Σπύρος Σκούρας: Ο Ελληνας που «έπλασε» τη Μέριλιν Μονρόε

Ο άνθρωπος που σημάδεψε την ιστορία του κινηματογράφου ως ο παντοδύναμος πρόεδρος της 20th Century Fox, που έφτιαξε τον μύθο του Χόλιγουντ και ανακάλυψε τη Μέριλιν Μονρόε, ο ισχυρότερος ελληνικής καταγωγής Αμερικανός, σύμφωνα με τη Wikipedia, ήταν παράλληλα ο απόλυτος ενσαρκωτής του αμερικάνικου ονείρου: γεννημένος στο Σκουροχώρι Ηλείας από οικογένεια βοσκών, έμελλε να φτάσει να καθορίζει την πορεία όχι μόνο του σινεμά αλλά και της πολιτικής, διευκολύνοντας, για παράδειγμα, την παροχή βοήθειας στην Ελλάδα αμέσως μετά τον Πόλεμο και συμβάλλοντας στη σύσφιξη των αμερικανικών διπλωματικών σχέσεων με τους Ρώσους.

Σύμφωνα με τις πρόσφατες αποκαλύψεις του ερευνητή στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ Ηλία Χρυσοχοΐδη, ο οποίος είναι υπεύθυνος και για τα αρχεία του Σπύρου Σκούρα που υπάγονται στο ίδιο πανεπιστήμιο, ο πανίσχυρος Ελληνας έσωσε 3 εκατομμύρια συμπατριώτες του στην Κατοχή, ενώ ήταν αυτός που δεν σταμάτησε να βοηθάει τους Ελληνες ομογενείς που βρέθηκαν σε ανάγκη.

Στην Αμερική με τον «Θεμιστοκλή»

Αρχές του αιώνα και η κατάσταση στους πρόποδες του Σκουροχωρίου, ενός μικρού χωριού στην περιφέρεια του Πύργου Ηλείας, δεν ενέπνεε αισιοδοξία. Οι καλλιέργειες ελάχιστες, οι συνθήκες δύσκολες και η πείνα μεγάλη, με τους πολέμους να βρίσκονται προ των πυλών. Στη 12μελή οικογένεια Σκούρα, ωστόσο, η αισιοδοξία περίσσευε, καθώς ήταν άνθρωποι με σθένος και με θάρρος.

Μαζί όλοι πήραν την απόφαση να στείλουν τον πρωτότοκο γιο στην Αμερική, τον οποίο δεν θα αργήσουν να ακολουθήσουν και οι μικρότεροι Κάρολος, Σπύρος και Γιώργης, κάτω από το αβάσταχτο βάρος της πείνας ταξιδεύοντας στα αμπάρια του «Θεμιστοκλή» και έχοντας μαζί τους δυο καρβέλια ψωμί και λίγες ελιές. Μετά από έναν μήνα θα φτάσουν στη Νέα Υόρκη και σε ένα Μανχάταν που βρισκόταν σε κατασκευαστικό οργασμό. Τα πανύψηλα, όμως, κτίρια που θα αποτελέσουν το σήμα κατατεθέν του Μεγάλου Μήλου θα τρομάξουν τον νεαρό Σπύρο, ο οποίος αναζητά πιο προσφιλή σε εκείνον τοπία φτάνοντας μέχρι το μεταίχμιο της αμερικανικής Δύσης, το Σεντ Λούις. Εκεί κάνει τρεις δουλειές ταυτόχρονα: τα βράδια φτιάχνει ποτά πίσω από την μπάρα και τα ξημερώματα τρίβει πάγο για τα κοκτέιλ των πλούσιων στελεχών που συχνάζουν στο ξενοδοχείο «Planter». Κάποια στιγμή καταλήγει να ψήνει ποπ κορν σε αίθουσα κινηματογραφικής προβολής και οι βουβές ταινίες που βλέπει στην κλειστή αίθουσα τον μαγεύουν. Τι κι αν δεν έχει κλείσει μάτι, αφού δουλεύει 16 ώρες την ημέρα; Το σινεμά είναι η μανία του και ο κόσμος στον οποίο θα αποφασίσει να αφοσιωθεί ψυχή τε και σώματι.

