Σύνδρομο του Πίτερ Παν: Το ψυχολογικό πορτραίτο του «αιώνιου παιδιού»

*Έλσα Μπάρδα - Κλινικός Ψυχολόγος - Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς

Το σύνδρομο του Πίτερ Παν είναι ένα σύγχρονο σύνδρομο, βγαλμένο από το παραμύθι του  Τζέιμς Μπάρι, καθώς ο ήρωας του παραμυθιού -ο γνωστός σε όλους ως «Πίτερ Παν»- προσωποποιεί τις συμπεριφορές των ανθρώπων που αρνούνται να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα ότι μεγαλώνουν.

«Η Xώρα του Ποτέ» δεν έχει ευθύνες... Έμβλημά της είναι η ανεμελιά, ο ναρκισσισμός, η αδιαφορία... Έτσι μαγικά λύνονται όλα τα προβλήματα, χωρίς υποχωρήσεις.

Το σύνδρομο του Πίτερ Παν περιγράφηκε πρώτη φορά το 1983 από τον ψυχολόγο Dan Kiley, ο οποίος συγκεκριμένα περιγράφει εκείνους τους ενήλικες που νιώθουν φυλακισμένοι στο σώμα του ενήλικου και συγχρόνως εγκλωβισμένοι στο παιδί που ήταν και δεν μπορούν πια να είναι, λόγο ενηλικίωσης. Μέσα από ανώριμες συμπεριφορές, προσπαθούν να δραπετεύσουν στην δικιά τους πραγματικότητα.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δεν αναγνωρίζει το συγκεκριμένο σύνδρομο ως ψυχοπαθολογική κατάσταση, αν και οι συναισθηματικές συνέπειες που απορρέουν από την ανώριμη συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσουν σε κρίση ταυτότητας, καθώς και σε προβληματικές διαπροσωπικές σχέσεις. Σε extreme καταστάσεις, για να ξεφύγουν σε έναν κόσμο που στερείται ευθυνών, καταφεύγουν στα ναρκωτικά και το αλκοόλ...

Ο μεγαλύτερος φόβος του Πίτερ Παν ήταν ότι τον κυνηγούσε αδυσώπητα ο χρόνος
Η φυσική εξέλιξη του ανθρώπου είναι η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην εφηβεία και την ενηλικίωση. Στην περίπτωση του συνδρόμου του Πίτερ Παν, η ενηλικίωση (που συνεπάγεται αλλαγή) προκαλεί τρόμο στο άτομο, το οποίο αντιδρά, αρνούμενο να αναλάβει υποχρεώσεις ανάλογες της ηλικίας του.

Έλλειψη αυτοπεποίθησης
Δίνει προτεραιότητα στην εξωτερική εμφάνιση, διότι ανησυχεί για την κριτική. Θεωρεί ότι με την άκρως εντυπωσιακή εξωτερική εμφάνιση αποσπά τους άλλους από το να μην επικεντρωθούν στα αρνητικά χαρακτηριστικά του.

Αναλύοντας τη μοιρολατρική αναβλητικότητα και άρνηση, που συχνά αγγίζει την παραξενιά
Η αναβλητικότητα είναι ψυχολογικός μηχανισμός άμυνας, που πηγάζει από το φόβο της κριτικής και της αποτυχίας. Το attitude «δεν με νοιάζει» εδραιώνεται ως lifestyle, οδηγώντας στην έλλειψη στοχοπροσήλωσης και αυτοσκοπού. Όταν βρει τα δύσκολα, ακολουθεί την επιχειρηματολογία του «blame game» (αποποίηση ευθύνης).

Η Dr. Humbelina Robles Ortega, καθηγήτρια ψυχολογίας του  Πανεπιστήμιου της Γρανάδα, υποστήριξε ότι τα περισσότερα άτομα που έχουν το σύνδρομο του Πίτερ Παν, έχουν μεγαλώσει σε υπερπροστατευτικό περιβάλλον με οικονομική άνεση και η εξαρτημένη σχέση με τους γονείς πυροδοτεί αμφιθυμικά συναισθήματα, που βιώνονται σε δύο πόλους: από τη μία η αγάπη για τους γονείς και η αδυναμία να απογαλακτιστεί από εκείνους και από την άλλη ο θυμός για τον εγκλωβισμό του, που καταλήγει σε ενοχές.
 
