Το Σύνδρομο της Στοκχόλμης: Πώς ενώ μας τα στερούν όλα λέμε κι «ευχαριστώ»

*Έλσα Μπάρδα - Κλινικός Ψυχολόγος - Αναλύτρια Συμπεριφοράς

Γιατί το θύμα καταλήγει, αντί να τρέφει συναισθήματα θυμού, να συμπαθεί το θύτη; Ποιο είναι το ψυχολογικό φαινόμενο που το εξηγεί; Ποιες συνθήκες ευνοούν το Σύνδρομο της Στοκχόλμης; Σε ποιες καταστάσεις το συναντάμε;

Ονομαστικά, το «Σύνδρομο της Στοκχόλμης» μας παραπέμπει στη Σουηδία, και αυτό γιατί εκεί αρχικά παρατηρήθηκε το συγκεκριμένο ψυχολογικό φαινόμενο. Το όνομα του συγκεκριμένου συνδρόμου χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1973, από τον ψυχίατρο-εγκληματολόγο Nils Bejerot και αφορούσε ένα πραγματικό γεγονός, μια ληστεία σε τράπεζα της Στοκχόλμης στη Σουηδία. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, οι ληστές κράτησαν για έξι μέρες σε ομηρία τους εργαζόμενους της συγκεκριμένης τράπεζας. Το περίεργο της υπόθεσης που εξέπληξε το ευρύ κοινό ήταν ότι οι όμηροι μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα ανέπτυξαν θετικά συναισθήματα για τους ληστές. Η θετική συμπεριφορά και η  αφοσίωση των ομήρων απέναντι στους ληστές ήταν σε τέτοια έκταση, που αντιστάθηκαν κατά την απελευθέρωσή τους, υπερασπίζοντάς τους.
Έφτασαν, δε, στο σημείο να μαζεύουν χρήματα για τη νομική υπεράσπιση των θυτών (ληστών). 

Η αιχμαλωσία τροφοδοτεί τη συμπάθεια - «Σε ευχαριστώ… με κρατάς ασφαλή... στη φυλακή που εσύ με έβαλες»

Σύμφωνα με τα ευρήματα επιστημονικών μελετών, 27% των θυμάτων απαγωγής αναπτύσσουν συμπάθεια, προς τον απαγωγέα τους. Όπως στην περίπτωση της Patty Hearst , κόρης ευκατάστατης οικονομικά οικογένειας, η οποία σε ηλικία 19 ετών απήχθη από τρομοκρατική ομάδα. Μετά από δυο μήνες σε αιχμαλωσία, άλλαξε το όνομα της σε «Τάνια» και συμμετείχε σε τραπεζική ληστεία μαζί με τους απαγωγείς της. Κάποιοι λένε ότι συμπάθησε τους απαγωγείς της και ότι ερωτεύτηκε έναν από αυτούς. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις το θύμα δεν διανοείται να δραπετεύσει. Ένα γνωστό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Jaycee Dugard, όπου το θύμα απήχθη στην ευαίσθητη ηλικία των 11 ετών και επί 18 χρόνια το θύμα βίωνε σεξουαλική κακοποίηση, χωρίς να προσπαθεί να διαφύγει. Ερωτήματα δημιουργεί και η περίπτωση της Natascha Kampusch, η οποία ήταν όμηρος επί οκτώ χρόνια, βιώνοντας σεξουαλική και ψυχολογική κακοποίηση. Όταν η Kampusch έμαθε ότι ο απαγωγέας της αυτοκτόνησε, ξέσπασε σε κλάματα συμπόνιας.

