Γιατί η διαφορετικότητα του προσώπου οδηγεί στο bullying;

Η ενδοσχολική βία –το γνωστό, σε όλους μας, bullying- αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια έχει πάρει μεγάλες και ανησυχητικές διαστάσεις. Πώς συνδέεται, όμως, η εμφάνιση του προσώπου παιδιών και εφήβων με την εκδήλωση του bullying; Η Δρ. Γεωργία Δηλάκη, ειδικευμένη στην Κοινωνιολογία του Σώματος, μας εξηγεί: «Το πρόσωπο είναι συνήθως το πρώτο σημείο που παρατηρούμε σ’έναν άνθρωπο και είναι δύσκολο να καλυφθεί: είναι αναμενόμενο, επομένως –και με δεδομένο το γεγονός ότι ζούμε σε μια κοινωνία που τοποθετεί μεγάλη αξία στο «φαίνεσθαι» - η εμφάνισή του να επηρεάζει έντονα τις κοινωνικές αντιλήψεις και τις καθημερινές αλληλεπιδράσεις. Έτσι, η ελκυστικότητα του προσώπου επηρεάζει θετικά τη δημοφιλία μεταξύ των συνομηλίκων στο σχολικό περιβάλλον και τις ευκαιρίες για να διαμορφώσουν φιλίες, ενώ αντίθετα, οι διαφορετικότητες στο πρόσωπο θεωρούνται αρνητικές για την αποδοχή των συνομηλίκων και συνδέονται με υψηλό κίνδυνο βίωσης διάφορων στιγματιστικών συμπεριφορών. Στο πλαίσιο αυτό, οποιοδήποτε χαρακτηριστικό του προσώπου μπορεί να αποτελέσει στόχο ανεπιθύμητης προσοχής, όπως είναι π.χ. οι ουλές από ακμή, οι φακίδες, η «μεγάλη μύτη» ή τα «πεταχτά αυτιά» κ.ά., μπορεί να προκαλέσει επίμονα κοιτάγματα, πειράγματα, αρνητικά σχόλια και χαρακτηρισμούς, «παρατσούκλια», υβριστική συμπεριφορά, απαξιωτική στάση. Οι δυσάρεστες αυτές κοινωνικές εμπειρίες μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά την αυτό-εκτίμηση και την ποιότητα ζωής των παιδιών, αφού οδηγούν σε λιγότερο θετικές αλληλεπιδράσεις, αποκλεισμό από ενδοσχολικές δραστηριότητες, συναισθηματικά προβλήματα, όπως αυξημένη αίσθηση κοινωνικής απομόνωσης και άγχος, ακόμα και χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Επιπλέον, μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα το φαινόμενο της αυτό-εκπληρούμενης προφητείας, αφού οι χαμηλότερες προσδοκίες που μεταφέρονται στο επηρεαζόμενο από το bullying παιδί μπορεί να εσωτερικευτούν από το ίδιο και να επηρεάσουν όχι μόνο τη συμπεριφορά του και την ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη αλλά ακόμα και την ενήλικη ζωή του, με εσωστρέφεια, παθητικότητα, ντροπαλότητα, παραίτηση». 



Ερευνα, που δημοσιεύτηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Body Image αφορά το πώς τα παιδιά με ιδιαιτερότητες στο πρόσωπο γίνονται αντιληπτά από τους συνομηλίκους τους. Οι συμμετέχοντες ήταν 344 μαθητές ηλικιών 8-17 ετών από 11 δημόσια σχολεία της Ελβετίας. Το υλικό της έρευνας αποτελούνταν από φωτογραφίες παιδιών που απεικονίζονταν είτε με είτε χωρίς διαφορετικότητα στο πρόσωπο, οι οποίες επιλέχτηκαν από τον επικεφαλής πλαστικό χειρουργό και δύο ψυχολόγους. Οι φωτογραφίες επεξεργάστηκαν ψηφιακά και περιελάμβαναν ουλές από εγκαύματα, παιδικά αιμαγγειώματα και συγγενείς μελανοκυτταρικούς σπίλους. Το αποτέλεσμα ήταν 12 ζευγάρια εικόνων (που συνοδεύονταν από ερωτηματολόγια), τα οποία οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να αξιολογήσουν σύμφωνα με τις πρώτες τους εντυπώσεις. Η κ. Δηλάκη σχολιάζει τα αποτελέσματα της έρευνας : «Πραγματικά η έρευνα αυτή είναι μια από τις ελάχιστες και πιο πρόσφατες -αφού η βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο θέμα είναι περιορισμένη και περασμένων δεκαετιών- και αποτελεί μια ακόμη απόδειξη της δύναμης των στερεοτύπων (δηλαδή λανθασμένων αντιλήψεων ως αποτέλεσμα προκαταλήψεων απέναντι σε άτομα, ομάδες ή ιδέες). Τα παιδιά με τη διαφορετικότητα στο πρόσωπο χαρακτηρίστηκαν ως λιγότερο συμπαθητικά, λιγότερο ελκυστικά, λιγότερο χαρούμενα, λιγότερο καλά στο σχολείο και λιγότερο δημοφιλή, συγκρινόμενα με τα παιδιά χωρίς τη διαφορετικότητα στο πρόσωπο. Οι συμμετέχοντες ανέφεραν, επίσης, λιγότερη προθυμία να συναναστραφούν ή να γίνουν φίλοι μαζί τους. Παρόλα αυτά, τα μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά και εκείνα που είχαν στο παρελθόν έρθει σε επαφή με κάποιο παιδί που είχε κάποιου είδους διαφορετικότητα στο πρόσωπο επέδειξαν λιγότερο ρατσιστικές αντιλήψεις».