Η προσωπική επανάσταση του ατόμου και η ανάγκη του να απελευθερωθεί από την σχέση εξάρτησης με τους γονείς συχνά παίρνει τη μορφή εφηβικής εξέγερσης και παιδιάστικης συμπεριφοράς προς αναζήτηση της χαμένης νιότης.

Η διασφάλιση της οικονομικής ανεξαρτησίας, χωρίς να χρειάζεται να προσπαθήσει, τον κάνει μίζερο και τσιγκούνη ως προς τους άλλους, αλλά απλόχερο ως προς τις δικές του ανάγκες. Η μόνη του έννοια δεν είναι η επιβίωση, αλλά η διασκέδαση. Η μοναξιά τον τρομοκρατεί, γι' αυτό και δίνει έμφαση στις κοινωνικές συναναστροφές, όπου επιδιώκει να είναι το επίκεντρο της προσοχής.

Σε μεγαλύτερες κυρίως ηλικίες, ανεξάρτητα από την προσπάθεια, δεν καταφέρνει να είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, καθώς δυσκολεύεται στη διαχείριση των συναισθημάτων του και βιώνει ακραία συναισθήματα με δραματοποιημένη εκδήλωση της συμπεριφοράς. Συγκεκριμένα:

- Ο θυμός μπορεί να εκδηλώνεται ως υστερία.
- Η λύπη ως παιδιάστικη ευδιαθεσία.
- Η απογοήτευση εκφράζεται μέσα από τη μουρμούρα και την αυτολύπηση.

Σύμφωνα με την ΑΒΑ (Επιστήμη Εφαρμοσμένης Ανάλυσης Συμπεριφοράς), κάθε ανθρώπινη δράση έχει αλληλεπίδραση από και προς στο περιβάλλον, συνεπώς συμπεριφορές όπως  εγωκεντρισμός, αγένεια, αλαζονεία κτλ. επηρεάζουν αρνητικά το φιλικό περίγυρο και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Ως φυσικό επακόλουθο, οι φιλίες συνήθως είναι επιπόλαιες, εφήμερες και ρηχές. Το συναισθηματικό μοίρασμα αποδυναμώνεται, καθώς μεγαλώνει ηλικιακά το άτομο... οδηγώντας τον στην μοναξιά. Η δυσκολία έκφρασης των συναισθημάτων οφείλεται κυρίως στο ότι δυσκολεύεται να αναγνωρίσει και ο ίδιος τι αισθάνεται. Η κοινωνική εξωστρέφεια, την όποια επιδεικνύει μανιωδώς, «χτίζεται» στην άμμο, καθώς οι φτωχές κοινωνικές δεξιότητες δυσχεραίνουν τη διατήρηση ποιοτικής φιλίας.

Πίτερ Παν ο αιώνιος εργένης!
 
«Είμαι καλά... ό,τι βγάζω το ξοδεύω όπως εγώ θέλω, και στην τελική τι να την κάνω τη γυναίκα, αφού μένω σπίτι μου και οι γονείς με έχουνε άρχοντα...».

Οι λόγοι για τους οποίους κάποιος επιλέγει να είναι εργένης ποικίλλουν και σαφώς, καθώς είναι θέμα επιλογής, δεν ευσταθεί η επίκριση. Όμως, υπάρχουν εκείνες οι περιπτώσεις, που αδυνατεί να κάνει ακόμα και μακροχρόνια σχέση, διότι φοβάται τη δέσμευση και τις ευθύνες.

Πίτερ Παν ο άτακτος!

