Attachment theory: Η «θεωρία της προσκόλλησης»

*Έλσα Μπάρδα - Κλινικός Ψυχολόγος - Αναλύτρια Εφαρμοσμένης Συμπεριφοράς

Τι τύπο προσκόλλησης έχετε με το παιδί σας; Πώς μπορείτε να τον αναγνωρίσετε; Πώς ο τύπος προσκόλλησης που είχατε με τους γονείς σας, επηρεάζει την ενήλικη ζωή σας στον τομέα των σχέσεων;

Τον ψυχολογικό όρο «attachment» (δεσμός προσκόλλησης) εισήγαγε αρχικά ο ψυχίατρος Dr. Bowlby, για να περιγράψει τον συναισθηματικό δεσμό που αναπτύσσεται ανάμεσα στο βρέφος και το άτομο που το φροντίζει (συνήθως την μητέρα). Χρησιμοποιώ τον ευρύ ψυχολογικό όρο «φροντιστής», καθώς την φροντίδα του παιδιού μπορεί να έχει αναλάβει, εκτός από την μητέρα, και κάποιο άλλο μέρος της οικογένειας. Το είδος του δεσμού που αναπτύσσει το βρέφος με τον φροντιστή εκδηλώνεται μέσα από την συμπεριφορά κυρίως κατά το δεύτερο έτος της ηλικίας του παιδιού, όπου επιθυμεί να εξερευνήσει το περιβάλλον. Κατά την διάρκεια της εξερευνητικής φάσης, το παιδί ανακαλύπτει καινούργια πράγματα και, όπως είναι φυσικό, αυτό ενδέχεται να το αγχώσει, με αποτέλεσμα να επιστρέφει στο άτομο που αισθάνεται ασφάλεια (γονέα/φροντιστή).






Τα παιδάκια ηλικίας 2 ετών αναζητούν αρκετά συχνά το βλέμμα των γονιών τους, προκειμένου να αισθανθούν ασφάλεια.

Μέσα από την κλινική μου εμπειρία (αξιολογήσεις) σε βρεφονηπιακούς σταθμούς και νηπιαγωγεία, παρατήρησα ότι το άγχος αποχωρισμού που βιώνει ένα παιδί προσχολικής ηλικίας στην διάρκεια της πρώτης επαφής με τον παιδικό διαφοροποιείται από παιδί σε παιδί, καθώς και η αντίδραση κατά την επανένωση με τον γονέα... Το άγχος προς ξένα πρόσωπα στην διάρκεια της παιδικής ηλικίας είναι απόλυτα φυσιολογικό, αλλά επηρεάζεται από το είδος του δεσμού που το παιδί έχει αναπτύξει με τον γονέα.

Το 1969 η Dr Mary Ainsworth στο πασίγνωστο πείραμα «The Strange Situation» μελέτησε τις αντιδράσεις βρεφών (12-18 μηνών) σε συνθήκες χωρισμού και επανασύνδεσης της μητέρας και του βρέφους κατά την παρουσία ξένου ατόμου.

Τα αποτελέσματα του πειράματος οδήγησαν την Dr Ainsworth στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν τέσσερα είδη προσκόλλησης:



Σύμφωνα με το σύστημα αξιολόγησης που ονομάζεται Strange Situation Classification (SSC)

1. Ασφαλής δεσμός Προσκόλλησης: Το βρέφος θα βιώσει δυσφορία εάν ο γονέας αποχωρήσει και θα τον επιζητήσει. Στην φάση της επανένωσης θα ανταποκριθεί θετικά, έχοντας πλήρη εμπιστοσύνη στον γονέα

Όταν το παιδί σας αντιδρά απέναντι σας με θυμό, άγχος, φόβο ή και αδιαφορία

2. Χαρακτηριστικό της Αγχώδους/Αποφευκτικής Προσκόλλησης (avoidant attachment) είναι όταν το βρέφος βιώνει έντονο θυμό και αγωνία κατά την αποχώρηση του γονέα, που είναι αδύνατον να παρηγορηθεί, ακόμα και όταν αυτός επιστρέψει.

3. Τα βρέφη με Αμφίθυμη Προσκόλληση (ambivalent attachment), ενώ αρχικά δείχνουν να είναι απόλυτα εξαρτώμενα από τον γονέα, στην φάση της επανένωσης αντιστέκονται απέναντί του και επιθυμούν να ξεφύγουν.