Μπορεί η αισθητική χειρουργική να βοηθήσει τα παιδιά που πέφτουν «θύματα» bullying λόγω της εμφάνισης του προσώπου τους; Όπως τονίζει η κ. Δηλάκη «η αισθητική χειρουργική μπορεί να βοηθήσει ως ένα βαθμό, αφού η βελτίωση που θα επιφέρει στην εικόνα του παιδιού σίγουρα θα το κάνει να νιώσει καλύτερα. Τελευταία, μάλιστα, το bullying αποτελεί έναν ακόμα παράγοντα που επηρεάζει τη ζήτηση για αισθητικές επεμβάσεις από άτομα νεαρής ηλικίας (μια τάση στην οποία αναφέρεται μέσα από την ιστοσελίδα της και η Αμερικανική Εταιρεία Αισθητικής Πλαστικής Χειρουργικής -ASAPS): είναι χαρακτηριστικό ότι ένας αυξανόμενος αριθμός εφήβων επισκέπτεται πλέον τα ιατρεία των πλαστικών χειρουργών, για να βελτιώσουν χαρακτηριστικά τους που προκαλούν bullying, με την κίνηση αυτή να θεωρείται ως ένα «προληπτικό» μέτρο και από πολλούς γονείς. Δε φτάνει, όμως, αυτό: με τον τρόπο αυτό μένουμε πάλι στο «φαίνεσθαι» και ούτε  είναι σίγουρο ότι αν εξαλειφθεί το «αποκλίνον» χαρακτηριστικό θα σταματήσει και το bullying. Τα παιδιά αυτά χρειάζεται να ενθαρρυνθούν και να υποστηριχτούν (από τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς, τους κοινωνικούς επιστήμονες), ώστε να αναπτύξουν τις κατάλληλες κοινωνικές δεξιότητες, που θα τους οδηγήσουν σε συναισθηματική ευελιξία, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της δυσάρεστης κατάστασης που βιώνουν. Τι σημαίνει αυτό; Να αλλάξουν το πώς ερμηνεύουν τη συμπεριφορά των άλλων και το πώς αντιδρούν σε αυτήν, να πιστέψουν στον εαυτό τους και τις ικανότητές τους και να αποκτήσουν την αυτοπεποίθηση που χρειάζεται ώστε να μην επηρεαστεί αρνητικά η εξέλιξή τους.

Από την άλλη, η αλλαγή της εξωτερικής εμφάνισης του «θύματος» δεν είναι η «λύση» για την αλλαγή νοοτροπίας του «θύτη»-το οποίο είναι και το ζητούμενο- και γι’αυτό χρειάζεται ο σχεδιασμός πολιτικών και στρατηγικών στο πλαίσιο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για την πρόληψη και την καταπολέμηση του bullying. Αναδεικνύεται, επομένως, η ανάγκη δημόσιων εκπαιδευτικών προγραμμάτων που να στοχεύουν στην καλλιέργεια και την παιδεία για τη μείωση των αρνητικών συμπεριφορών απέναντι στα άτομα με διαφορετικότητα στο πρόσωπο. Επιπρόσθετα, τα ΜΜΕ, η βιομηχανία του θεάματος και οι διαφημιστικές καμπάνιες παρέχουν συχνά ένα μη ρεαλιστικό πορτρέτο των ανθρώπων με κάποιο «αποκλίνον» χαρακτηριστικό στο πρόσωπο. Είναι, επομένως, σημαντικός ο σχεδιασμός διαφημιστικών εκστρατειών για την προβολή και αυτών των παιδιών με θετικό τρόπο, συμβάλλοντας στην ισότητα ευκαιριών και κατ’επέκταση και στην πρόληψη του bullying. 

Για παράδειγμα, εξέχουσες προσπάθειες για την αμφισβήτηση των κοινωνικών στερεοτύπων για τους ανθρώπους με χαρακτηριστικά στο πρόσωπο που γίνονται στόχος ανεπιθύμητης προσοχής, έχουν γίνει από την αγγλική φιλανθρωπική οργάνωση «Changing Faces», η οποία το 2008 λάνσαρε τη μακροχρόνια καμπάνια «Face Equality», με στόχο τη δημόσια ενημέρωση για τις ασυνείδητες πεποιθήσεις  για τη διαφορετικότητα και την αμφισβήτηση των προκαταλήψεων και των ρατσιστικών συμπεριφορών. Μέχρι στιγμής, η καμπάνια έχει προσαρμοστεί σε διαφορετικά κοινά και δραστηριότητες, όπως πολλά σχολεία, τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ, δημιουργία αφισών που προβάλλουν και τα άτομα με διαφορετικότητα στο πρόσωπο, κ.ά. Ο ευρύτερος στόχος αυτών των εκστρατειών είναι η προαγωγή μιας κοινωνικής δεοντολογίας, στην οποία όλοι οι άνθρωποι να αισθάνονται πολύτιμοι, ανεξάρτητα από την εμφάνισή τους».