Ο σύγχρονος Πίτερ Παν αναζητά διακαώς το «άλλο του μισό»! Εάν είναι άνδρας, τότε συνήθως εκδηλώνει ανεύθυνες συμπεριφορές. Μόλις η σχέση σοβαρέψει -π.χ. τεθεί θέμα συγκατοίκησης- τότε εκείνος αποφασίζει να πάρει το πρώτο εισιτήριο για τη «Xώρα του Ποτέ» και να αναζητήσει την επομένη σύντροφο. Η εναλλαγή συντρόφων ως συμπεριφορά ενισχύει τη σεξουαλική εμμονή, καθώς λειτουργεί πλέον ως μέσο αυτοεπιβεβαίωσης: καθώς διακατέχεται από φόβο απόρριψης, συνήθως αναζητά άτομα νεότερης ηλικίας, τα οποία μπορεί με μεγαλύτερη ευκολία να εντυπωσιάσει.

Σύμφωνα με έρευνες, οι άνδρες είναι συνήθως πιο πιθανό να επηρεαστούν από αυτό το σύνδρομο...

Ο γνώμονας επιλογής ερωτικών συντρόφων προϋποθέτει την εξασφάλιση υπεροχής απέναντί τους, γι' αυτό και αποφεύγει τα δυναμικά άτομα με προσωπικότητα. Ο Πίτερ Παν είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στην απόρριψη και, αν τον εγκαταλείψει η εκάστοτε Γουέντι για κάποιον άλλον, αντιδράει όπως ένα παιδάκι που του παίρνουν το παιχνίδι από τα χέρια!

Όταν ο Πίτερ Παν γνώρισε την Γουέντι (βέρα και στεφάνι)…
 
Από ψυχαναλυτική σκοπιά, όταν ο Πίτερ Παν αποφασίσει να νοικοκυρευτεί, συνήθως καταλήγει με ένα άτομο που προβάλλει και αναβιώνει την ίδια σχέση εξάρτησης που είχε με την οικογένειά του. Συνεπώς, μόνο μια Γουέντι που θα αναλάβει όλες τις ευθύνες του σπιτιού και θα του φέρεται σαν μαμά, θα μπορούσε να κάνει τον Πίτερ Παν να νιώσει ότι δεν μπορεί χωρίς αυτήν (Σύνδρομο της Γουέντι). Στην πορεία της σχέσης, η Γουέντι θα μετράει περισσότερες απουσίες από παρουσίες... Η Γουέντι θεωρεί ότι, με την παλιομοδίτικη συνταγή να περιμένει υπομονετικά, να ανέχεται προσβλητικές συμπεριφορές, μπορεί να τον αλλάξει...

Το «Love Story» πρέπει να επιλέξει την Πραγματικότητα ή τη Xώρα του Ποτέ…
Θα μπορούσε άραγε να έχει αίσιο τέλος μια σχέση, όπου ο ένας εκ των δύο αναλαμβάνει γονεϊκό ρόλο, βάζοντας στην άκρη τις δικές του επιθυμίες και ανάγκες, διαιωνίζοντας την ευθυνοφοβία και ενισχύοντας τη συναισθηματική ανωριμότητα του συντρόφου του; Για τον Πίτερ Παν, ο έγγαμος βιος είναι άτονος και πληκτικός. Η μόνη διαφυγή είναι η διασκέδαση (single type)... χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες που έχει για τη σύζυγό του. Ίσως και να γίνεται, όμως όταν στο προσκήνιο έρθει ένα παιδί, τότε η προτεραιότητα της Γουέντι θα είναι το παιδί και όχι ο σύντροφός της... Και εκεί οι ισορροπίες θα ανατραπούν...!

Θα πετάξει ποτέ στη «Χώρα του Ποτέ» ο Πίτερ Παν;
Μπορεί στο ομώνυμο παραμύθι ο Πίτερ Παν να ήταν ένα σκανδαλιάρικο και χαρισματικό παιδί, στην πραγματική ζωή όμως οι συμπεριφορές ενός Πίτερ Παν είναι καταστροφικές, όχι μόνο για τους άλλους, αλλά και για τον ίδιο του τον εαυτό!

- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.