4. Η Αποδιοργανωμένη Προσκόλληση (disorganized attachment) χαρακτηρίζεται από μη προβλέψιμες συμπεριφορές -π.χ. αδυναμία των βρεφών να ανταπεξέλθουν στις αλλαγές. Στην φάση της επανένωσης με τον φροντιστή παρουσιάζουν έντονα σημάδια σύγχυσης/φόβου -επίσης, δύσκολα θα παρηγορηθούν.

Αλληλεπίδραση γονέα-παιδιού
 
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πειράματος της Ainsworth:

Οι μητέρες των βρεφών με ασφαλή προσκόλληση ανταποκρίνονταν άμεσα στις ανάγκες του βρέφους, επιδεικνύοντας μεγαλύτερη ενσυναίσθηση απέναντί του.
 
Οι μητέρες των βρεφών με αγχώδη αποφευκτική προσκόλληση ήταν επικριτικές, τιμωρητικές, θύμωναν όταν τα παιδιά παρουσίαζαν μια σχετική απάθεια. Σε αυτή την περίπτωση οι ανάγκες των παιδιών περνούσαν σε δεύτερη μοίρα.

Οι μητέρες των βρεφών με αγχώδη αμφιθυμική προσκόλληση δεν ανταποκρίνονται με συνέπεια στην επίκληση του βρέφους για προσοχή. Αντίθετα, χαρακτηρίζονται από απαιτητικότητα.

Ευρήματα ερευνών έχουν δείξει ότι τα παιδιά με ανασφαλή δεσμό, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, δυσκολεύονται να διαχειριστούν το άγχος και έχoυν μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσουν ψυχοπαθολογία ως ενήλικες. Δεν θα ξεχάσω τα αποτελέσματα έρευνας που είχα διεξάγει στα πλαίσια της μεταπτυχιακής μου διατριβής, όπου τα αποτελέσματα έδειχναν συσχέτιση μεγαλύτερης ανοχής σε καταχρηστικές συμπεριφορές από γυναίκες που είχαν ανασφαλή δεσμό προσκόλλησης.

Για όσες μανούλες και μπαμπάδες έχουν παιδιά σε παιδικό σταθμό/νηπιαγωγείο και αναρωτιούνται για τον τύπο προσκόλλησης που έχουν με το παιδί τους, εκεί τα πράγματα περιπλέκονται πιο πολύ...  Οι συμπεριφορές που θα πρέπει να ανησυχήσουν τους γονείς είναι η υπερβολική προσκόλληση και, στον αντίποδα, η υπερβολική ψυχρότητα ή απότομες εναλλαγές και των δύο... έντονη αμφιθυμία, έλλειψη πρωτοβουλίας, απάθεια, αδικαιολόγητος φόβος, υπερδιέγερση, επιθετικότητα συναισθηματικές διαταραχές, δυσκολία στην κοινωνική αλληλεπίδραση με συνομήλικους, μη κατάλληλη ανταπόκριση στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, κοινωνικότητα χωρίς διακρίσεις.

Βασισμένη στην πολύχρονη κλινική μου εμπειρία με παιδιά, αλλά και σε μελέτες, εκτιμώ ότι υπάρχουν περιπτώσεις που η ελλειμματική φροντίδα έχει δραματικές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, του οποίου η διαγνωστική εικόνα εκ πρώτης όψεως παραπέμπει σε εσφαλμένη αναπτυξιακή διαταραχή.

Σύμφωνα με το DSM-IV, η έναρξη συμπτωμάτων των διαταραχών προσκόλλησης (διαταραχή προσκόλλησης αντιδραστικού τύπου, διαταραχή μη ανεσταλμένου τύπου) είναι το 5ο έτος της ηλικίας του παιδιού και οφείλεται στο περιβάλλον (ελλειμματική φροντίδα, μη ανταπόκριση στις βασικές συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού, επανειλημμένες εναλλαγές των φροντιστών).

Οι συχνές εναλλαγές των φροντιστών που αναλαμβάνουν την φροντίδα του παιδιού από την βρεφική ηλικία έχουν ως αποτέλεσμα την αδυναμία δημιουργίας ποιοτικής σχέσης γονέα-παιδιού, επηρεάζοντας αργότερα το παιδί στην προσαρμογή και ρύθμιση των σχέσεων, ανάλογα με την συνθήκη.

