Αυτοεκπληρούμενη προφητεία: Προβλέψεις που βγαίνουν αληθινές ή προεξοφλημένες καταστάσεις;

Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία ως ψυχολογικός όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1949 από τον κοινωνιολόγο Robert Merton  στο βιβλίο του «Κοινωνική Θεωρία και Κοινωνική Διάρθρωση».

*Έλσα Μπάρδα - Κλινικός Ψυχολόγος - Αναλύτρια Συμπεριφοράς

Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, όταν ερμηνεύουμε αρνητικά μια κατάσταση, προεξοφλούμε  υποσυνείδητα το αποτέλεσμα, με συνέπεια να μποϊκοτάρουμε τη συμπεριφορά μας και να  αντιδρούμε ανάλογα, ουσιαστικά προκαλώντας το να συμβεί.

Συχνά οι πεποιθήσεις αυτές είναι λανθασμένες και βασιζόμενες σε υποθέσεις (την γνώμη μας, την γνώμη των άλλων), όχι σε πραγματικά γεγονότα. Ο W. Thomas υποστήριξε: «Όταν οι άνθρωποι θεωρούν ορισμένες καταστάσεις σαν πραγματικές, αυτές είναι πραγματικές στις επιπτώσεις τους».


Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία βρίσκει εφαρμογή σε πολλά πλαίσια και πολλές φορές ξεκινά από τα παιδικά χρόνια.

Σκέψου πριν ξαναπείς το παιδί σου τεμπέλη

Πολλοί γονείς, λανθασμένα για να κινητοποιήσουν τα παιδιά τους να  επιτύχουν έναν στόχο επικεντρώνονται στα αρνητικά στοιχεία των συμπεριφορών του παιδιού και πολλές φορές τους προσδίδουν χαρακτηρισμούς και ταμπέλες -π.χ. είσαι άχρηστος, δεν θα καταφέρεις τίποτα στη ζωή σου, κτλ. Σαφώς και τις περισσότερες φορές οι υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί αποσκοπούν από την πλευρά του γονέα στο να προκαλέσουν την αντίδραση του παιδιού του, για να αρχίσει να προσπαθεί πιο πολύ και συνήθως καταλήγουν να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα.

Οι αρνητικοί χαρακτηρισμοί εγκλωβίζουν το παιδί

Όταν η προσπάθεια του παιδιού είναι ανεπιτυχής, τότε το παιδί χρεώνεται την αποτυχία ως απερίσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς του και «εκπληρώνεται» ο τίτλος του αποτυχημένου. Το παιδί, όταν είναι μικρό, δεν είναι ώριμο αρκετά, για να φιλτράρει σωστά την πληροφορία και ταυτίζει την ταμπέλα που του βάζει ο γονέας ως προσδοκία -κατά συνέπεια, η συμπεριφορά του προσαρμόζεται στα λόγια του γονέα, διότι νιώθει ότι υστερεί και γι' αυτό δεν προσπαθεί για τα μέγιστα δυνατά. Την δε περίοδο της εφηβείας, μπορεί να προκαλέσει μεγάλη αντίδραση και αλλεπάλληλους καυγάδες με τους γονείς του.

Δίκιο είχα τελικά!

Εφόσον το παιδί συμπεριφερθεί ανάλογα με τους χαρακτηρισμούς του γονέα -π.χ. ένα παιδί που χαρακτηρίζεται ως «χαζό» από τους γονείς του, το πιο πιθανό είναι να έχει χαμηλή βαθμολογία στα μαθήματα του σχολείου. Τότε οι γονείς επιβεβαιώνονται. 

Αυτή η στάση των γονέων είναι καθοριστική και διαμορφώνει την αυτοεκτίμηση του παιδιού, ενώ παράλληλα επηρεάζει την εξέλιξή του στο πλαίσιο της κοινωνίας. Πολύ πιθανό, το παιδί, μεγαλώνοντας, να γίνει ένας ανασφαλής ενήλικας, ο οποίος θα βάζει πιο πάνω την γνώμη που θα έχουν οι άλλοι γι' αυτόν, παρά τις προσωπικές του προσδοκίες.

Τα οράματα που προσφέρουμε στα παιδιά μας διαμορφώνουν το μέλλον τους, συχνά γίνονται αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Τα οράματα αυτά είναι χάρτες που οδηγούν σε υγιείς και δυνατές προσωπικότητες.

Ο μύθος του καλού και κακού μαθητή

Δεν θέλω να δώσω το τεστ στην Γλώσσα, φοβάμαι… ότι θα αποτύχω… ο δάσκαλος μου είπε ότι έχω ΠΟΛΛΑ ΚΕΝΑ και κάνω ΠΟΛΛΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ ΛΑΘΗ… δεν έχει νόημα να προετοιμαστώ… ποιος ο λόγος να πάω σχολείο, εφόσον δεν θα περάσω στο τεστ;

Στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού περιλαμβάνεται και η καθημερινή τριβή με το σχολικό πλαίσιο, καθώς εκεί απασχολείται κατά το 1/3 της ημέρας του. Ένα ποσοστό εκπαιδευτικών, προκειμένου να διατηρήσουν σε προχωρημένο επίπεδο την τάξη, διαχωρίζουν τους μαθητές σε έξυπνους/εργατικούς και σε αδιάφορους. Πλήθος από ψυχολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι προσδοκίες από κάθε μαθητή επηρεάζουν και την αντιμετώπισή του, καθώς και την απόδοσή του (αποτέλεσμα δράσης/αντίδρασης, αμφίπλευρης αλληλεπίδρασης).
Σε έρευνα που διεξήχθη από τους καθηγητές Jacobson και Rosenthal του Πανεπιστημίου Ηarvard, οι δυο τους μοίρασαν IQ τεστ σε δημοτικό σχολείο. Το πείραμα χώριζε τα παιδιά σε δύο ομάδες: σε αυτά που είχαν υψηλό δείκτη νοημοσύνης και σε αυτά που είχαν χαμηλό δείκτη νοημοσύνης. Το αποτέλεσμα της έρευνας έδειξε ότι τα παιδιά που ανήκαν στην ομάδα των παιδιών με τις υψηλές επιδόσεις ανήκαν και στην ομάδα με τον υψηλό δείκτη νοημοσύνης. 

Εδώ βλέπουμε μια αμφίδρομη αλληλεπίδραση του φαινομένου της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, διότι οι εκπαιδευτικοί ασυνείδητα προσάρμοσαν τις προσδοκίες τους και τη συμπεριφορά τους απέναντι στους μαθητές, επηρεασμένοι από το τεστ νοημοσύνης, αλλά και οι μαθητές επηρεάστηκαν από τις προσδοκίες των δασκάλων τους, με αποτέλεσμα να προσπαθούν λιγότερο και αυτό να έχει αντίκτυπο στη σχολική τους επίδοση.

Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία στην ψυχολογία της αγέλης (ψυχολογία μάζας)

«Δεν θα περάσω το μάθημα της πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστήμιο… όσοι συμφοιτητές μου το έχουν δώσει, έχουν κοπεί…» .

Όταν δυο ή και περισσότερα άτομα έχουν τις ίδιες λανθασμένες πεποιθήσεις, μπορεί να συνεργούν σε ένα συσσωρευτικό αποτέλεσμα. Σύμφωνα πάντα με ψυχολογικές έρευνες, οι άνθρωποι έχουν τάση να συμφωνούν με την πλειοψηφία (Bandwagon Effect). Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, το οποίο και έχουν ερευνήσει οι ψυχολόγοι, είναι οι πολιτικές δημοσκοπήσεις και το κατά πόσο επηρεάζουν την κοινή γνώμη.

Νίκη της αποχής ή απλά επακόλουθο αυτοεκπληρούμενης προφητείας

Οι απόψεις το κατά πόσο οι δημοσκοπήσεις επηρεάζουν την κοινή γνώμη διίστανται… Η άποψη ότι οι ψηφοφόροι χωρίζονται σε φοβικούς και σε αυτούς που αναζητούν the bright side of life/happy thing… Μια τέτοια εξήγηση όμως θα ήταν επιεικώς ανεπαρκής και επιφανειακή, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη όλες τις παραμέτρους -π.χ. το φαινόμενο της αποχής από εκείνους που θεωρούν ότι το κόμμα που τους εκφράζει είναι σίγουρο ότι δεν θα βγει, συνεπώς η ψήφος τους δεν θα επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα.

Εύλογα κάποιος θα αναρωτηθεί: εφόσον οι δημοσκοπήσεις καλλιεργούν το φαινόμενο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας και επηρεάζουν τη μάζα, γιατί κάποιες φορές δεν επιβεβαιώνουν το αποτέλεσμα;

Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως «Bradley effect»: οι ψηφοφόροι, θέλοντας να αποφύγουν την κοινωνική επίκριση των πολιτικών τους πεποιθήσεων, συχνά υποκρύπτουν πιο κόμμα τους εκφράζει και το οποίο καταλήγουν να ψηφίζουν.

Το σενάριο αίτιο-αποτέλεσμα

Η επιστήμη του συμπεριφορισμού θεωρεί ότι η επιβεβαίωση της προφητείας/behavioural confirmation ενισχύει την αρχική πεποίθηση, ενώ παράλληλα, μέσω της αλληλεπίδρασης, με το περιβάλλον, δημιουργεί τις συνθήκες, ώστε να επιβεβαιωθεί. Σταδιακά, η αυτοεκπληρούμενη προφητεία δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο συμπεριφορών που ανακυκλώνονται.

Το ποτήρι δεν είναι μόνο μισοάδειο... είναι και μισογεμάτο

Όταν κάποιος pessimist (απαισιόδοξος) ερμηνεύει μια κατάσταση αρνητικά, τότε θα αντιδράσει αρνητικά στο περιβάλλον του -ήτοι στους συνανθρώπους του-, με αποτέλεσμα να προκαλέσει την αρνητική διάθεση των άλλων απέναντί του. Ουσιαστικά, η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι ένας φαύλος κύκλος αρνητικών σκέψεων και συμπεριφορών, που προκαλεί τη δυσαρέσκεια των γύρω του και τελικά πραγματώνει τους φόβους.


- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και αδεία ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.