Η ψυχολογική και σωματική κακοποίηση = φυλακή

Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, το σύνδρομο της Στοκχόλμης αφορά γενικά τραυματικές εμπειρίες που δημιουργούνται από συνθήκες που προάγουν μια σχέση απόλυτης εξουσίας του θύτη και την ενστικτώδη αντίδραση επιβίωσης του θύματος.
•    Συνθήκες εγκληματικής, ομηρίας/απαγωγές
•    Αιχμαλωσίας πολέμου
•    Θύματα σεξουαλικής κακοποίησης, αιμομιξίας, trafficking
•    Θύματα σωματικής και ψυχικής κακοποίησης πχ. παιδιά.
•    Σχέσεις  που βασίζονται στην απόλυτη εξουσία / καταχρηστικές σχέσεις που συντηρούνται μέσα από τον εκφοβισμό


Υπακοή = επιβίωση

Το σύνδρομο της Στοκχόλμης παρουσιάζεται σε σχέσεις θύτη - θύματος, όπου ο θύτης ασκεί απόλυτη εξουσία στο θύμα μέσα από το φόβο. Το γεγονός ότι το σύνδρομο εμφανίζεται πιο πολύ σε θύματα απαγωγής βρίσκει απάντηση μέσα από την εξελικτική ψυχολογία. Παλαιότερα, όταν οι άνθρωποι ζούσαν νομαδικά, σε φυλές, μια απαγωγή ήταν μονόδρομος, διότι οποιαδήποτε προσπάθεια διαφυγής ήταν αδύνατη, εξαιτίας του ρίσκου να χάσουν τη ζωή τους.

Οι θύτες κρατάνε το κλειδί του παραδείσου…αρκεί να συνεργαστείς…

Οι παράγοντες που αυξάνουν την πιθανότητα κάποιος να αναπτύξει το σύνδρομο της Στοκχόλμης είναι όταν τα θύματα είναι πεπεισμένα πως η διαφυγή τους είναι αδύνατη
• Ο θύτης έχει πείσει το θύμα ότι, αν δεν συνεργαστεί, θα πραγματοποιήσει τις απειλές του.
• Ο θύτης χρησιμοποιεί έμμεσες απειλές μέσα από παραδείγματα, π.χ. πώς εκδικήθηκε  εκείνους που ήταν ανυπάκουοι.
• Ο θύτης παρακολουθεί το κάθε βήμα, οποιαδήποτε αντίδραση μπορεί να αποβεί μοιραία.
Άτομα τα οποία βιώνουν συνθήκες ψυχολογικής κακοποίησης στα πλαίσια ψυχολογικής ομηρίας, οι θύτες συμβολίζουν για εκείνους το κλειδί της επιβίωσης. Η αμφισβήτηση έχει εκμηδενιστεί και όλα μοιάζουν μονόδρομος. Ο θύτης προκειμένου να εκφοβίσει και να ελέγξει το θύμα δίνει την εντύπωση του αμείλικτου και αδίστακτου ανθρώπου απαλλαγμένου από αδυναμίες και φόβο, ικανό για κάθε αποτρόπαιη πράξη. Συνήθως, αυτά τα άτομα βρίσκονται σε απομόνωση. Ασυνείδητα δημιουργείται μια προσκόλληση στον απαγωγέα, γιατί έτσι θεωρούν ότι θα μεγιστοποιήσουν της πιθανότητες επιβίωσης. Το δέσιμο ανάμεσα σε θύτη και θύμα συνήθως δημιουργείται όταν κάποια από τα θύματα μοιράζονται ακόμα και προσωπικά τους θέματα, καλλιεργώντας συναισθηματικό μοίρασμα, προκειμένου να προκαλέσουν τον οίκτο του θύτη και να μεγιστοποιήσουν την πιθανότητα επιβίωσης.

Επίσης, ο θύτης μοιράζεται πληροφορίες από το παρελθόν του, που δικαιολογούν την αντικοινωνική συμπεριφορά του -π.χ. πως έχει κακοποιηθεί, αδικηθεί και παραμεληθεί ως παιδί. Το θύμα αρχίζει να βλέπει τον θύτη ως θύμα.

