η συγκεκριμένη ψυχωσική διαταραχή αποτελεί ψυχιατρική πάθηση, που κατά κανόνα περιλαμβάνει παραληρητικές ιδέες.
Τα άτομα τα οποία μοιράζονται τα ψυχιατρικά συμπτώματα είναι σε στενή συναισθηματική σχέση μεταξύ τους, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας (υπάρχει σχέση συνεξάρτησης) είτε είναι σύντροφοι, παιδιά, γονείς, συνεργάτες που μοιράζονται την ίδια στέγη ή περνάνε χρόνο μαζί και συνήθως, χωρίς να αποτελεί προϋπόθεση, είναι κοινωνικά απομονωμένοι.
«Folie à deux» και συνεξάρτηση
Το «Folie à deux» στα γαλλικά σημαίνει «ψύχωση για δύο», ξεδιπλώνοντας την εξαρτημένη δυαδική σχέση που αποτελείται από τον καθοδηγητή, ο οποίος θεωρεί την παραίσθησή του πραγματικότητα, και τον ακόλουθο (δευτερογενής συμμέτοχος) που, ενώ αναγνωρίζει ότι συμμετέχει σε κάτι λάθος -ουσιαστικά στην παραίσθηση του καθοδηγητή- εν τέλει το αποδέχεται απόλυτα (υιοθετεί συμπεριφορές και ψευδαισθήσεις του καθοδηγητή), επειδή είναι εξαρτημένος από αυτή την σχέση.
Σύμφωνα με μελέτες, οι καθοδηγητές συνήθως έχουν διαγνωσθεί με σχιζοφρένεια, χρόνια παραληρηματική ψύχωση ή διαταραχή διάθεσης με ψύχωση. Από την άλλη, οι ακόλουθοι είναι πιθανό να έχουν δυσκολίες, που επηρεάζουν τον σωστό τρόπο σκέψης -π.χ. λόγω εξαρτήσεων όπως το αλκοόλ.
Το ιστορικό μάθησης, σε αυτές τις περιπτώσεις, συνήθως σχετίζεται με γονεϊκές συμπεριφορές χειραγώγησης και επιβολής -συνεπώς, οι ακόλουθοι είναι δύσκολο να θέσουν όρια, να πουν «όχι», προκειμένου αποφύγουν μια σύγκρουση. Γι' αυτό, αν κι έχουν υψηλή νοημοσύνη, αποδέχονται την παρανοϊκή αλήθεια του καθοδηγητή και πράττουν σύμφωνα με τις εντολές του.
Οι υποκατηγορίες που σχετίζονται με τον τρόπο που μοιράζεται η παραληρηματική ιδέα είναι οι εξής:
Folie imposée: Σε αυτή την περίπτωση, ο καθοδηγητής ή αλλιώς η πρωτοπαθής περίπτωση, εκδηλώνει παραληρηματικές ιδέες και πάσχει από κάποια από τις προαναφερόμενες διαταραχές. Οι υποτακτικοί ή αλλιώς ακόλουθοι είναι ψυχικά υγιείς, γι' αυτό και όταν απομακρυνθούν από τον καθοδηγητή, οι παραληρηματικές ιδέες υποχωρούν, δίχως την χρήση ψυχοτροπικής φαρμακευτικής αγωγής.
Folie communiquée:Σε αυτόν τον τύπο ψύχωσης, ο ακόλουθος αντιστέκεται στις παραισθήσεις του καθοδηγητή, όμως, αφού υποκύψει, τότε ακόμα και αν χωριστούν, θα συνεχίσει να βιώνει παραληρηματικές ιδέες.
Folie simultanée:Σε αυτή την περίπτωση, δύο άτομα που πάσχουν από διαφορετικές ψυχώσεις, στην πορεία παρουσιάζουν ομοιότητες.
Εν μέρει, σε αρκετές ρομαντικές σχέσεις βλέπουμε σημάδια από «Folie à deux», που αφορούν στις... μαγικές συμπτώσεις -π.χ. κατάθεση αγάπης κάθε φορά που έχει πανσέληνο, μαγικοί αριθμοί που έχουν σημασία για το ζευγάρι, χρώματα κ.ά., τα οποία έχουν ως βάση μη ρεαλιστικές εκτιμήσεις και προσδοκίες για το μέλλον.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι, όταν οι παραισθήσεις αφορούν μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων που σχετίζονται π.χ. με μια αίρεση, τότε αυτό το φαινόμενο, σύμφωνα με το DSM-5, ονομάζεται μαζική υστερία. Σε αυτή την περίπτωση, ο καθοδηγητής διακατέχεται από ένα αίσθημα μεγαλομανίας, θεωρώντας τη δική του αλήθεια ως τη μοναδική, χωρίς απαραιτήτως να έχει τεκμηριωμένα επιχειρήματα, και επιθυμεί να βοηθήσει και άλλους να δουν τη δικιά του αλήθεια, δίχως ωστόσο να αντιλαμβάνεται απαραιτήτως ότι βλάπτει τους συμμετέχοντες.
