Όταν οι ανθρώπινες σχέσεις γίνονται «τοξικές»

*Έλσα Μπάρδα - Κλινικός Ψυχολόγος - Αναλύτρια Συμπεριφοράς

Οι τοξικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από συμπεριφορές ανθρώπων, οι οποίες καταρρακώνουν την αυτοεκτίμηση μας, αποστραγγίζουν την ενέργεια μας και επηρεάζουν αρνητικά την διάθεση μας. Σε μια τέτοια σχέση, συνήθως κυριαρχεί η ανασφάλεια, ο απόλυτος έλεγχος, και ο εγωκεντρισμός.

Τοξικές συμπεριφορές  μπορεί να  συναντήσουμε παντού στον περίγυρο μας (γείτονες, φίλοι, συνάδελφοι, σύντροφοι).

Τοξικές σχέσεις στο γειτονικό περίγυρο

Τοξικές σχέσεις στο γειτονικό περίγυρο

Οι γείτονες, οι οποίοι θέλουν να γνωρίζουν οτιδήποτε κάνετε, παραμονεύουν πίσω από το ματάκι της πόρτας, «καταγράφοντας» ακόμα και το πότε φεύγετε και πότε γυρνάτε στο σπίτι. Άλλοτε πάλι, στήνουν αυτί έξω από την πόρτα του σπιτιού σας. Η εμμονή τους είναι τόσο μεγάλη, που φτάνουν στο σημείο να μαθαίνουν τα πάντα για σας. Αλίμονο αν βρεθείτε στο στόχαστρό τους. Τότε ενδέχεται να αρχίσουν να σας κακολογούν στους υπόλοιπους γείτονες, προκειμένου να δημιουργήσουν αρνητικό κλίμα σε βάρος σας. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι «συμμαχίες» εναντίον σας θα σταθούν εμπόδιο σε οποιαδήποτε πρωτοβουλία σας για την πολυκατοικία και απλά θα σας φέρουν αντιμέτωπο με αποφάσεις που παίρνουν εκείνοι για εσάς, αποδυναμώνοντας την άποψή σας. Μια πιθανή λογομαχία μαζί τους ίσως καταλήξει να αφήσει τα σημάδια της στο αυτοκίνητο ή στην εξώπορτά σας… Σε κάθε περίπτωση, όταν νιώθετε να γίνεται... κόμπος το στομάχι σας, κάθε φορά που εισέρχεστε σε έναν οικείο χώρο, όπως η πολυκατοικία σας, είναι κάτι που θα πρέπει να σας θορυβήσει.

Τοξικές σχέσεις στον εργασιακό χώρο

Οι ανταγωνιστικοί συνάδελφοι, άνευ λόγου και αιτίας, με την πρώτη ματιά είναι πέραν του δέοντος ευγενικοί μαζί σας, όμως σε δεύτερο χρόνο, είναι πιθανό να τους δείτε  να σας σχολιάζουν σε συναδέλφους. Σας... περιμένουν στη γωνία, έχοντας την ελπίδα ότι θα κάνετε κάποιο λάθος, προκειμένου να σας διαβάλλουν και να επιδιώξουν, ενδεχομένως, να αναλάβουν τις αρμοδιότητές σας. Το ομαδικό πνεύμα είνα άγνωστη λέξη και έννοια για εκείνους, διότι τους διακατέχει η καχυποψία. Βλέπουν παντού εχθρούς και βιώνουν την ζωή τους σαν ένα διαρκή αγώνα, που χωρίζει τους νικητές από τους χαμένους. Τι κι αν η συνεργασία μαζί σας θα ήταν προς το κοινό όφελος; Αυτό ουδόλως τους ενδιαφέρει, διότι ο ανταγωνισμός για εκείνους είναι κινητήριος δύναμη για την επαγγελματική τους εξέλιξη. Συχνά θα τους δείτε να ακολουθούν τα επαγγελματικά σας βήματα, να σας μιμούνται, και να σας βάζουν τρικλοποδιές σε κάθε βήμα. Δεν αποκλείεται μάλιστα να αποκτήσουν και εμμονή μαζί σας, σε τέτοιο βαθμό, που να παρακολουθούν τις επαγγελματικές επαφές σας ή το προφίλ σας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook, ώστε να «διεκδικήσουν» τις γνωριμίες σας προς ίδιον όφελος.
Στον εργασιακό χώρο, όπου περνάμε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της ζωής μας, θα συναναστραφούμε και με ανθρώπους, που γκρινιάζουν και πάντα βρίσκουν κάτι για να... κλαίγονται και να επικαλούνται το ρόλο του θύματος, προκειμένου να επωφελούνται από τη συμπόνια σας. Δραματικοί και υπερβολικοί σε οτιδήποτε τους συμβαίνει, έχουν τον τρόπο να σας μεταφέρουν την αρνητική τους ενέργεια, έτσι ώστε να σας κάνουν πάντα να υποχωρείτε και να είστε σε μειονεκτική θέση.

