Αγκάθα Κρίστι προς Σαμαράκη: «Dear Antonis, απόλαυσα “Το Λάθος”»
Εκατό χρόνια από τη γέννηση του πλέον πολυδιαβασμένου Ελληνα συγγραφέα, το υπουργείο Πολιτισμού εξέδωσε συλλεκτικό λεύκωμα όπου περιλαμβάνονται χειρόγραφες επιστολές μεγάλων συγγραφέων και πολιτικών, όπως της Αγκάθα Κρίστι, του Γκράχαμ Γκριν, του Αρθουρ Μίλερ και του Γκέρχαρντ Σρέντερ
Αναστασία Κουκά
Δεν υπάρχει πολυτιμότερο δώρο για έναν δημιουργό από την ενθουσιώδη υποδοχή και τον θαυμασμό του έργου του από τους ομότεχνούς του. Και ο Αντώνης Σαμαράκης ήταν από εκείνους τους τυχερούς που γεύτηκαν εν ζωή την καθολική αναγνώριση, τη βαθιά αγάπη και την απόλυτη αποδοχή όχι μόνο από τους απανταχού αναγνώστες του, κυρίως τους νέους, και τους σπουδαίους εκπροσώπους του ελληνικού πολιτιστικού γίγνεσθαι, αλλά και από κορυφαίες διεθνείς προσωπικότητες της λογοτεχνίας, των τεχνών, των γραμμάτων και της πολιτικής.
Δικαιωματικά, άλλωστε, καθώς υπήρξε ένας από τους πλέον διαβασμένους και μεταφρασμένους Ελληνες συγγραφείς, αλλά και εκείνος που συνδέθηκε, άρρηκτα και διαχρονικά, με την ιερή και αδιαπραγμάτευτη έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας και την αέναη μάχη απέναντι σε κάθε είδος ολοκληρωτισμού. Εκείνος που μετέτρεψε ένα «Λάθος» σε κραυγή ελευθερίας, που πόνταρε σταθερά στην «Ελπίδα» και έδινε μέσα από τις περίτεχνες και γεμάτες συναίσθημα ιστορίες του το «Διαβατήριο» για έναν διαφορετικό, καλύτερο κόσμο. Αυτός ήταν εξάλλου και ο λόγος που τα έργα του απέσπασαν τον τιμητικό τίτλο του «Πανανθρώπινου».
Εναν τίτλο που επιβεβαίωσαν με τις διθυραμβικές κριτικές τους και τα αποθεωτικά σχόλιά τους ιερά τέρατα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που, με πρωτοφανή γενναιοδωρία αλλά και βαθιά ειλικρίνεια, αναγνώρισαν στη γραφή του τη χειμαρρώδη δυναμική, την εντυπωσιακή πρωτοτυπία και τη διαχρονική αξία, στοιχεία σπάνια και οπωσδήποτε απαραίτητα για να καταγραφεί το όνομα ενός συγγραφέα με φωτεινά γράμματα στο πάνθεον των λογοτεχνικών ηρώων.
Από το προσωπικό του αρχείο
Και είναι πράγματι εντυπωσιακό αλλά και συγκινητικό συνάμα να αντικρίζει κανείς τις χειρόγραφες επιστολές με τις οποίες τον επαινούσαν για τα συγγραφικά αλλά και τα κοινωνικά κατορθώματά του η «βασίλισσα του εγκλήματος» Αγκάθα Κρίστιή ο μέγιστος Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας Αρθουρ Μίλερ! Αυτά και πολλά ακόμη γράμματα μεγάλων προσωπικοτήτων περιέχει το προσωπικό αρχείο της αλληλογραφίας του, πολύτιμα κομμάτια από την οποία δημοσιεύονται στο εξαιρετικό συλλεκτικό λεύκωμα «Αντώνης Σαμαράκης - Μια διαδρομή στον 20ό αιώνα» που εξέδωσε το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού στο πλαίσιο των δράσεών του Ετους Σαμαράκη, όπως ανακηρύχθηκε το 2020, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη γέννησή του.
