Συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης: Γιατί είναι ένα «απλό χαρτί» που θα καταρρεύσει

Η υπογραφή του μνημονίου Τουρκίας-Λιβύης για οριοθέτηση των «θαλασσίων δικαιοδοσιών» στην Ανατολική Μεσόγειο δρομολόγησε καταιγιστικές διπλωματικές εξελίξεις. Το κείμενο έφτασε στα χέρια όλων των τουρκικών κομμάτων την Τετάρτη και κάπως έτσι περιήλθε σε γνώση της ελληνικής πλευράς. Στην Αθήνα έγινε «φύλλο και φτερό», ώστε να εντοπιστεί κάθε λεπτομέρεια και να αποκωδικοποιηθεί κάθε πτυχή του. Πρόκειται για ένα κείμενο πέντε σελίδων, γραμμένο σε τρείς γλώσσες: τουρκικά, αραβικά και αγγλικά. Σύντομο και περιεκτικό θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς.

Συμφωνία η μνημόνιο συνεργασίας;

Ο όρος που υιοθετήθηκε είναι «μνημόνιο κατανόησης». Στην πραγματικότητα, πρόκειται για συμφωνία. Είναι σαφές ότι ο λόγος που η συμφωνία δεν ονομάστηκε έτσι είναι ακριβώς για να μην απαιτείται η κύρωσή της από το λιβυκό Κοινοβούλιο, το οποίο την χαρακτήρισε «καταφανή παραβίαση» της ασφάλειας και της κυριαρχίας της Λιβύης. Ο λόγος, όμως, που δεν είναι μνημόνιο, αλλά συμφωνία είναι επειδή περιλαμβάνει δεσμευτικές διατάξεις και εσωτερικές διαδικασίες επικύρωσης. Αυτό είναι κάτι που προβλέπεται μόνο σε συμφωνίες.

Υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ

Το κείμενο αποτελείται από ένα προοίμιο και έξι σύντομα άρθρα. Με αυτά οριοθετούνται οι θαλάσσιες ζώνες των δύο χωρών. Στο κείμενο γίνεται ρητή αναφορά στην υφαλοκρηπίδα και στην ΑΟΖ, παρ’ ότι η Τουρκία δεν έχει ανακηρύξει μέχρι σήμερα ΑΟΖ στο Αιγαίο ή στη Μεσόγειο, προφανώς για να μην ανακηρύξει ΑΟΖ και η Ελλάδα. Έχει βέβαια υφαλοκρηπίδα, την οποία δεν χρειάζεται ένα κράτος να ανακηρύξει.

Με το μνημόνιο που έχει ήδη γίνει νόμος του τουρκικού κράτους, εμμέσως ανακηρύσσεται ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο. Ενώ στη Μαύρη Θάλασσα δημιούργησε ΑΟΖ με βάση την αρχή της μέσης γραμμής, στην Ανατολική Μεσόγειο αγνοεί τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, η οποία προβλέπει ρητά ότι όποιο νησί διαθέτει ακόμα και στοιχειώδη οικονομική ζωή διαθέτει υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Είναι αλήθεια ότι η Τουρκία δεν έχει υπογράψει τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, αλλά δεσμεύεται από αυτήν, επειδή μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν επικυρώθηκε από τον αναγκαίο αριθμό των 60 χωρών, αποτελεί διεθνές δίκαιο.

Η οριοθέτηση που κάνει το μνημόνιο Τουρκίας-Λιβύης είναι παντελώς αυθαίρετη και παραβιάζει κατάφωρα το Δίκαιο της Θάλασσας, επειδή δεν αναγνωρίζει στα νησιά υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Τους αναγνωρίζει μόνο χωρικά ύδατα 6 μιλίων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τόσο η Τουρκία όσο και η Λιβύη να οικειοποιούνται ελληνική υφαλοκρηπίδα (δεν μιλάμε για ΑΟΖ, επειδή η Ελλάδα δεν έχει επισήμως ανακηρύξει ΑΟΖ) από τον άξονα Καστελλόριζο-Ρόδος-Κάρπαθος-Κάσος-Κρήτη.

Η συμφωνία καθορίζει μία συνοριακή γραμμή Τουρκίας-Λιβύης μήκους 19 μιλίων (35 χλμ) που ορίζεται από δύο σημεία. Το πρόβλημα δεν είναι το μήκος του ορίου αλλά το σημείο στο οποίο βρίσκεται. Έχει τοποθετηθεί σε απόσταση 182 μιλίων (342 χλμ) από τις τουρκικές ακτές. Από αυτή τη συνοριακή γραμμή, η Κρήτη απέχει 43 μίλια (80 χλμ).