Σχέση προϊσταμένου-υφισταμένου

Όταν η σχέση προϊσταμένου και υφισταμένου δεν είναι αρμονική και δημιουργική προς όφελος της επιχείρησης, αλλά άκρως ανταγωνιστική μεταξύ τους, ο προϊστάμενος γίνεται χειριστικός, έτσι ώστε να δημιουργεί ανασφάλεια στον υφιστάμενο. Από τη μία τον/την επιβραβεύει και από την άλλη βρίσκει λόγους να επικαλεστεί πόσο πολύ τον/την έχει απογοητεύσει. Μέσα από το κλίμα της ανασφάλειας, δημιουργείται μια σχέση εξάρτησης προϊσταμένου-υφισταμένου. Αφενός μεν τον θέλει συνεργάτη, διότι είναι αποδοτικός στη δουλειά, αλλά ταυτόχρονα τον απαξιώνει και τον αποθαρρύνει για τυχόν πρωτοβουλίες και φυσικά για την επαγγελματική εξέλιξη που του αναλογεί. Αντίθετα, σύμφωνα με έρευνες, ο ίδιος προϊστάμενος, με υπαλλήλους ακόμα κατώτερης βαθμίδας, από τους οποίους δεν νιώθει να απειλείται άμεσα, καθώς είναι σαφώς υποδεέστεροί του σε ικανότητες και ιεραρχία, επιδεικνύει συχνά ένα «καλό πρόσωπο», διότι δεν αισθάνεται ότι υπάρχει ανταγωνισμός, ώστε να απειλείται η θέση του..

Τοξικές σχέσεις στο φιλικό περίγυρο

Συνήθως είναι οι φίλοι που κάνουν αρνητικά σχόλια συγκαλυμμένα μέσα από αστεία. Συμπεριφέρονται με ασέβεια και ειρωνεύονται τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές σας, με στόχο να σας υποτιμήσουν. Δεν έχουν όρια: μπορεί να σας ξυπνήσουν τα μεσάνυχτα για να τους κάνετε παρέα, επειδή δεν τους πιάνει ο ύπνος… Αρκετά πιεστικοί, κουραστικοί, επιμένουν ώσπου να γίνει το δικό τους. Εγωκεντρικοί χαρακτήρες θεωρούν το πρόβλημά τους ό,τι σπουδαιότερο και υποχρέωσή σας να παρατήσετε ό,τι κάνετε και να τους στηρίξετε. Όταν έχετε ένα σοβαρό πρόβλημα που θέλετε να μοιραστείτε μαζί τους, δυσανασχετούν να σας ακούσουν. Για εκείνους το ποτήρι είναι πάντα μισοάδειο και φροντίζουν να σας μεταφέρουν την πεσιμιστική τους στάση ζωής, αποθαρρύνοντάς σας από το να προσπαθήσετε για κάτι καλύτερο.

