Ο αείμνηστος Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας είχε χαρακτηρίσει το Κυπριακό ως ιστορία χαμένων ευκαιριών και αυτό χωρίς να έχει προβλέψει ότι μέχρι το 2024 το πρόβλημα θα παρέμενε άλυτο και μάλιστα στη χειρότερη φάση από την οποία διήλθε ποτέ.
Σήμερα συμπληρώνονται 20 χρόνια από το δημοψήφισμα του 2004, για το Σχέδιο Ανάν, το οποίο απέρριψαν με 76% οι Ελληνοκύπριοι και αποδέχθηκαν με 65% οι Τουρκοκύπριοι.
Το Σχέδιο είχε χαρακτηριστεί, από αυτούς που είχαν ταχθεί με το «Όχι» στο δημοψήφισμα ως καταστροφικό, κυρίως λόγω των αδυναμιών του στα θέματα της ασφάλειας και των εγγυήσεων για εφαρμογή των όσων προέβλεπε.
Σήμερα, όσα γινόταν προσπάθεια να αποφευχθούν, αποτελούν τη σκληρή πραγματικότητα καθώς τα τετελεσμένα της τουρκικής κατοχής παγιώνονται και η τουρκική πλευρά αρνείται να συζητήσει τίποτα άλλο πλην της αναγνώρισης του ψευδοκράτους. Από το 2017 έχουν διακοπεί πλήρως οι συνομιλίες και αυτό το διάστημα των 7 χρόνων αποτελεί την μεγαλύτερη περίοδο τέλματος από το 1963.
Κλείσιμο
Την ίδια ώρα ο αριθμός των Τούρκων εποίκων έχει πολλαπλασιαστεί και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Υπόθεση Δημόπουλος) έχει αναγνωρίσει δικαιώματα επί των ελληνοκυπριακών περιουσιών στα κατεχόμενα και στους Τούρκους χρήστες αυτών των περιουσιών. Επίσης έχει αναγνωριστεί η λειτουργία της τουρκικής Επιτροπής Αποζημιώσεων, στην οποία προσφεύγουν Ελληνοκύπριοι με σκοπό να αποζημιωθούν από τη Τουρκία και να απωλέσουν κάθε δικαίωμα στη περιουσία του.
Τα είκοσι χρόνια από την απόρριψη του Σχεδίου Ανάν συμπίπτουν με τα 50 χρόνια από τη τουρκική εισβολή και τα είκοσι χρόνια από την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας (με το σύνολο των εδαφών της) στην ΕΕ.
Η προσπάθεια που καταβάλλει αυτή τη περίοδο η προσωπική απεσταλμένη του ΓΓ του ΟΗΕ, Μαρία Άνχελα Ολγκίν, μέχρι στιγμής δεν έχει αποδώσει απολύτως τίποτα και δεν φαίνεται να καταφέρνει να οδηγεί σε εξεύρεση κοινού εδάφους για επανέναρξη των συνομιλιών.
Το ελληνοκυπριακό «όχι» στο Σχέδιο Ανάν, όλα αυτά τα χρόνια αξιοποιείται από τη Τουρκία ως άλλοθι, για να υποστηρίξει ότι η πλευρά που δεν επιθυμεί λύση είναι η ελληνοκυπριακή.
Τα πράγματα είναι απείρως δυσκολότερα λόγω του νέου ψυχρού πολέμου Δύσης - Ανατολής αλλά και λόγω των ανοιχτών πολεμικών μετώπων σε Ουκρανία και Γάζα, αφού η διεθνής κοινότητα έχει επικεντρώσει το ενδιαφέρον της σε αυτές τις θερμές συγκρούσεις.
Μια άλλη αλλαγή που έχει προκύψει από το 2004 είναι αυτή που σχετίζεται με τις μεγάλες δυνάμεις. Η Τουρκία από αγαπημένο «παιδί» των ΗΠΑ έχει μετατραπεί σε παρίας της Δύσης προσεγγίζοντας τη Ρωσία, ενώ η Κυπριακή Δημοκρατία, έχει διακόψει ουσιαστικά τις σχέσεις της με τη Ρωσία και βρίσκεται πολύ πιο κοντά παρά ποτέ στις ΗΠΑ.
Αυτή η αλλαγή αποτυπώνεται και στις τοποθετήσεις της Ουάσιγκτον και της Μόσχας και το πιο απτό στοιχείο είναι η άρση του αμερικανικού εμπάργκο στις πωλήσει όπλων προς την Κύπρο.
Λίγες μέρες μετά το δημοψήφισμα του 2004 η Κυπριακή Δημοκρατία έγινε πλήρες μέλος της ΕΕ με το σύνολο των εδαφών της Κύπρου και αναστολή εφαρμογής του κοινοτικού κεκτημένου στις κατεχόμενες περιοχές. Παράλληλα η Κυπριακή Δημοκρατία διήλθε μια περίοδο διεθνών πιέσεων και απομόνωσης, η οποία θεωρήθηκε ως τιμωρία των μεγάλων δυνάμεων για την απόρριψη του σχεδίου.