Μαζί με τα αδέλφια του κάνοντας αιματηρές οικονομίες συγκεντρώνουν 3.500 δολάρια, με τα οποία αποφασίζουν να αγοράσουν τον δικό τους κινηματογράφο, στον οποίο χαρίζουν το ελληνοπρεπές όνομα «Olympia». Αναβαθμίζουν τις αίθουσες κάνοντάς τις πολυτελείς, ενώ όταν αποφασίζουν να συνοδέψουν τις ασπρόμαυρες τότε προβολές με ζωντανή ορχήστρα, γίνεται κυριολεκτικά χαμός. Η φήμη τους ξεπερνά τα στενά όρια του Σεντ Λούις και οι επιχειρήσεις επεκτείνονται. Σύντομα τα αδέλφια Σκούρα φτάνουν να αγοράσουν την πλειονότητα των κινηματογραφικών αιθουσών στην περιοχή και όταν ανοίγουν τον 17ώροφο κινηματογράφο «Ambassador» έχουν πλέον θεμελιώσει τη φήμη τους ως τα new entries στην πανίσχυρη βιομηχανία του κινηματογράφου. Οι διάσημοι αδελφοί Γουόρνερ τούς πείθουν να γίνουν επίσημοι παίκτες του σινεμά, αγοράζοντας τις αίθουσές τους τις οποίες συγχωνεύουν με αυτές του ουγγρικού κολοσσού Fox-West Coast.

Μια νέα περίοδος ανατέλλει για τα αδέλφια Σκούρα και ειδικά για τον Σπύρο, ο οποίος φαίνεται να είναι ο νέος μεγάλος παράγοντας στον χώρο. Την ίδια περίοδο παντρεύεται τη Σάρα Μπρουίλ, μια απλή ταμία σε μία από τις αίθουσές του, σύντροφο στα καλά και τα δύσκολα, σε μια πολυτάραχη αλλά άκρως ενδιαφέρουσα ζωή που σημαδεύτηκε, επίσης, από την αυτοκτονία της μικρής του κόρης σε ηλικία μόλις 23 ετών. Ωστόσο, η περιπέτεια της δημιουργίας του χολιγουντιανού μύθου είχε μόλις αρχίσει.

Αφεντικό στην 20th Century

Δεν θέλει, επομένως, και πολύ για να βρεθεί ο Σπύρος Σκούρας από την καρέκλα του διευθύνοντος συμβούλου της Fox σε αυτή της 20th Century Fox ύστερα από την ιστορική συγχώνευση την οποία θα εισηγηθεί ο ίδιος το 1935. Ηταν η εποχή της ανακάλυψης της τηλεόρασης που θα επικρατήσει τα επόμενα χρόνια και θα διώξει κόσμο από το σινεμά, που φαίνεται να μην μπορεί να ακολουθήσει τις εξελίξεις. Ωστόσο είναι ο Σπύρος Σκούρας αυτός που αρχικά εισηγείται την καθιέρωση του ομιλούντος κινηματογράφου και στη συνέχεια του σινεμασκόπ, για το οποίο θέλει να τον θυμούνται στην Ιστορία, όπως εξομολογείται σε κάποια από τις σημειώσεις του. «Ημουν αυτός που έφερε το σινεμασκόπ στη βιομηχανία του σινεμά σε μια εποχή που ήταν απολύτως απαραίτητο», έγραφε χαρακτηριστικά - και αυτή δεν ήταν η μόνη πρωτοποριακή ανακάλυψη με την οποία θα συνδεθεί το ελληνικό του όνομα.