Για να εξασφαλίσουν την αποκλειστικότητα στη φιλία παρουσιάζουν τους πάντες ως κακούς, με εξαίρεση τον εαυτό τους. Είναι αδύνατο να βασιστείτε πάνω τους, καθώς είναι αναξιόπιστοι και δεν κρατανε τις υποσχέσεις τους -από τις πιο μεγάλες μέχρι τις πιο μικρές, π.χ. να ακυρώσουν μια εκδρομή την τελευταία στιγμή. Στην περίπτωση που σχολιάζουν κακοπροαίρετα τους υπόλοιπους της παρέας να είστε σίγουροι ότι εσείς δεν είστε η εξαίρεση του κανόνα. Φανατικά ανταγωνιστικοί και νάρκισσοι, ενοχλούνται όταν τραβάτε την προσοχή σε μια παρέα ή στο αντίθετο φίλο. Αυτή η συνεχής κατανόηση στα συναισθήματά τους και στις αντιδράσεις τους σας καθιστά συναισθηματικό υποχείριό τους. Μπορεί να τους δικαιολογείτε, αλλά θα αντιλήφθητε σύντομα ότι δεν είναι τυχαίο ότι δεν έχουν σταθερές φιλίες.

Συνήθως τέτοιες φιλίες δεν έχουν διάρκεια στο χρόνο και αντιλαμβάνεστε το γιατί, όταν τους ξανασυναντήσετε μετά από χρόνια. Είναι αναμενόμενο όταν τους πλησιάσετε, για να ανακτήσετε τις χαμένες σχέσεις και να θυμηθείτε τα παλιά, εκείνοι φροντίζουν να χαλάσουν την στιγμή, με κακεντρεχή σχόλια. Το δυστύχημα είναι ότι κάποτε θεωρούσατε ότι αυτοί οι άνθρωποι ήταν φίλοι σας... Απογοητευτικό μενλυτρωτικό δε, γιατί κανείς δεν θέλει δίπλα του ανθρώπους συμφεροντολόγους, που έχουν μάθει μονάχα να παίρνουν. 

Από την άλλη, υπάρχουν και αυτοί οι χαρακτήρες ανθρώπων, που είναι επιφανειακοί και ρηχοί, αντιμετωπίζουν τους άλλους ως αξεσουάρ που συμπληρώνει την εικόνα τους. Είναι αυτοί οι φίλοι που μπορεί μετά από χρόνια να αποφεύγουν δημόσια την έξοδο μαζί σας, διότι δεν θεωρούν ότι ταιριάζετε πλέον στο κοινωνικό τους προφίλ.

Σχέσεις ανάμεσα σε ενήλικα παιδιά και γονείς

Οι υπερπροστατευτικοί γονείς που «ζουν» μέσα από τα ενήλικα παιδιά τους, τα επισκιάζουν και δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις για τον εαυτό τους μόνα τους. Δημιουργείται ένα διπλό αίσθημα ενοχικότητας στα παιδιά απέναντι στα «θέλω» των γονιών τους αλλά και στα δικά τους. Μια εσωτερική σύγκρουση που συνήθως ξεσπάει μέσα από καυγάδες, και ένας φαύλος κύκλος εξαρτημένης σχέσης συνεχίζει να ανακυκλώνεται. Το αίτιο για τους καυγάδες είναι συνήθως ότι οι γονείς θυσιάζονται για τα παιδιά τους και εκείνα αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες τους. Το αποτέλεσμα είανι οι γονείς να αγχώνονται ακόμα περισσότερο για το μέλλον των παιδιών τους και τα παιδιά για το αν μπορούν να έχουν λόγο στο πώς θέλουν τη ζωή τους.
 

Τοξικές σχέσεις ανάμεσα στο ζευγάρι

Πολλές φορές ακούμε ιστορίες για ζευγάρια, που επιφανειακά φαίνονται αγαπημένα και μας εκπλήσσει το τι συμβαίνει πίσω από την πόρτα του σπιτιού τους. Μια κλασική περίπτωση είναι ο έλεγχος μέσα από τον εκφοβισμό. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο σύντροφος που ευθύνεται για την τοξικότητα στην σχέση, ξεσπάει με υπερβολικό τρόπο σε φωνές σε ακραίες περιπτώσεις και σωματική βία.