Γραμμένες σε πολλές γλώσσες, σε διάφορες εποχές, οι επιστολές αυτές αποτελούν πραγματικά ντοκουμέντα. Οι περισσότερες εστάλησαν με αφορμή «Το Λάθος», το έργο που έκανε τον Αντώνη Σαμαράκη παγκοσμίως γνωστό χάρη στην πρωτοφανή ένταση των συναισθημάτων που γεννούσε, την ευφυή αλληγορία του και κυρίως τα δυνατά χαστούκια που έδινε σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού προτάσσοντας τη νίκη του Ανθρώπου. Οι συγκλονιστικές εικόνες που αναδύονταν μέσα από το εκ πρώτης αναγνώσεως αστυνομικό αλλά βαθιά φιλοσοφικό εντέλει έργο του Σαμαράκη, μαζί με την αστείρευτη φαντασία, αλλά και τη βαθιά πίστη που εκφράζει στη δύναμη του οράματος και της ελπίδας, συνεπήραν και συγκλόνισαν όχι μόνο τους ανώνυμους αλλά και τους επώνυμους αναγνώστες του.
Τον Σεπτέμβριο του 1969, ο Αντώνης Σαμαράκης λαμβάνει ένα γράμμα από την Αγγλία. Αποστολέας είναι η Αγκάθα Κρίστι, η μετρ της αστυνομικής λογοτεχνίας, εκείνη που γέννησε τους εμβληματικούς χαρακτήρες του Ηρακλή Πουαρό και της Μις Μαρπλ. Ο Ελληνας συγγραφέας τής είχε στείλει κάποιους μήνες νωρίτερα «Το Λάθος» κι εκείνη, αφού πρώτα απολογείται για την καθυστερημένη απάντηση την οποία αποδίδει σε πολύμηνη απουσία της, πλέκει το εγκώμιο του ίδιου και του έργου με λίγα αλλά πολύ δυνατά λόγια: «Διάβασα “Το Λάθος” και θέλω να σε συγχαρώ γι’ αυτό το θαυμάσιο χειρόγραφο. Εχει τεράστιο ψυχολογικό ενδιαφέρον. Ολοένα λιγότεροι είναι οι συγγραφείς που διαθέτουν γνήσια πρωτοτυπία και φαντασία. Το απόλαυσα. Ευχαριστώ που μου το έστειλες», του γράφει, συγκαταλέγοντάς τον με αυτή τη θερμότατη κριτική της στην ελίτ της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Αγκάθα Κρίστι «"Το Λάθος" έχει τεράστιο ψυχολογικό ενδιαφέρον. Σε συγχαίρω»
Εντυπωσιασμένος από το ίδιο βιβλίο δήλωνε και ο σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας Αρθουρ Μίλερ στην επιστολή του προς τον Ελληνα λογοτέχνη, τον Οκτώβριο του 1971. «Το έλαβα και το βρήκα συγκλονιστικό. Το μόνο που εύχομαι είναι να το διαβάσουν κάποιοι άνθρωποι εδώ που καπηλεύονται τη Δημοκρατία και ακριβώς είναι αυτό που υποστηρίζουν», υπογραμμίζει με νόημα ο δημιουργός του εμβληματικού έργου «Ο θάνατος του εμποράκου» και προσθέτει: «Είμαι περίεργος να μάθω πώς πηγαίνουν τα πράγματα σε εσάς. Κατά καιρούς έχω μιλήσει και έχω γράψει για την Ελλάδα χωρίς πολλή στοργή φοβάμαι. Και τώρα, σύμφωνα με τον Τύπο, ο αντιπρόεδρός μας επέστρεψε μετά από μια εντελώς καθησυχαστική επίσκεψη στη χώρα σας.
Το μόνο που μπορώ να σου πω είναι ότι όλοι ζούμε σε μια εποχή όπου οι λέξεις δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα, σε σημείο που να μην έχουν πια κανένα νόημα. Και αυτό δεν αποτελεί αποκλειστικά ζήτημα της Ελλάδας». Ο Μίλερ, βλέπετε, ήταν από τους πιο ένθερμους πολέμιους του καπιταλισμού και του περίφημου «αμερικάνικου ονείρου», παρέμεινε πάντα πιστός στην αριστερές αντιλήψεις του, ιδέες για τις οποίες πολεμήθηκε από την ίδια του την πατρίδα. Οι επιθέσεις αυτές, ωστόσο, δεν στάθηκαν ικανές να θολώσουν τη λαμπρή παγκόσμια εικόνα του.