Η οριοθέτηση αυτή είναι παράνομη, επειδή στηρίχτηκε στον ισχυρισμό ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ, ο οποίος παραβιάζει το Δίκαιο της Θάλασσας. Το διεθνές δίκαιο ορίζει ότι για να γίνει θαλάσσια οριοθέτηση πρέπει να υπάρχει γειτνίαση των περιοχών. Οι ακτές δύο κρατών πρέπει να είναι είτε παρακείμενες είτε αντικείμενες. Οι ακτές απέναντι στη Λιβύη είναι οι νότιες ακτές της Κρήτης όχι της Τουρκίας. Το όριο του μνημονίου-συμφωνίας Τουρκίας-Λιβύης σταματά στο σημείο ακριβώς που είναι τα δημοσιευμένα όρια της ελληνικής υφαλοκρηπίδας στο Λιβυκό Πέλαγος, όπως παρουσιάσθηκαν το 2014.

Ας σημειωθεί ότι στο τμήμα αυτό της ελληνικής υφαλοκρηπίδας έχουν οριστεί θαλάσσια οικόπεδα με σκοπό έρευνες για τον εντοπισμό κοιτασμάτων. Με άλλα λόγια, απέφυγε να προς το παρόν να εισέλθει σ’ αυτό το τμήμα της ελληνικής υφαλοκρηπίδας.

Η «μετάφραση» των βασικών όρων της συμφωνίας

Υφαλοκρηπίδα: Είναι γεωφυσική έννοια. Αποτελεί την ομαλή προέκταση της ακτής κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας ως το σημείο στο οποίο αυτή διακόπτεται απότομα (κλίση 30-45 μοιρών). Με άλλα λόγια, είναι ο θαλάσσιος βυθός πέρα από τα χωρικά ύδατα ενός κράτους, στην περίπτωση της Ελλάδας πέρα από τα 6 μίλια (όλα σχεδόν τα υπόλοιπα παράκτια κράτη έχουν επεκτείνει μονομερώς τα χωρικά τους ύδατα στα 12 μίλια, όπως έχουν δικαίωμα από το Δίκαιο της Θάλασσας). Η υφαλοκρηπίδα είναι σημαντική, λόγω του γεγονότος ότι η τεχνολογία επιτρέπει την εκμετάλλευση υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τέτοια κοιτάσματα στην υφαλοκρηπίδα του.

Η ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη): Είναι οικονομική έννοια, η οποία κατοχυρώθηκε με τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας. Εκτείνεται το πολύ μέχρι τα 200 μίλια προς την ανοικτή θάλασσα. Στην περίπτωση της Μεσογείου, λόγω του κλειστού χαρακτήρα της δεν υπάρχουν τέτοιες αποστάσεις. Στην ΑΟΖ του ένα παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να εκμεταλλεύεται υποθαλάσσια κοιτάσματα (υφαλοκρηπίδα), τον βυθό (π.χ. φύκια ή και υδρίτες μεθανίου), τη στήλη του θαλάσσιου ύδατος (αλιεία), αλλά και την επιφάνεια της θαλάσσης. Στην ΑΟΖ του ένα κράτος μπορεί να κατασκευάσει ακόμα και τεχνητές νησίδες, καθώς και εγκαταστάσεις για την εκμετάλλευση της ενέργειας από τα κύματα.

Η οριοθέτηση της ΑΟΖ πραγματοποιείται όταν το κράτος την ανακηρύξει, εκτός εάν εμπλέκονται παρακείμενα (όμορα) ή παρακείμενα (γεωγραφικά αντικριστά) κράτη, όπως η Ελλάδα και η Τουρκία στο Αιγαίο. Τότε, απαιτείται συμφωνία διμερούς οριοθέτησης. Στην περίπτωση που υπάρχει διαφορά αυτή μπορεί να λυθεί με παραπομπή της σε διεθνές δικαιοδοτικό όργανο, όπως το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Η αρχή της μέσης γραμμής: Η αρχή της μέσης γραμμής είναι ο βασικός κανόνας οριοθέτησης και της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ (όπως και των χωρικών υδάτων σε θαλάσσια στενά) μεταξύ κρατών. Σύμφωνα με αυτή την αρχή το όριο είναι τα σημεία στη θάλασσα που απέχουν ίση απόσταση από τις εκατέρωθεν στεριές (χερσαίες και νησιώτικες). Το διεθνές δίκαιο αναγνωρίζει ως συμπληρωματική αρχή οριοθέτησης και την αρχή της αναλογικότητας, η οποία λαμβάνει υπόψη το μέγεθος της εκατέρωθεν στεριάς, καθώς και τη γεωγραφική διαμόρφωση. Η Τουρκία υποστηρίζει ότι η οριοθέτηση δεν μπορεί να γίνει με βάση την αρχή της μέσης γραμμής αλλά της «δίκαιης κατανομής». Επικαλείται την αρχή της ευθυδικίας