Στην περίπτωση διαταραχής προσκόλλησης, οι πιο διαδεδομένες θεραπείες μεταξύ άλλων είναι η θεραπεία συμπεριφοράς (Applied Behavior Therapy), καθώς η συγκεκριμένη θεραπεία αποσκοπεί στην τροποποίηση συμπεριφοράς μέσα από την τροποποίηση του ελλειμματικού περιβάλλοντος. Μια άλλη εξίσου αποτελεσματική θεραπεία ειδικά για παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι η θεραπεία αλληλεπίδρασης (Interaction Therapy), η οποία αποσκοπεί στην βελτίωση της ποιότητας αλληλεπίδρασης μεταξύ βρέφους και γονέα. Θεωρώ, μέσα από την κλινική πράξη ως αναλύτρια εφαρμοσμένης συμπεριφοράς (ΑΒΑ) και επίσης ειδικευμένης κυρίως ερευνητικά στην θεραπεία αλληλεπίδρασης (IT), ότι είναι άκρως αποτελεσματικές στην αντιμετώπιση του λεγόμενου Attachment Disorder.

Η ενσυναίσθηση εδραιώνει την σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στο παιδί και τον γονιό



Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει σωστός ή λάθος δεσμός γονέα και βρέφους. Για τον  Winnicott, καλός φροντιστής/μητέρα είναι αυτός που μπορεί και διαχωρίζει τις δικές του ανάγκες από αυτές του παιδιού του και αυτό επιτυγχάνεται, όταν η επικοινωνία και η ανταπόκριση στις ανάγκες του παιδιού έχει ως οδηγό την ενσυναίσθηση. Η επικοινωνία που «χτίζει» εμπιστοσύνη και κατανόηση εδραιώνει έναν ισχυρό, ποιοτικό και ασφαλή δεσμό μάνας/φροντιστή.

Ο τύπος προσκόλλησης επηρεάζει τις σχέσεις της ενήλικης ζωής

Μελέτες υποστηρίζουν ότι το είδος του πρώιμου δεσμού που θα αναπτύξει το παιδί κατά την βρεφική ηλικία επηρεάζει την μετέπειτα συναισθηματική και κοινωνική του εξέλιξη.  Τα εσωτερικευμένα λειτουργικά μοντέλα που αναπτύσσει το άτομο μέσα από την διαδικασία προσκόλλησης κατευθύνουν την συμπεριφορά του ως ενήλικου, κυρίως στον τομέα των σχέσεων.

Οι ενήλικες με ασφαλή τύπο προσκόλλησης έχουν περισσότερη εμπιστοσύνη στον σύντροφό τους και είναι μονογαμικοί, συγκριτικά με τους ενήλικες με ανασφαλή τύπο προσκόλλησης, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από επιφυλακτική στάση, καθώς θεωρούν τους άλλους αναξιόπιστους. Κάτω από την μάσκα της αυτοδυναμίας κρύβουν την ανάγκη της συναισθηματικής απόσπασης από τους άλλους. Συναισθηματικά ευάλωτοι και επιρρεπείς στο άγχος, λειτουργούν μέσα από την αποδοχή των άλλων και καθορίζει την αυτοεκτίμησή τους.
 


Οι ενήλικες με αγχώδη τύπο προσκόλλησης προσκολλώνται στον σύντροφό τους, παρουσιάζοντας έντονη ελεγκτική συμπεριφορά.

Οι ενήλικες με τύπο προσκόλλησης αποφυγής συνήθως χαρακτηρίζονται από φόβο οικειότητας  και εγγύτητας και δεν διατηρούν μακροχρόνιες σχέσεις, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα αδυναμία να αντλήσουν ικανοποίηση από την σχέση τους.

Η αλληλεπίδραση της ερωτικής ικανοποίησης και του τύπου προσκόλλησης

Πρόσφατες έρευνες, μάλιστα, έδειξαν ότι ο τύπος προσκόλλησης μέσα στη σχέση, ορίζεται ως ένας παράγοντας που επηρεάζει τη σεξουαλική ικανοποίηση των γυναικών. Καθώς η γυναικεία ερωτική επιθυμία καθορίζεται από την εγγύτητα και την εμπιστοσύνη, όταν αυτό δεν υφίσταται, οδηγεί σε συναίσθημα απόρριψης.


- Twitter: https://twitter.com/elsa_barda
- email. elsabardapsychologist@hotmail.com

*Η Ελσα Μπάρδα έχει βασικό πτυχίο ψυχολογίας (BSc Honours), μετεκπαίδευση πρώτο μάστερ στην Κλινική Ψυχολογία (MSc Clin. Psy.) και δεύτερο μάστερ στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς MSc (MSc ABA ). Η εκπαίδευση και μετεκπαίδευσή της έγινε στη Μ. Βρετανία. Έχει αναγνώριση πτυχίων από το ΔΟΑΤΑΠ και άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου.