The Blame Game: Η ανάγκη κατασκευής ενός εχθρού

*Έλσα Μπάρδα - Κλινικός Ψυχολόγος - Αναλύτρια Συμπεριφοράς

Ποια είναι η ψυχολογική ερμηνεία της ενδόμυχης ανάγκης του ανθρώπου να εφευρίσκει έναν εχθρό;  Ποιοι είναι γνωστικοί μηχανισμοί της απόδοσης ευθύνης;  Πως η αποδοχή ευθύνης μας κάνει πιο δυνατούς;

Σύμφωνα με την εξελικτική ψυχολογία, ο άνθρωπος από τη βρεφική ηλικία, απουσία λεκτικής επικοινωνίας με τον περίγυρο, εκδηλώνει ενστικτωδώς άγχος στο ξένο, αναστατώνεται και αντιδρά κλαίγοντας. Πιο συγκεκριμένα, αντικρίζοντας ένα διαφορετικο πρόσωπο, από εκείνο των γονιών και των οικείων του, που συνοικούν στον ίδιο χώρο, αναστατώνεται, γιατί το νιώθει μη αναγνωρίσιμο. Η επιστήμη του συμπεριφορισμού έρχεται να αποδώσει ακόμα μια εξήγηση που χτίζεται μέσα από το ιστορικό μάθησης του ανθρώπου. Ακόμα και όταν τα παιδιά θυμώνουν με τους γονείς τους, τείνουν να εκτονώνουν το θυμό τους μέσα από αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, σε αντικείμενα -ή ακόμα και σε άλλους ανθρώπους, μη εμπλεκομένους.

Η ψυχαναλυτική προσέγγιση υποστηρίζει ότι κάθε φορά που ο άνθρωπος βιώνει απειλητικές καταστάσεις ενεργοποιούνται οι ψυχοδιανοητικές διαδικασίες άμυνας. Ένας από τους αμυντικούς μηχανισμούς είναι η προβολή, όπου το άτομο προσδίδει αρνητικά στοιχεία της προσωπικότητάς του, τα οποία δεν παραδέχεται σε κάποιον άλλον -π.χ. «δεν είμαι εγώ ζηλιάρης, ο άλλος είναι».... Η άρνηση των αρνητικών συναισθημάτων και η προβολή της ευθύνης αυτών των συναισθημάτων σε κάποιον άλλον είναι ο βασικός υποσυνείδητος μηχανισμός της κατασκευής ενός εχθρού. Οι εχθροί αποτελούν έναν εύκολο στόχο για τα μη αποδεκτά αρνητικά συναισθήματα. Το ενοχικό αίσθημα είναι ένα από τα συναισθήματα τα οποία μπορεί να ξεφορτωθεί κάποιος, προσδίδοντας τις δικές του ευθύνες σε κάποιον άλλον.

The Devil wears Prada…

Η κοινή λογική προστάζει ότι ο εχθρός έχει διαφορετικά γνωρίσματα. Αυτά μπορεί να είναι εξωτερικά, δηλ. εμφανισιακά ή εσωτερικά, όπως για παράδειγμα διαφορετικό σύστημα αξιών. Από κοινωνιολογικής απόψεως, ο φόβος για οποιονδήποτε είναι διαφορετικός -π.χ. εθνικότητα, θρησκεία, ακόμα και προσωπικές απόψεις δημιουργούν συνοχή στο πλήθος των ανθρώπων που μοιράζονται τον κοινό φόβο, προσδιορίζοντας την ταυτότητα τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο φόβος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη χειραγώγηση της συνείδησης.

Έρευνες υποδεικνύουν ότι, όταν κάποιος στιγματιστεί ως εχθρός για το σύνολο, τότε ο κόσμος επικεντρώνεται μόνο στις αρνητικές πτυχές, ενέργειες και λάθη του.

Σε χαοτικές κοινωνικές συνθήκες, όταν επικρατεί ο πανικός, η αγανάκτηση, η ανεργία, η αδικία, η ύπαρξη ενός εχθρού δημιουργεί μια τάξη... καθώς η συνθήκη από χαοτική «μεταμφιέζεται» σε προβλέψιμη. Όταν ο άνθρωπος θεώρει υπεύθυνο τον εχθρό του για τα δεινά που περνάει, τότε υποσυνείδητα δημιουργείται ένα αίσθημα ασφάλειας, διότι ξέρει τι να περιμένει, από ποιον να το περιμένει και πού να αποδώσει τις ευθύνες... Όταν ένα πρόβλημα είναι αναπόφευκτο, δηλ. οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες -π.χ. το φαινόμενο το οικονομικό-, τότε δημιουργείται πρόσφορο έδαφος για την ύπαρξη ενός εχθρού.

Το πώς αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος το συνάνθρωπό του έχει να κάνει και με το πώς αιτιολογεί τη συμπεριφορά του άλλου. Μπορεί να  δικαιολογήσει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά (Relationship-enhancing attributions) -π.χ. άργησε να έρθει στο ραντεβού, διότι μάλλον είχε πολλή δουλειά στο γραφείο. Από την άλλη, μπορεί να αντιμετωπίσει την ίδια συμπεριφορά με καχυποψία (Distress-maintaining attributions).

"Ο άνθρωπος που διαμαρτύρεται για τον τρόπο που η μπάλα αναπηδά είναι πιθανό να είναι αυτός που την έριξε"

Η κατηγορία μπαγιάτεψε, πέρασε η ημερομηνία λήξης…

Ο τρόπος που αποδίδει το άτομο τις ευθύνες (attribution style) και η έλλειψη έλεγχου στο τι του συμβαίνει επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τα κίνητρα, τις προσδοκίες του, την αυτοεκτίμησή του, το πόσο θα ρισκάρει στις αποφάσεις του και ουσιαστικά επηρεάζει το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του.

Η απόδοση των αιτιών (attribution theory) επηρεάζεται από το ιστορικό μάθησης του άτομου και την αντίληψη  που έχει για τον εαυτό του και τον κόσμο και από το περιβάλλον, στο οποίο έχει μεγαλώσει.

- Εσωτερική απόδοση -το άτομο αποδίδει στον εαυτό του αυτό που του συμβαίνει.
- Εξωτερική απόδοση -το άτομο αποδίδει την ευθύνη για ό,τι του συμβαίνει σε εξωγενή αίτια -π.χ. σε αλλά άτομα του περιβάλλοντός του, την κοινωνία ή σε μεταφυσικά αίτια, όπως για παράδειγμα κακοτυχία.

Μακροπρόθεσμα , διαμορφώνουμε τις ζωές μας ανάλογα με το πώς διαμορφώνουμε τον εαυτό μας. Η διαδικασία δεν τελειώνει ποτέ και οι επιλογές που κάνουμε είναι δική μας ευθύνη.

Έρευνες έδειξαν ότι οι άνθρωποι που αποδίδουν στον εαυτό τους τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους, μαθαίνουν από τα λάθη τους και προσπαθούν περισσότερο από άλλους να αλλάξουν τη ζωή τους προς το καλύτερο. Στην περίπτωση που εξωγενείς παράγοντες δεν μπορούν να ελεγχθούν από το άτομο, ακόμα και τότε μπορεί να πάρει τον έλεγχο της ζωής του στα χέρια του. Διαφορετικά, αν διακατέχεται εξ ολοκλήρου από θυμό και μνησικακία, θα σπαταλήσει πολύτιμο χρόνο, με αποτέλεσμα να φθαρεί ψυχολογικά και να παραιτηθεί από την προσπάθεια να αλλάξει ό,τι δυσάρεστο του συμβαίνει.

Στην αντίθετη περίπτωση, όταν το άτομο αποδίδει τις ευθύνες σε τρίτους ή στην κατάσταση, αισθάνεται απενοχοποιημένος, όμως παράλληλα βιώνει και το συναίσθημα «learned helplessness» ότι, ανεξάρτητα των πράξεών του, δεν μπορεί να αλλάξει τίποτα.

Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος και είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του

Όταν ένας άνθρωπος παίρνει την ευθύνη των πράξεών του, συγχρόνως παίρνει τον έλεγχο της κατάστασης στα χέρια του. Όσο μεγαλύτερη ευθύνη αναλαμβάνει κάποιος για τις πράξεις του, μειώνεται το άγχος που βιώνει και  πιο συνειδητά με καθαρό μυαλό παίρνει σωστές αποφάσεις που αφορούν τη ζωή του σε όλα τα επίπεδα, και ορίζει τη μοίρα του…

Κάθε άνθρωπος κρύβει μεγάλο απόθεμα δύναμης μέσα του. Ακόμα και μια μικρή μονάδα μπορεί να αλλάξει την πορεία της ιστορίας ενός έθνους. 

- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και αδεία ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.