Ο ευγενής θύτης που σου επιτρέπει να αναπνέεις… και όταν έχει κέφια σταματά να σε χτυπάει…

Ο θύτης περνά στο θύμα την αντίληψη ότι οι στοιχειώδες και αυτονόητες ελευθερίες π.χ.   ύπνος, φαγητό, νερό, ελευθερία του λόγου -ακόμα και η ίδια η ζωή-, όλα θεωρούνται πράξεις καλοσύνης του θύτη, με αποτέλεσμα το θύμα να βασίζει την ελπίδα για βασική επιβίωση εξ ολοκλήρου στην καλή διάθεση του θύτη. Γι' αυτό το λόγο το θύμα συναινεί και επιδιώκει να τον ευχαριστεί.

Προκειμένου το θύμα να εξασφαλίσει ευνοϊκότερη μεταχείριση από τον θύτη, αρχίζει να συμφωνεί με τις απόψεις του και ασυνείδητα ταυτίζεται μαζί του. Όσο λοιπόν το θύμα θεωρεί ότι έχει κοινά στοιχεία με τον άνθρωπο που τον κακοποιεί, τόσο τον απενοχοποιεί και εκεί αρχίζει και χτίζεται η ενσυναίσθηση και η κατανόηση απέναντι στο θύτη. Ο συναισθηματικός δεσμός που δημιουργεί το θύμα απέναντι στο θύτη χαρακτηρίζεται από αντικρουόμενα συναισθήματα χαράς και λύπης. Ακόμα και όταν το θύμα απελευθερωθεί και απομακρυνθεί από το θύτη του, δυσκολεύεται να αποσυνδέσει τα θετικά συναισθήματα που τρέφει για το θύτη. Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν το σύνδρομο της Στοκχόλμης, προκειμένου να εξηγήσουν συμπεριφορές υποταγής ατόμων που μένουν σε σχέση κακοποίησης και συνεχίζουν να είναι ερωτευμένοι με τον/τη σύντροφο που τους κακοποιεί. Tα άτομα που βιώνουν ενδοοικογενειακή βία είναι παγιδευμένα σε μια σχέση κακοποίησης, όπως είναι η συνθήκη ομηρίας.

Οι άνθρωποι που πάσχουν από το σύνδρομο της Στοκχόλμης, όπως και στο μετατραυματικό στρες υποφέρουν από αναδρομές στο παρελθόν (έντονες αναμνήσεις που σχετίζονται με το τραύμα), εφιάλτες, καχυποψία κτλ. Έχουν αδυναμία και έλλειψη διάθεσης να ευχαριστηθούν πράγματα, τα οποία έκαναν στο παρελθόν. Υπάρχει η πιθανότητα, λόγω ψυχολογικού τραύματος, το θύμα να παλινδρομήσει. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με στρεσογόνες καταστάσεις που δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν, υποχωρούν σε πρώιμο στάδιο της  ανάπτυξης. 

Το σύνδρομο της Στοκχόλμης θεωρείται μια σύνθετη αντίδραση σε μια απειλητική κατάσταση. Όταν το άτομο δεν αντιδρά να βρει λύσεις στην αδιέξοδη κατάσταση που βιώνει (μαθημένη αβουλησία) τότε μπορεί να παραιτηθεί, να νιώσει ακόμα μεγαλύτερη απόγνωση, άγχος, φόβο και θλίψη. Με το να αρνείται κάποιος ότι βιώνει μια δύσκολη κατάσταση που δεν μπορεί να διαχειριστεί, δεν αγνοεί απλώς την πραγματικότητα, απομακρύνεται από εκείνη. Ακόμα και όταν φαινομενικά δεν υπάρχουν επιλογές, μπορούμε να τις διευρύνουμε.

Η διαπαιδαγώγηση των παιδιών αρχικά από την οικογένεια και μετέπειτα από την εκπαίδευση είναι η βάση στο να διαμορφώνουν χαρακτήρες ενηλίκων, που αναγνωρίζουν την κακοποίηση σε όποια μορφή και αν είναι, χτίζοντας καλύτερες και πιο υγιείς κοινωνίες.

- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και αδεία ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.