Κλείσιμο
Το 1970 «Το Λάθος» του Αντώνη Σαμαράκη τιμήθηκε στη Γαλλία με το Μεγάλο Βραβείο Αστυνομικής Λογοτεχνίας. Οι διοργανωτές της λαμπερής τελετής απονομής προσκάλεσαν τον νικητή να παραστεί για να παραλάβει το σημαντικό βραβείο του.
Το δικτατορικό καθεστώς κάτω από το οποίο στέναζε η Ελλάδα εκείνη την εποχή, όμως, δεν ενέκρινε το αίτημά του για έκδοση διαβατηρίου προκειμένου να μπορέσει να ταξιδέψει. O σπουδαίος Αγγλος μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας Γκράχαμ Γκριν θα του στείλει μια επιστολή προκειμένου να του εκφράσει τα θερμά του συγχαρητήρια για το εξαιρετικό έργο του: «Αληθινό αριστούργημα. Με ιδιοφυΐα, δύναμη φαντασίας και έξοχη τεχνική, ο Αντώνης Σαμαράκης δίνει την ψυχολογική πάλη ανάμεσα σε δύο πράκτορες της Μυστικής Υπηρεσίας Ασφαλείας ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος και στον ύποπτο που έχει συλληφθεί. Ζούμε σήμερα σαν ηθοποιοί στο θέατρο του παραλόγου και ένας από τους λόγους που τόσο πολύ θαυμάζω “Το Λάθος” είναι γιατί έχει τη δύναμη να αναλύει το παράλογο που μέσα του ζούμε, με αίσθηση χιούμορ, με ποίηση και σε βάθος».
Γκράχαμ Γκριν «"Το Λάθος" είναι ένα αριστούργημα με δύναμη φαντασίας και έξοχη τεχνική»
Οταν λίγο καιρό αργότερα ο Αντώνης Σαμαράκης τον ενημερώνει πως δεν θα καταφέρει να παραστεί στην τελετή απονομής των βραβείων, εκείνος του στέλνει ένα ακόμη γράμμα από το οποίο διαφαίνεται ξεκάθαρα ο θυμός του για τις πρακτικές της χούντας: «Λυπάμαι πολύ για τα προβλήματα που αντιμετωπίζετε. Μοιάζει παράλογο που δεν σας επιτρέπουν να πάτε στο Παρίσι για ένα βιβλίο που τιμήθηκε στην Ελλάδα από την προηγούμενη κυβέρνηση. Ελπίζω το Συμβούλιο των Κρατών να επιμείνει στην απόφασή του και τα προβλήματά σας τότε θα τελειώσουν», του γράφει για να καταλήξει: «Ο συγγραφέας του “Λάθους” οπωσδήποτε αξίζει πιο λογική αντιμετώπιση».
Τη σημαντική κοινωνική πτυχή της προσωπικότητας του Ελληνα λογοτέχνη είχε υπογραμμίσει, μεταξύ άλλων, και ο Γερμανός καγκελάριος Γκέρχαρντ Σρέντερ, ο οποίος πραγματοποίησε το 1998 στο Βερολίνο, ανήμερα της επετείου της Εξέγερσης στο Πολυτεχνείο, συνάντηση με 200 διανοούμενους και καλλιτέχνες από διάφορες χώρες, με στόχο την εκπόνηση ενός μανιφέστου για την πολιτιστική και κοινωνική προοπτική της Ευρώπης. Ανάμεσα στους παριστάμενους ήταν ο Αντώνης Σαμαράκης και ο Κώστας Γαβράς.