Μάλιστα η πρώτη ταινία που θα προβληθεί σε αυτή τη μορφή και θα είναι απολύτως δικής του έμπνευσης είναι ο «Χιτών», μόλις το 1953. Ακόμα και αν δεν έμαθε ποτέ καλά αγγλικά, ακόμα και αν δεν βελτίωσε την προφορά του, για την οποία ο Μπομπ Χόουπ είχε πει «ότι είναι στην Αμερική 20 χρόνια, αλλά ακούγεται σαν να έρχεται την επόμενη βδομάδα», ο Σκούρας δεν άργησε να επιβληθεί στους κινηματογραφικούς κύκλους ως ο απόλυτος παντοκράτωρ.

Το δαιμόνιό του ήταν αχτύπητο και σχεδόν αλάνθαστο: έδωσε κυριολεκτικά το φιλί της ζωής στην κινηματογραφική βιομηχανία διαμορφώνοντας έναν κολοσσό που αποδείχτηκε κυρίαρχος στα χρόνια που θα ακολουθήσουν και μεταμορφώνοντας τον μύθο του αμερικάνικου σινεμά από το μηδέν. Είναι άλλωστε εκείνος που καθιέρωσε τις νέες σταρ και συνέβαλε στην επιβολή της εικόνας της μοιραίας ξανθιάς την οποία θα ενσαρκώσει η ιδανική του μούσα Μέριλιν Μονρόε.

«Η φίλη τού Τζο Ντι Μάτζιο»

Ο Σκούρας φρόντιζε να μη λείπει από κανένα πάρτυ της παρουσίασης των νέων κινηματογραφικών παραγωγών της 20th Century, όντας από τους πρώτους που καθιέρωσε αυτόν τον θεσμό ζύμωσης μεταξύ των στελεχών της κραταιής βιομηχανίας. Σε ένα από αυτά το βλέμμα του πέφτει σε μια σέξι φιγούρα, με ένα στενό εξώπλατο φόρεμα και τις ξανθές μπούκλες να κοσμούν ένα αψεγάδιαστο πρόσωπο. Επρόκειτο για τη «Νόρμα Τζιν, ένα μοντέλο, φίλη του Τζο Ντι Μάτζιο», όπως θα του συστήσουν χαρακτηριστικά την όμορφη νέα που θα του τραβήξει την προσοχή.

Την καλεί στο τραπέζι του και ύστερα από μια σύντομη δειπνοσοφιστική συνύπαρξη καταλαβαίνει ότι έχει πιάσει λαβράκι: πρόκειται για το απόλυτο sex symbol που αναζητούσε για τις όσο πρέπει τολμηρές ταινίες της εποχής. Οι αντιρρήσεις, όμως, των παραγωγών πέφτουν βροχή, καθώς η νεαρή καλλονή δεν είναι εύκολη στη συνεργασία, ξεχνάει τις ατάκες της και φτάνει αργά στα γυρίσματα. Επιπλέον όλοι συμφωνούν ότι το ερμηνευτικό ταλέντο δεν ανταποκρίνεται στην αψεγάδιαστη εικόνα και συν τοις άλλοις η κυκλοθυμία της νεαρής Νόρμα που μεταμορφώνεται εν μια νυκτί σε Μέριλιν δεν βοηθάει. Ο Σκούρας, όμως, επιμένει ξέροντας ότι έχει χτυπήσει τη φλέβα της αντρικής αμερικανικής ψυχής που αναζητά το νέο πόστερ στα άχρωμα δωμάτια και ένα κορίτσι να παρηγορεί τον μέσο Αμερικανό ως φαντασίωση στις δύσκολες μέρες που θα έρθουν. Η Μέριλιν γίνεται η απόλυτη εικόνα της ερωτικής Αμερικής με τα συμβόλαιά της να καθίστανται ξαφνικά χρυσά. Μέσα σε μια χρονιά, στις αρχές της δεκαετίας του ’50 -τη σεζόν 1951-1952- η νεαρή σταρ πρωταγωνιστεί σε επτά ταινίες ανανεώνοντας το χρυσό της συμβόλαιο για άλλα πέντε χρόνια. Η αποθέωση έρχεται σχεδόν αμέσως. Αναγνωρίζοντας τα χρωστούμενα στον άνθρωπο που την ανακάλυψε, η Μέριλιν αποκαλεί τον Σπύρο Σκούρα «Papa Spyros», λέγοντας παντού ότι στο πρόσωπό του βλέπει τον δεύτερο πατέρα της. Για τον Σκούρα, όμως, δεν είναι όλα Χόλιγουντ και χρυσόσκονη, αλλά και πολιτική, στην οποία δεν έπαψε ποτέ να ανακατεύεται διαδραματίζοντας έναν άκρως κρίσιμο ρόλο στην παγκόσμια διπλωματική κονίστρα.