Ως επί το πλείστον, πρόκειται για τρομερά ανασφαλείς συντρόφους, οι οποίοι επιδιώκουν διαρκώς την επιβεβαίωση. Για εκείνους όλος ο κόσμος περιτριγυρίζεται γύρω από τα δικά τους συναισθήματα, πολλές φορές αγνοώντας τα δικά σας προβλήματα. Το μόνο που κάνουν είναι να έχουν απαιτήσεις -ό,τι προσπάθεια και να κάνετε, ποτέ δεν είναι άξια των προσδοκιών τους. Ο έρωτας με μια δόση ενοχικότητας και συνεχούς απολογίας και αποδοκιμασίας γίνεται ένα κουβάρι που αρχίζει ασφυκτικά να πνίγει το «εγώ» σας.

Η άλλη περίπτωση είναι οι μίζεροι και γκρινιάρηδες σύντροφοι (για εκείνους το χαμόγελο αποτελεί πολυτέλεια), που μεταδίδουν την αρνητική τους διάθεση στο υποσυνείδητό σας και σταδιακά σας κάνουν ίδιους με αυτούς. 

Οι εγωιστές σύντροφοι που δεν σας υπολογίζουν, πότε δεν θα παραδεχτούν ότι κάνουν λάθος. Συνήθως είναι κτητικοί και ελεγκτικοί σύντροφοι που τείνουν να σας απομονώνουν από το φιλικό και οικογενειακό περίγυρο. 

Μπορεί να είναι εκείνη η περίπτωση των αθεράπευτα άπιστων συντρόφων, που όσες φορές και αν τους συγχωρέσετε, θα συνεχίσουν να προδίδουν την εμπιστοσύνη σας.  Τα ψέματα μπορεί ενδεχόμενος να είναι η δεύτερη φύση τους... Αντί να εξοργιστείτε, καταλήγετε να συνηθίζετε και να δέχεστε αυτήν την συμπεριφορά ως φυσιολογική.

Οι άνθρωποι, οι οποίοι εκδηλώνουν τοξικές συμπεριφορές συνήθως δεν αντιλαμβάνονται το λάθος τους, διότι είναι απορροφημένοι στα δικά τους θέλω, συναισθήματα και στόχους. Είναι συνήθως άτομα ανασφαλή που έχουν πληγωθεί στο παρελθόν και αδυνατούν να αναλάβουν την ευθύνη των πράξεών τους. Ο έλεγχος που ασκούν επάνω στους άλλους αντισταθμίζει την ανασφάλεια τους.  Σε κάποιες περιπτώσεις το αίτιο μπορεί να είναι κάποια ψυχική διαταραχή. Γι' αυτό το λόγο τα άτομα αυτά χρειάζονται βοήθεια από ειδικό, ώστε να μπορέσουν να βρουν την προσωπική τους γαλήνη.

Είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε το αν βιώνουμε μια τοξική σχέση διότι, σύμφωνα με τεκμηριωμένες έρευνες, βραχυπρόθεσμα τα αρνητικά συναισθήματα θα βλάψουν όχι μόνο την ψυχική μας ισορροπία, αλλά και τη σωματική μας υγεία.

«Ποιο είναι το όφελός σας από αυτήν τη σχέση; Γιατί ανέχεστε τέτοιες συμπεριφορές; Σας δημιουργεί ένα κλίμα ασφάλειας, διότι αποβάλλει το φόβο της απόρριψης;».

Αν τα άτομα με την τοξική συμπεριφορά  ανήκουν στο έμμεσο περιβάλλον σας και η συμπεριφορά τους είναι ανυπόφορη, καλύτερα να απομακρυνθείτε από εκείνους. Αν ανήκουν στην κατηγορία του νάρκισσου, τότε δυστυχώς υπάρχει μεγάλη πιθανότητα οποιαδήποτε προσπάθεια σας να αλλάξει κάτι να είναι μάταιη και να απογοητευτείτε, διότι η σχέση είναι μονόπλευρη. 

Αν για εσάς οι άνθρωποι που σας προκαλούν τοξικά συναισθήματα είναι σημαντικοί, τότε τολμήστε να επαναπροσδιορίσετε τα όρια στη σχέση σας. Το πιο σημαντικό όμως από όλα είναι να είστε ο εαυτός σας και να μην τον χάνετε μέσα από τις ατέλειωτες υποχωρήσεις. Μην φοβάστε την απόρριψη η αλλαγή δεν συνεπάγεται καταστροφή αλλά εξέλιξη. 

- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και αδεία ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.