Ανθρωποφαγία: «Τέρατα», ήρωες, θύματα και θύτες - Πού έχει αποτύχει η κοινωνία;
Η Κλινική Ψυχολόγος και Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς, Έλσα Μπάρδα, επιχειρεί να εξερευνήσει όσα κρύβονται πίσω από παραβατικές και εγκληματικές συμπεριφορές - Φταίει το περιβάλλον, η ατιμωρησία ή υπάρχει βιολογική προδιάθεση;
Η εγκληματολογική ψυχολογία μελετά, μεταξύ άλλων, τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των εγκληματικών και παραβατικών συμπεριφορών. Γιατί κάποιοι άνθρωποι διαπράττουν ειδεχθή εγκλήματα; Φταίει το κακοποιητικό περιβάλλον, στο οποίο ενδεχομένως μεγάλωσε ο παραβάτης, η ατιμωρησία της κοινωνίας ή υπάρχει προδιάθεση από τους βιολογικούς δείκτες;
Ως Αναλύτρια Συμπεριφοράς είμαι υπέρμαχος της αλληλεπίδρασης περιβάλλοντος, νευροβιολογικής προδιάθεσης, καθώς και της κοινωνίας, που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη συμπεριφορά. Μην ξεχνάμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις των κατά συρροή δολοφόνων κρύβεται ένα παιδικό τραύμα. Στην πορεία της ζωής μέσα από την γνωστική διαδικασία της αυτοεκπληρουμένης προφητείας, το θύμα θεωρεί μονόδρομο τη ζωή ως ένα παιχνίδι εξουσίας. Συνεπώς, ο θύτης της δικής του κακοποίησης γίνεται πρότυπο συμπεριφοράς.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι, όταν κάποιος έχει βιώσει κακοποίηση, αυτό δεν σημαίνει αυτομάτως και ότι η συμπεριφορά του θα είναι τερατώδης. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να γίνει ο επόμενος ήρωας, ο οποίος θα αφήσει πίσω του σπουδαίο έργο, βοηθώντας συνανθρώπους του.
Τι είναι αυτό που ενισχύει, όμως, το αν θα υπερισχύσει ο καλός ή ο κακός εαυτός ενός ανθρώπου; Με εξαίρεση τη νευροβιολογική προδιάθεση, η κοινωνία παίζει μεγάλο ρόλο σε όλο αυτό -π.χ. το πώς θα σώσει και θα αγκαλιάσει ένα κακοποιημένο παιδί ή τον ενήλικα και πώς θα τον βοηθήσει να αναρρώσει από τις πληγές του και να εξελιχθεί σε έναν καλύτερο άνθρωπο.
Αλήθεια, ποια είναι η λεπτή ισορροπία, την οποία ξεπερνώντας ο άνθρωπος, μπορεί από θύμα να γίνει θύτης; O Aleksandr Solzhenitsyn υποστήριξε ότι «η γραμμή μεταξύ καλού και κακού διασχίζει την καρδιά κάθε ανθρώπου». Ο Bandura από την άλλη θεωρούσε τον άνθρωπο κοινωνικό ον, ως εκ τούτου η συμπεριφορά του δεν είναι δυνατόν να είναι πάντα απόλυτα καλή η κακή. Εξ ου και η θέσπιση κοινωνικών κανόνων και νόμων, προκειμένου ο άνθρωπος να έχει όρια και να μην εκδηλώνει αντικοινωνική συμπεριφορά. Γι' αυτό η κοινωνική μάθηση είναι εξίσου σημαντική με την εκπαίδευση.