Πρέπει να σημειωθεί ότι το δημοψήφισμα του 2004 ήταν το πρώτο που έγινε από το 1963, όταν δημιουργήθηκε ουσιαστικά το Κυπριακό πρόβλημα, με την προσπάθεια αλλαγής των 13 σημείων του Συντάγματος και τη Τουρκανταρσία. Στο μεσοδιάστημα, πέραν της τουρκικής εισβολής, έγιναν πολλές απόπειρες διαπραγματεύσεων, χωρίς να υπάρξει κατάληξη σε συμφωνημένη λύση. Τα πράγματα περιεπλάκησαν το 1983 όταν ανακηρύχθηκε το ψευδοκράτος, ως λεγόμενη «Τουρκική Δημοκρατία Βόρειας Κύπρου» και αναγνωρίστηκε μόνο από τη Τουρκία.
Το σχέδιο Ανάν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από τον ΟΗΕ στον τότε Πρόεδρο Γλαύκο Κληρίδη και τον Τουρκοκύπριο ηγέτη Ραούφ Ντενκτάς στις 11 Νοεμβρίου 2002. Τον Δεκέμβριο του 2002 οι δύο πλευρές έκαναν εισηγήσεις επί του σχεδίου και μετά από διαπραγματεύσεις με την μεσολάβηση του ΟΗΕ υπήρξε κατάληξη στη δεύτερη εκδοχή του σχεδίου στις 10 Δεκεμβρίου.
Οι προσπάθειες εντάθηκαν στη σύνοδο κορυφής της ΕΕ στη Κοπεγχάγη, όπου θα αποφασιζόταν η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. Ο Ντενκτάς δεν μπόρεσε να πάει στη Κοπεγχάγη, καθώς λίγες μέρες νωρίτερα είχε υποβληθεί σε εγχείρηση ανοικτής καρδιάς, κάτι που είχε αποδοθεί σε μια προσπάθεια να αποφύγει τη διαπραγμάτευση αφού την εγχείρηση θα μπορούσε να την κάνει και άλλη χρονική στιγμή.
Ο λεγόμενος «υπουργός εξωτερικών» του ψευδοκράτους διαβουλεύτηκε με τον τότε Γενικό Εισαγγελέα της Κύπρου Αλέκο Μαρκίδη και η διαβούλευση οδηγήθηκε σε ναυάγιο, με τη Κύπρο να εντάσσεται στην ΕΕ χωρίς να τίθεται ως προϋπόθεση η επίλυση του Κυπριακού. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε η Ελλάδα (Κυβέρνηση και Βουλή) καθιστώντας σαφές ότι σε περίπτωση μη ένταξης της Κύπρου, θα τίναζε στον αέρα τη μεγάλη διεύρυνση της ΕΕ με τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης.
Το ναυάγιο των διαβουλεύσεων προκάλεσε αντιδράσεις στα κατεχόμενα, καθώς οι Τουρκοκύπριοι αντιλαμβάνονταν ότι θα βρίσκονταν εκτός ΕΕ. Στους δρόμους του ψευδοκράτους οι Τουρκοκύπριοι διαδήλωναν καθημερινώς υπέρ της λύσης του Κυπριακού και της ένταξης στην ΕΕ.
Παράλληλα η Κύπρος μπαίνει σε προεκλογική περίοδο με την Γλαύκο Κληρίδη να ζητάει επανεκλογή, με δέσμευση να παραμείνει στη Προεδρία για μόνο 16 μήνες, ώστε να λυθεί το Κυπριακό. Τις εκλογές κέρδισε στις 16 Φεβρουαρίου 2003 ο Τάσσος Παπαδόπουλος. Στις 26 Φεβρουαρίου επισκέπτεται τη Κύπρο ο τότε ΓΓ του ΟΗΕ, Κόφι Ανάν και παρουσιάζει στις δύο πλευρές το τρίτο σχέδιο του, με κάποιες αλλαγές από το προηγούμενο. Αποφασίζεται κοινή συνάντηση με Παπαδόπουλο και Ντεκτάς στη Χάγη της Ελβετίας, στις 10 Μαρτίου 2003. Στη συνάντηση, ο Ραούφ Ντενκτάς απορρίπτει το τρίτο σχέδιο, ενώ ο Τάσσος Παπαδόπουλος το αποδέχθηκε.
Στις 16 Απριλίου 2003 υπογράφεται στην Αθήνα, στη Στοά του Αττάλου, η συνθήκη προσχώρησης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ. Ο ΓΓ του ΟΗΕ Κόφι Ανάν, θέλοντας να προλάβει την πλήρη ένταξη της Κύπρου την 1η Μαίου του 2004, απαιτεί από τις δύο πλευρές να αποδεχθούν την κάλυψη των κενών στο Σχέδιο, με επιδιαιτησία από τον ΟΗΕ. Ο Ντενκτάς που δεχόταν έντονη πίεση στο εσωτερικό του ψευδοκράτους, με μια αιφνιδιαστική κίνηση, στις 23 Απριλίου του 2003, ανοίγει για πρώτη φορά μετά το 1974 τα οδοφράγματα και επιτρέπει την κυκλοφορία Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, μεταξύ ελευθέρων και κατεχομένων περιοχών.