Για έναν δικαιότερο κόσμο
Λίγες ημέρες μετά από εκείνη τη συνάντηση ο Γερμανός καγκελάριος θα γράψει στον Αντώνη Σαμαράκη: «Χαίρομαι που την ημέρα της εξέγερσης των Αθηναίων φοιτητών εναντίον της δικτατορίας, μπόρεσα να χαιρετήσω εσάς και τους καλεσμένους σας, εδώ στο σπίτι του Βίλι Μπραντ. Με αυτή τη συνάντηση, σεβαστέ κύριε Σαμαράκη, θα είστε σαν ξεχωριστός αντιπρόσωπος της ελληνικής λογοτεχνίας, καταξιωμένος». Εξάρει, επίσης, τα πολύτιμα μηνύματα του έργου του υπογραμμίζοντας με νόημα: «Το συνολικό πολιτικό σας έργο, όπως επίσης η λογοτεχνική σας εργασία, οδηγείται από την επιθυμία να δημιουργήσετε έναν κόσμο για τους ανθρώπους δικαιότερο, πιο ελεύθερο και δημοκρατικότερο».
Μέσα στο λεύκωμα, ανάμεσα σε πολλά άλλα ενδιαφέροντα, συναντάμε και μία ακόμη επιστολή. Δεν ανήκει σε κάποια επιφανή διεθνή προσωπικότητα που εκφράζει θαυμασμό προς τον Αντώνη Σαμαράκη. Αυτή η επιστολή είναι γραμμένη από τη μεγαλύτερη αγάπη της ζωής του, τη διαχρονική πηγή της έμπνευσής του, την ισόβια σύντροφό του, τη λατρεμένη του σύζυγο Ελένη Σαμαράκη, η οποία δεν έχει συνηθίσει την απουσία του παρότι πέρασαν 17 ολόκληρα χρόνια από τον θάνατό του.
Αρθουρ Μίλερ «Μακάρι να διάβαζαν το βιβλίο σου κάποιοι που καπηλεύονται τη Δημοκρατία»
«Οταν τυχαία γνώρισα τον Αντώνη το βράδυ της 20ής Δεκεμβρίου 1962, δεν φαντάστηκα καθόλου ότι αυτό θα άλλαζε τον εσωτερικό μου κόσμο και την πορεία μου στη ζωή, μια πορεία δύσκολη πολλές φορές, αλλά πάντα γεμάτη και ουσιαστική. Ούτε εκείνος όμως σχεδίασε τη ζωή του με κάποιο πρόγραμμα, τον κατηύθυναν βέβαια πάντα τα ιδανικά στα οποία είχε τάξει τον εαυτό του από παιδί: ελευθερία, ειρήνη και κοινωνική δικαιοσύνη. Ολα τα άλλα, καθημερινά και όχι, μπορούσαν να ανατραπούν στο δευτερόλεπτο. Η απίστευτη και βαθιά αίσθηση ελευθερίας που τον διακατείχε μπορούσε να τον οδηγήσει σε απρόβλεπτες αποφάσεις, όπως και ο γάμος μας, που έγινε τόσο σύντομα και παρά την επιθυμία του να μην παντρευτεί ποτέ», διηγείται η ίδια. «Ομως ο μεγάλος άξονας της ζωής του ήταν η αγάπη που τόσο απλόχερα έδωσε και πήρε.
Το αισθάνομαι ακόμη γύρω μου... Η αγάπη στον άνθρωπο καθόρισε και οδήγησε τα βήματά του. Ηταν και αυτός ίδιος με όλους μας, ένας από εμάς. Ο καθημερινός άνθρωπος που έκλαιγε, γελούσε, ονειρευόταν, προσπαθούσε. Ο ίδιος ο ήρωας των βιβλίων του και της ζωής του». Τι κρίμα που αυτό το γράμμα ο Αντώνης Σαμαράκης δεν το διάβασε ποτέ...
Γκέρχαρντ Σρέντερ «Το έργο σας οδηγείται από την επιθυμία σας για έναν δικαιότερο κόσμο»
Η bwin γι’ ακόμα μια χρονιά ανοίγει την αγκαλιά της σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη συνεχίζοντας έτσι να χαράζει τον δικό της δρόμο προς την κοινωνική συνεισφορά.