Η ζωή για τους ακόλουθους μοιάζει με φυλακή. Το (μυστικιστικό) παραλήρημα αλλοιώνει την πραγματικότητα σε τρία γνωστικά πεδία: Των πεποιθήσεων, της αντίληψης και της σκέψης. Στην περίπτωση απειλής της παραίσθησης/φαντασίωσης, τότε τα αποτελέσματα μπορεί να είναι δυσάρεστα.
Έτσι ακριβώς έγινε και με τον Lalit Chundawat, ο οποίος, άκρως χειριστικά, επέβαλε τις εντολές του φαντάσματος-πατέρα του Bhopal Singh σε μορφή ημερολογίου στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, που ζούσαν κάτω από την ίδια στέγη, καθώς και στα παιδιά, τα οποία τιμωρούσε, αν δεν υπάκουαν. Στην τελευταία τελετουργία, λίγο πριν κρεμαστούν από το ταβάνι, ο Lalit υποσχέθηκε στα μέλη της οικογένειάς του ότι ο πατέρας τους θα έρθει να τους σώσει… αυτό φυσικά δεν συνέβη ποτέ. Δυστυχώς, σε χώρες όπου οι οικογένειες αποφασίζουν για τα παιδιά τους και δεν τους επιτρέπουν να ανεξαρτοποιηθούν, δημιουργείται ευνοϊκό κλίμα και έδαφος για την εμφάνιση ομαδικών ψυχώσεων, μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο, καθώς και δυσλειτουργικών συμπεριφορών.
Παρότι στις πολιτισμένες κοινωνίες, λόγω του μορφωτικού επιπέδου, η... μαγική σκέψη που καταλήγει σε συλλογικές ψυχώσεις δεν βρίσκει πρόσφορο έδαφος, καθώς η κριτική σκέψη φιλτράρει το λογικό, το παράλογο και την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, στη συγκεκριμένη περίπτωση ακόμα και οι νεότερες γενιές -εν προκειμένω, οι δύο νεαρές κοπέλες της οικογένειας ήταν μορφωμένες, όπως και η σύζυγος του Lalit- συσχέτισαν την οικονομική τους εξέλιξη με τις παράλογες εντολές από ένα... φάντασμα.
Το ερώτημα παραμένει: Γιατί ο Lalit, ενώ η οικογένεια εξελισσόταν, αποφάσισε να βρουν τον πατέρα τους. Μια πιθανή εξήγηση, πέρα από το ψυχωσικό υπόβαθρο και τα βαθιά ριζωμένα αθεράπευτα τραύματά του, ήταν πως ίσως είχε εξαντληθεί από την ευθύνη του ελέγχου…
Όπως και να 'χει, η υπόθεση της ακούσιας αυτοκτονίας, στη συγκεκριμένη περίπτωση παραμένει ανεξήγητη, καθώς όλα τα μέλη της οικογένειας ήταν λειτουργικά. Όλα αυτά ίσως να μην είχαν συμβεί, αν η οικογένεια είχε αποδεχτεί το πρόβλημα, παραβλέποντας το στίγμα της ψυχικής υγείας και παρέπεμπε τον Lalit σε κάποιον ειδικό.
Εν κατακλείδι, η συγκεκριμένη υπόθεση, πέρα από το σπάνιο αυτό σύνδρομο, σηματοδοτεί και τη βαθιά ριζωμένη ανάγκη ειδικών Αναλυτών Συμπεριφοράς, ψυχολόγων που θα μπορούν να εξηγήσουν παραβατικές συμπεριφορέςσε βάθος, έτσι ώστε να ρίξουν φως σε γεγονότα που απέχουν από την κοινή λογική.
- Βρείτε την Έλσα Μπάρδα στις σελίδες της στο Facebook, πατώντας εδώ και εδώ- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com
*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.