Πώς έσωσε 3 εκατ. Ελληνες

Παρότι είχαν περάσει πολλά χρόνια από τότε που ο Σκούρας άφηνε πίσω του τα πατρώα εδάφη για να πολιτογραφηθεί Αμερικανός πολίτης που ενσάρκωσε την έννοια «αυτοδημιούργητος», δεν έστρεψε ποτέ τα νώτα στην πατρίδα. Αντιθέτως, έπαιξε κρίσιμο ρόλο για την ελληνοαμερικανική κοινότητα αλλά και για την Ελλάδα. Οντας στενός φίλος του ελληνοαμερικανού κυβερνήτη του Μέριλαντ Σπύρου Αγκνιου, τον βοηθάει να ανέβει στην κλίμακα της ιεραρχίας φτάνοντας να καταλάβει τη θέση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Νίξον, από την οποία παραιτήθηκε αργότερα εξαιτίας της εμπλοκής του σε μια σειρά από σκάνδαλα.

Ο Σπύρος Σκούρας υποστήριξε επίσης την εκλογή του Αθηναγόρα ως ηγέτη της Ορθοδοξίας το 1948, συνοδεύοντάς τον μάλιστα σε κρίσιμη αποστολή στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Τρούμαν. Τη δεκαετία του ’50 θα παίξει κρίσιμο ρόλο στο Κυπριακό, καθώς θα φροντίσει να συναντηθεί ο τότε φίλος του Κωνσταντίνος Καραμανλής με τον Αϊζενχάουερ, με τον οποίο είχε επίσης φιλικές σχέσεις, ενώ είναι θα πιέσει και για την επίλυση του Κυπριακού χωρίς όμως δυστυχώς αποτελέσματα.

Το σημαντικότερο, βέβαια, είναι ότι δεν θα πάψει ποτέ να αναζητά δρόμους για να βοηθήσει την πολύπαθη Ελλάδα που θα αφήνει πίσω της τη δεκαετία του ’50 μια σκληρή Κατοχή και έναν Εμφύλιο και με τα τραύματά να παραμένουν ανοιχτά. Ηδη από το 1942 και ενώ η Ελλάδα υποφέρει από τον λιμό και τους μαζικούς ως εκ τούτου θανάτους ο Σκούρας πείθει τους Βρετανούς να άρουν το εμπάργκο προς τη χώρα και έτσι να καταφέρει στην καρδιά της Κατοχής να ανεφοδιαστεί η Ελλάδα με φάρμακα και τρόφιμα, τα οποία θα αποδειχθούν σωτήρια.

Ο δαιμόνιος Ελληνας θα πείσει έτσι τους Τσόρτσιλ και Ιντεν να επιτρέψουν τον διάπλου των πλοίων, ενώ θα φροντίσει ώστε να ναυλωθούν σουηδικά πλοία που θα μεταφέρουν τα απαραίτητα προς την πρώτη του πατρίδα. Λέγεται μάλιστα ότι η κατοπινή αμερικανική βοήθεια που δόθηκε στην Ελλάδα λόγω του Δόγματος Τρούμαν (βλέπε οικονομική βοήθεια UNRRA κ.λπ.) χρωστάει πολλά στη συμβολή και τον καίριο ρόλο που έπαιξε ο Σκούρας.