Η ατυχής μπλόφα Τάσσου Παπαδόπουλου
Ο Τάσσος Παπαδόπουλος με επιστολή στον ΓΓ του ΟΗΕ ζητάει επανάληψη των προσπαθειών για επίλυση του Κυπριακού, με στόχο τη λύση πριν από τη 1η Μαΐου 2004, ημερομηνία κατά την οποία η Κύπρος θα εντασσόταν στην ΕΕ. Η κίνηση αυτή του Τάσσου Παπαδόπουλου στόχευε στην επίρριψη ευθυνών στη τουρκική πλευρά, καθώς πίστευε πως θα υπήρχε άρνηση και πάλι από τον Ντενκτάς. Η εκτίμηση του Τάσσου Παπαδόπουλου αποδείχθηκε λανθασμένη, καθώς ο Ντενκτάς σε συνάντηση που έγινε με τον ΓΓ του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, αποδέχθηκε την επιδιαιτησία και την διεξαγωγή χωριστών δημοψηφισμάτων τον Απρίλιο του 2004. Το ίδιο αναγκάστηκε, παγιδευμένος στη δέσμευση του, να αποδεχθεί και ο Τάσσος Παπαδόπουλος.
Αμέσως μετά γίνονται νέες διαβουλεύσεις των δύο πλευρών, χωρίς να καταλήξουν σε συμφωνία έως τις 23 Μαρτίου 2003. Την επόμενη ημέρα, ο ΓΓ του ΟΗΕ καλεί στη Λουκέρνη της Ελβετίας τους ηγέτες των δύο κοινοτήτων και τους πρωθυπουργούς Ελλάδας και Τουρκίας για διαβουλεύσεις.
Στη Λουκέρνη, στις 29 Μαρτίου, ο ΓΓ του ΟΗΕ Κόφι Ανάν, διά του εκπροσώπου του, Άλβαρο Ντε Σότο ασκεί τον επιδιαιτητικό του ρόλο και καταλήγει στο Σχέδιο Ανάν (Νο 4). Ακολούθησαν προσπάθειες για αλλαγές και στις 30 Μαρτίου και ο Κόφι Ανάν παραδίδει στους Καραμανλή, Παπαδόπουλο, Ερντογάν και Ντενκτάς το κείμενο του 5ου σχεδίου και ορίζει ως ημερομηνία δημοψηφίσματος την 24 η Απριλίου 2004.
Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. Ο Τάσσος Παπαδόπουλος, αντιλαμβανόμενος ότι δεν υπήρχε άλλη επιλογή για τον ίδιο τάχθηκε υπέρ του «Όχι» στο Δημοψήφισμα με το γνωστό διάγγελμα του στις 7 Απριλίου 2004, όταν με δάκρυα στα μάτια ανέφερε:
«Λυπούμαι ειλικρινά, γιατί δεν μπορώ να αποδεχθώ και να υπογράψω το Σχέδιο Ανάν όπως, τελικά, διαμορφώθηκε. Παρέλαβα Κράτος διεθνώς αναγνωρισμένο. Δεν θα παραδώσω κοινότητα χωρίς δικαίωμα λόγου διεθνώς και σε αναζήτηση κηδεμόνα (...) Ελληνικέ κυπριακέ λαέ,
Στη ζυγαριά του ΝΑΙ και του ΟΧΙ, πολύ βαρύτερες και πολύ πιο επαχθείς θα είναι οι συνέπειες του ΝΑΙ.
Σε καλώ να απορρίψεις το Σχέδιο Ανάν.
Σε καλώ να πεις στις 24 του Απρίλη ένα δυνατό ΟΧΙ».
Το «Όχι» ήταν συντριπτικό καθώς ο κυβερνητικός εταίρος του Τάσσου Παπαδόπουλου, το αριστερό ΑΚΕΛ, υπό τον μετέπειτα Πρόεδρο Δημήτρη Χριστόφια, αν και αρχικώς είχε ταχθεί υπέρ του «Ναι», άλλαξε θέση και κάλεσε τον λαό να πει «Όχι»... «για να τσιμεντώσει το Ναι», με τη βεβαιότητα ότι το επόμενο Σχέδιο θα ήταν καλύτερο και θα γινόταν αποδεκτό.
Το 2017 υπήρξε μια σημαντική προσέγγιση που όσοι γνωρίζουν βεβαιώνουν ότι βρεθήκαμε ένα βήμα πριν τη λύση του Κυπριακού στο Κραν Μοντανά της Ελβετίας. Εκείνο το τελευταίο βήμα δεν έγινε και οι αντιπροσωπείες έφυγαν από την Ελβετία με άδεια χέρια, με τον ΓΓ του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες να επιρρίπτει ευθύνες τόσο στους Ελληνοκύπριους όσο και στους Τουρκοκύπριους.
Έκτοτε η τουρκική πλευρά τερμάτισε κάθε συμμετοχή σε προσπάθεια για επανέναρξη των συνομιλιών απαιτώντας αναγνώριση του ψευδοκράτους.