Πώς όμως ένας απλός, καθημερινός άνθρωπος εκδηλώνει επιθετικότητα και βία σε κάθε μορφή της; Σύμφωνα με τον Zimbardo, η επιθετική συμπεριφορά τρέφεται μέσα από το σύστημα αξίων της κοινωνίας και επηρεάζεται από την κοινωνικοοικονομική κατάσταση της χώρας, το πολιτιστικό επίπεδο, αλλά και την ατιμωρησία. Σαφώς, όταν η συνθήκη στο περιβάλλον είναι ψυχολογικά φορτισμένη και τίθεται θέμα άμυνας, τότε ο άνθρωπος μπορεί να προσπεράσει τις ηθικές του αξίες -π.χ. σε μια κατάσταση πολέμου. Το ερώτημα ωστόσο παραμένει: Γιατί μπορεί κάποιος να φερθεί ανθρωποφαγικά, χωρίς να υπάρχει αίτιο; Τι προκαλεί αυτή τη «δίψα» να επιφέρει ψυχικό πόνο στον συνάνθρωπο του;
Κλείσιμο
Ο Zimbardo, με το «Πείραμα του Μίλγκραμ» αποσκοπούσε στο να ανακαλύψει που φτάνουν τα όρια της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μέσα από ψυχοπιεστικές συνθήκες, εξέτασε αν η συμπεριφορά καθορίζεται από το περιβάλλον. Στο πείραμά του δημιούργησε μια προσομοίωση φυλακής -κελιά κ.τ.λ. με ανάλογες συνθήκες. Το βασικό χαρακτηριστικό ήταν η ρουτίνα και η έλλειψη ελευθερίας. Με λίγα λόγια, οι συμμετέχοντες στο πείραμα, είτε σε ρόλο φυλακισμένου είτε σε ρόλο φύλακα, έχασαν την προσωπική τους ταυτότητα και πορεύονταν μέσα σε ένα τοξικό περιβάλλον.
Παρότι τα «πειραματόζωα» είχαν γνώση ότι επρόκειτο για εικονική πραγματικότητα, το πείραμα έβγαλε τον χειρότερό τους εαυτό. Γι' αρχή σε αυτούς που είχαν τον ρόλο του δεσμοφύλακα, οι οποίοι καταχράζονταν την εξουσία σε βαθμό κακοποίησης με πρόφαση την επιβολή υπακοής, η οποία έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα στους συμμετέχοντες στον ρόλο των φυλακισμένων. Όταν σε κάποιον επιτρέπεται από το περιβάλλον ή την κοινωνία να συμπεριφέρεται κακοποιητικά, τότε αυτό τον απαλλάσσει από την ηθική ευθύνη απέναντι στις αξίες -π.χ. σέβομαι τον εαυτό μου, σημαίνει σέβομαι τον διπλανό μου.
Εν κατακλείδι, το «Πείραμα του Μίλγκραμ», που αφορά στην υπακοή στην εξουσία, θα μπορούσε να εξηγήσει το φαινόμενο γιατί τα μέσα ενημέρωσης και το Διαδίκτυο διαμορφώνουν συμπεριφορές, μέσα από την ψυχολογία της μάζας, τροφοδοτώντας με συναισθήματα τους αποδέκτες.
Ένα άλλο εύλογο ερώτημα είναι εάν η... πανδημία της ανθρωποφαγίας είναι επακόλουθο της πανδημίαςτου κορωνοϊού. Η Covid-19 έχει λειτουργήσει επιβαρυντικά στην ψυχική υγεία του παγκόσμιου πληθυσμού, σύμφωνα με τις συσχετίσεις που απορρέουν από έρευνες. Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι οι παθογένειες που έβγαλε στην επιφάνεια η πανδημία προϋπήρχαν και λίμναζαν πίσω από την ανωνυμία του Διαδικτύου, όπου ανθεί η ανθρωποφαγική έκφραση -π.χ. προσβολές, υποτίμηση και κάθε μορφή εκφοβισμού.
Όσο λοιπόν υπάρχει προσωπική ταυτότητακαι προσωπική ευθύνη κάθε ανθρώπου για τις πράξεις του, η κοινωνία δεν αποτυγχάνει. Η δικαιολογία για την ανθρωποφαγία στον εργασιακό, αθλητικό χώρο, στις διαπροσωπικές σχέσεις, στο Διαδίκτυο -του τύπου «με έβγαλε εκτός εαυτού»- επισκιάζει την σκοτεινή πλευρά ενός ίσως πληγωμένου ανθρώπου. Μόνο με αγάπη και ηθικούς κανόνες χτίζουμε καλύτερες και πιο δίκαιες κοινωνίες.
- Βρείτε την Έλσα Μπάρδα στις σελίδες της στο Facebook, πατώντας εδώ και εδώ- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com
*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.