Κυρίως όμως σε εκείνον οφείλεται το γεγονός ότι κατάφερε συστήνοντας μια εταιρεία να βοηθήσει ώστε να συγκεντρωθεί η αστρονομική ποσότητα του 1,5 εκατομμυρίου τόνων υλικού αξίας 250 εκατ. δολαρίων βοήθειας προς την Ελλάδα μετατρέποντας το εγχείρημα σε ένα από τα σημαντικότερα και αποτελεσματικότερα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Ο ερευνητής Χρυσοχοΐδης μιλάει, σε πρόσφατη συνέντευξή του, για 3 εκατομμύρια ψυχές που σώθηκαν στην Κατοχή χάρη στον Σκούρα. Ηταν, άλλωστε, ο ίδιος που έπεισε τον καλό του φίλο Τομ Πάπας να φτιάξουν μια τεράστια βιομηχανική επένδυση που ενίσχυσε την Ελλάδα, την Esso Pappas, η οποία δεν ειδικευόταν μόνο στα πετρελαιοειδή για τα οποία έγινε διάσημη αλλά και στην κατασκευή οικημάτων, στους τηλεοπτικούς σταθμούς αλλά και στην κονσερβοποίηση αγροτικών προϊόντων, κάτι άγνωστο τότε για την ελληνική βιομηχανία. Αργότερα βέβαια ο Σκούρας αποχώρησε από το σχήμα αφήνοντας μόνο του τον πανίσχυρο Τομ Πάπας, αλλά η αρχή είχε γίνει. Ηταν επίσης αυτός που φρόντισε να επενδυθούν τα χρήματα της Fox τις δεκαετίες ’50 και ’60 για τα γυρίσματα ταινιών στην Ελλάδα όπως «Το παιδί και το δελφίνι», οι «300 της Σπάρτης» ή το «Συνέβη στην Αθήνα» με σκοπό την τουριστική προβολή της χώρας στο εξωτερικό.

Η συνάντηση με τον Σοβιετικό

Μπορεί να ήταν η χημεία που αναπτύχθηκε από δύο προσωπικότητες που κατάφεραν να ανελιχθούν παρά την ταπεινή τους καταγωγή, μπορεί ο μπρουτάλ χαρακτήρας ή και η κοινή φυσιογνωμία που έφεραν κοντά τους Νικίτα Χρουστσόφ και Σπύρο Σκούρα. Ο τελευταίος είχε την ιδέα να ξεναγήσει τον Σοβιετικό ηγέτη στο Χόλιγουντ για δει τι σημαίνει κινηματογραφική βιομηχανία. Παρότι φανατικός αντικομμουνιστής, ωστόσο, η καλή φιλική σχέση που ανέπτυξε ο Σκούρας με τον Χρουστσόφ κράτησε για χρόνια και είχε συνέχεια με το κάλεσμα του Ελληνοαμερικανού κινηματογραφικού παράγοντα στην τότε ΕΣΣΔ, στο οποίο ο Σκούρας ανταποκρίθηκε ασμένως. Ολα όμως ξεκίνησαν όταν οι δυο τους συναντήθηκαν στα στούντιο της Fox εξαπολύοντας εκατέρωθεν βέλη αναφορικά με τις πολιτικές διαφορές των ψυχροπολεμικών αντιπάλων.