Αρχή της ευθυδικιας: επιτρέπει σε δύο γειτνιάζοντα παράκτια κράτη να οριοθετήσουν την υφαλοκρηπίδα τους κατά τρόπο που θεωρούν πιο δίκαιο από την αρχή της μέσης γραμμής, λόγω ειδικών συνθηκών που επικρατούν στη συγκεκριμένη θαλάσσια περιοχή. Η Άγκυρα έχει πιαστεί από αυτή τη δυνατότητα για να αμφισβητήσει τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα, ισχυριζόμενη ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα.

Τί θα γίνει μετά;

Δεδομένου ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για συμφωνία με δεσμευτικό χαρακτήρα, αυτή πρέπει να κυρωθεί και από τις δύο πλευρές, προκειμένου να τεθεί σε ισχύ. Η τουρκική Εθνοσυνέλευση με διαδικασία εξπρές κύρωσε το μνημόνιο-συμφωνία, αλλά αυτό δεν μπορεί να κυρωθεί και από τη λιβυκή Βουλή των Αντιπροσώπων.

Όπως είναι γνωστό, στη Λιβύη υπάρχει εμφύλιος πόλεμος, με την κυβέρνηση και τη Βουλή των Αντιπροσώπων να είναι σε αντίπαλα στρατόπεδα. Ο πρόεδρος της λιβυκής Βουλής, ο οποίος θα επισκεφθεί την Αθήνα, απέρριψε κατηγορηματικά το μνημόνιο. Για να παρακάμψει το εμπόδιο, είναι πιθανό ο πρωθυπουργός της αναγνωρισμένης κυβέρνησης που έχει έδρα την Τρίπολη, να επικαλεστεί κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, ώστε να θέσει σε ισχύ τη συμφωνία, χωρίς κύρωση από τη λιβυκή Βουλή.

Η συμφωνία θα σταλεί στη γραμματεία του ΟΗΕ για να δημοσιευθεί, με σκοπό να δημιουργήσει νομικό τετελεσμένο. Με δεδομένο ότι μεγάλες δυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία, ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία και η Γερμανία, αλλά και χώρες της περιοχής, όπως η Αίγυπτος και το Ισραήλ θεωρούν το μνημόνιο-συμφωνία παράνομο που δεν παράγει νομικό αποτέλεσμα, έχει ενδιαφέρον αν δούμε πως θα εξελιχτούν τα πράγματα σ’ αυτό το επίπεδο.

Τι επιδιώκει τελικά η Άγκυρα;

Με το μνημόνιο-συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης, η Άγκυρα δεν επιδιώκει μόνο να οικειοποιηθεί πιθανά κοιτάσματα υδρογονανθράκων που βρίσκονται εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, όπως αυτή ορίζεται από την αρχή της μέσης γραμμής. Αποσκοπεί και στο να αποκόψει την Ελλάδα από την Κύπρο, δημιουργώντας ανάμεσά τους μία τουρκική «λίμνη». Αφαιρείται από το τόξο των ελληνικών νησιών Καστελλόριζο-Ρόδος-Κάρπαθος-Κάσος-Κρήτη η προς ανατολάς υφαλοκρηπίδα-ΑΟΖ τους.

Όπως αναμενόταν, μετά το κλείσιμο του μετώπου στη βορειοανατολική Συρία, η Τουρκία στράφηκε δυτικά, διατηρώντας την επεκτατική πίεσή της στην κυπριακή ΑΟΖ. Με το μνημόνιο-συμφωνία επιχειρεί να σφετεριστεί ελληνική υφαλοκρηπίδα και μάλιστα χωρίς την αφορμή, που είχε επικαλεστεί στην περίπτωση της κυπριακής ΑΟΖ. Η Ελλάδα δεν είχε στη συγκεκριμένη περιοχή κάνει οποιαδήποτε ενέργεια για έρευνες με σκοπό την εκμετάλλευση πιθανών κοιτασμάτων. Έχει, μάλιστα, αποφύγει ακόμα και την κατάθεση συντεταγμένων, οι οποίες να καταγράφουν τη θέση της Αθήνας για τα όρια της υφαλοκρηπίδας σ’ εκείνη την περιοχή.