Ο Σκούρας, καλωσορίζοντας τον ηγέτη στα ρωσικά, δεν άργησε να βγάλει στη συνέχεια έναν επιθετικό για τους Σοβιετικούς λόγο επισημαίνοντας ότι δεν επιτρέπεται η εξαγωγή αμερικανικών ταινιών στην τότε ΕΣΣΔ επειδή προφανώς φοβούνται να δείξουν στους πολίτες τους τον αμερικάνικο τρόπο ζωής. Είναι μάλιστα ο ίδιος που είπε στον Ρώσο πρόεδρο ζωντανά μπροστά στις κάμερε: «Πρόεδρε, δεν είχα σκοπό να το πω στην ομιλία μου, αλλά η χώρα σας είναι η μεγαλύτερη εταιρεία, η μεγαλύτερη καπιταλιστική επιχείρηση και μονοπώλιο που γνώρισε ποτέ ο κόσμος», για να λάβει την απάντηση από τον Χρουτσόφ: «Πρόκειται για ένα πολύ καλό μονοπώλιο». Και ο διάλογος συνεχίστηκε ως εξής: «Σύντροφε, ήμουν τσοπανόπουλο και δες πού έφτασα. Διαφεντεύω χιλιάδες εργαζόμενους, που ο καθένας τους έχει δικό του αυτοκίνητο. Τις δε ταινίες μου τις βλέπουν εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο», για να λάβει από τον Χρουστσόφ την αποστομωτική απάντηση: «Κι εγώ ήμουν γιος ανθρακωρύχου και τώρα κυβερνάω 350 εκατομμύρια ανθρώπους που έχουν δωρεάν σπίτι, παιδεία και νοσοκομείο». Ο Ελία Καζάν, που ήταν παρών σε αυτή τη συνάντηση, μιλούσε για την αρχή μιας καλής φιλίας παρά τις πολιτισμικές και πολιτικές διαφορές: «Ο ένας μαζεύει τον κόσμο στις σκοτεινές αίθουσες για ψυχαγωγία και ο άλλος στις πλατείες για επανάσταση», έλεγε χαρακτηριστικά.

Το βατερλό της «Κλεοπάτρας»

Ο Σκούρας θα γνώριζε από κοντά όλους, σχεδόν, τους ισχυρούς του πλανήτη και θα διαδραμάτιζε κρίσιμο ρόλο στην εξέλιξη κορυφαίων πολιτικών γεγονότων στην αιχμή του Ψυχρού Πολέμου, αλλά μια κινηματογραφική αποτυχία θα τον οδηγούσε στην αποχώρηση από την κορυφή της εταιρείας και στην καταστροφή της υγείας του. Το μεγάλο φιάσκο της «Κλεοπάτρας», μιας από τις πιο ακριβές ταινίες στην Ιστορία του κινηματογράφου, θα ήταν το απόλυτο πλην όμως πετυχημένο και λαμπερό βατερλό του: η εταιρεία θα του χρεώσει τα 44 εκατ. δολάρια που θα κοστίσει η ταινία και θα τον απομακρύνει από το διευθυντικό πόστο μη υπολογίζοντας όλα τα χρόνια της πετυχημένης πορείας.

Ο Σπύρος Σκούρας πέθανε το 1971 από καρδιακή προσβολή στα 78 του χρόνια, αφήνοντας πίσω του μια πανίσχυρη φήμη και τους αμέτρητους φίλους του - φανατικούς, στην πλειονότητά τους, αντικομμουνιστές, όπως τον περίφημο Τζ. Εντγκαρ Χούβερ. Οσο για τη φημολογούμενη εμπλοκή του Σπύρο Σκούρα σε διάφορες επιχειρήσεις του FBI και κυρίως στο μαύρο κεφάλαιο του μακαρθισμού, αυτό είναι θέμα για άλλο συναρπαστικό κεφάλαιο που εμπλέκει αρκετά από τα μεγάλα αστέρια του Χόλιγουντ - και όχι μόνο. Τα αρχεία του έχουν πολλά ακόμα να αποκαλύψουν.


ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Denver Post via Getty Images/Ideal Image, Daily Herald/Mirrorpix via Getty Images/Ideal Image, Bill Klein/NY Daily News Archive via Getty Images/Ideal image