Οι Ρομ (Τσιγγάνοι): Νέα ιστορικά στοιχεία – Τι δείχνει το DNA των Ελλήνων Ρομά;

Με το θέμα των Ρομά έχουμε ασχοληθεί τουλάχιστον άλλες τέσσερις φορές σε άρθρα μας στο protothema.gr. Οπότε πολλές και πολλοί ίσως αναρωτηθούν τι εξυπηρετεί ένα ακόμα άρθρο για τη συγκεκριμένη φυλή. Οι λόγοι, θεωρούμε, ότι είναι αρκετοί. Πρώτος και βασικότερος είναι ότι έφτασε στα χέρια μας ένα εξαντλημένο και κυριολεκτικά εξαφανισμένο βιβλίο με πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία. Πρόκειται για το βιβλίο του αείμνηστου καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κώστα Κόμη (1953 – 2020), «ΤΣΙΓΓΑΝΟΙ. Ιστορία, Δημογραφία, Πολιτισμός» (ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 1998). Το γεγονός ότι αυτό το βιβλίο βρίσκεται στα χέρια μας οφείλεται στον επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στον ΤΟΜΕΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΕΟΤΕΡΩΝ ΧΡΟΝΩΝ (ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ), κύριο Νίκο Αναστασόπουλο, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά κι από εδώ. Ένας άλλος λόγος είναι η ανακάλυψη στοιχείων που δείχνουν ότι ο όρος «Αθίγγανοι», που χρησιμοποιείται και στις μέρες μας, ακόμα και σε επίσημα έγγραφα, για τους Ρομά, είναι λανθασμένος. Οι Αθίγγανοι ήταν αιρετικοί στο Βυζάντιο, που εμφανίστηκαν πολύ πριν τους Τσιγγάνους σ’ αυτό. Ο τελευταίος λόγος είναι η παρουσίαση στοιχείων για το DNA των Ελλήνων Ρομά από τον καθηγητή Κωνσταντίνο Τριανταφυλλίδη, που αποδεικνύει ότι σε μεγάλο βαθμό οι Έλληνες Ρομά έχουν σε πολύ μεγάλο ποσοστό παραμείνει αναλλοίωτοι, καθώς δεν έχουν έρθει σε επιμειξίες με άλλους πληθυσμούς. Αυτό ίσως εξηγεί και γιατί η συμπεριφορά τους, οι συνήθειες τους, η ζωή τους ολόκληρη ,έχουν ελάχιστες διαφοροποιήσεις μέσα στο πέρασμα πολλών αιώνων.

Η ιστορία των Ρομά (Τσιγγάνων)

Όπως έχουμε αναφέρει και σε παλαιότερα άρθρα μας, τη λύση για την καταγωγή των τσιγγάνων έδωσε η γλωσσολογία, καθώς η γλώσσα που μιλάνε (romani) έχει στενή σχέση με γλώσσες που μιλιούνται στη ΒΔ Ινδία. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν λαοί με χαρακτηριστικά ανάλογα με τους Ρομά ,από την ανάμειξη και τις επιγαμίες των οποίων σε μια απώτερη εποχή φαίνεται ότι προήλθαν οι τσιγγάνοι. Όπως φαίνεται, οι Ρομά έφτασαν στην Αρμενία μέσω Περσίας (τέλη 9ου μ. Χ. αι.). Εκεί παρέμειναν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα για να εξαπλωθούν στη συνέχεια στα βυζαντινά εδάφη. Ο βασικός λόγος της μετακίνησής τους αυτής, καθώς στις βυζαντινές πήγες μνημονεύονται για πρώτη φορά στις αρχές του 11ου αιώνα, φαίνεται ότι ήταν οι επιθέσεις των Σελτζούκων Τούρκων στην Αρμενία, που προκάλεσαν σοβαρές πληθυσμιακές μετακινήσεις.

Η πρώτη μνεία για παρουσία τσιγγάνων στα βυζαντινά εδάφη υπάρχει σ’ ένα γεωργιανό αγιολογικό κείμενο:«Η ζωή του Αγίου Γεωργίου του Αθωνίτη (1009 – 1065)», το οποίο γράφτηκε το 1068 στη μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Σ’ αυτό αναφέρεται ότι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μονομάχος (1042 – 1055) χρησιμοποίησε το 1050 τους «Adsincani», «Erat nembe gens Samaritanorum, e stirpe Simonis magi, qui Adsincani vocitabantur, divinatione ac maleficis famosi», δηλ.«σαρματικό λαό, απογόνους του Σίμωνα του Μάγου, γνωστούς μάγους και κακόβουλους ανθρώπους», για να αντιμετωπίσει τα άγρια θηρία που είχαν εισχωρήσει στο αυτοκρατορικό πάρκο της Κωνσταντινούπολης. Οι «Adsincani» τοποθέτησαν σε διάφορα σημεία του πάρκου κρέας που είχε «μαγικές ιδιότητες»(επρόκειτο φυσικά για κρέας με δηλητήριο) εξολοθρεύοντας τα άγρια θηρία.

Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Σίμων ο Μάγος είναι ένα άκρως ενδιαφέρον πρόσωπο, που έζησε κατά τον 1ομ. Χ. αιώνα και ηγήθηκε μιας γνωστικίζουσας ομάδας, τα μέλη της οποίας ονομάστηκαν στη συνέχεια Σιμωνιανοί. Ήταν ένας από τους Γέτες της Σαρματίας και ασχολήθηκε με τη μαγεία, ενώ η προσπάθειά του να εξαγοράσει με χρήματα τη χάρη επίκλησης του Αγίου Πνεύματος δημιούργησε τον όρο «σιμωνία».

Επανερχόμαστε τώρα στους «Adsincani», που όπως είναι φανερό είναι οι γνωστοί μας τσιγγάνοι. Στη γλώσσα Romani δεν υπάρχουν οι λέξεις τσιγγάνοι, γύφτοι, Αιγύπτιοι και αυτό δημιούργησε προβληματισμούς και έγινε αντικείμενο έρευνας. Πιθανότατα η λέξη τσιγγάνοι αποτελεί παραφθορά του «Αθίγγανοι», αιρετικών που είχαν εμφανιστεί μερικούς αιώνες νωρίτερα, αλλά όπως θα δούμε δεν είχαν καμία σχέση με τους Ρομά.

Σε μεταγενέστερα αγιολογικά και φιλολογικά έργα συναντάμε τον όρο τσιγγάνοι όσο και τον όρο «αιγυπτίσσας»(Αιγύπτιος απ’ όπου προήλθε και η λέξη, με μειωτικό χαρακτήρα, γύφτος). Στα ίδια κείμενα υπάρχει ο όρος Κατζίβελος η Κατσίβελος, που ετυμολογείται είτε από την ιταλική λέξη cattivelo, υποκοριστικό της λ. cattivo=κακός, άθλιος, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από το λατινικό captivus, -ellus, είτε από το αρωμουνικό (βλάχικο) και ρουμανικό cacivel=τσιγγάνος με την ίδια απώτερη λατινική προέλευση.

Σχετικά με το «Αιγύπτιος» ο Κώστας Κόμης τη χαρακτηρίζει ψευδοεθνικό, το οποίο ουσιαστικά δημιούργησαν οι ίδιοι οι Ρομά ισχυριζόμενοι ότι προέρχονται από τη «Μικρή Αίγυπτο», η οποία ήταν μια φανταστική χώρα.

Άλλοι όμως συγγραφείς και λόγιοι, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής στα «Άτακτα», θεωρούν ότι μέρος των τσιγγάνων ήρθαν στην Ευρώπη μέσω της Αιγύπτου και άλλοι πέρασαν στα βυζαντινά εδάφη μέσω της Κιλικίας, που ονομαζόταν τότε, λόγω του ότι ήταν πολύ εύφορη, Μικρά Αίγυπτος. Παράλληλα, στα κείμενα αυτά μνημονεύονται και επαγγέλματα των τσιγγάνων της εποχής: μάντεις και μάγοι, εκτροφείς αρκούδων (αρκτοτρόφοι), γητευτές φιδιών, ακροβάτες και κοσκινοποιοί. Στα ίδια κείμενα οι τσιγγάνοι στιγματίζονται με διάφορους υβριστικούς χαρακτηρισμούς. Στην «Παιδιόφραστον διήγησιν», η αρκούδα χαρακτηρίζεται «παίγνιον τον μωροτσιγγάνων». Στον «Πουλολόγο»(14ος αι.) γίνεται αναφορά στον γλάρο ως «ατζίγγανε μαυρότεχνε», χλευάζοντας τον πλάνητα βίο των τσιγγάνων.

Στην «Επιδημία Μάζαρι εν Άιδου», γίνεται αναφορά στους τσιγγάνους: «άλλοι το αιτείν ενίων και φορτικόν και ιταμόν και κίβδηλον και διεστραμμένον και περί μαγγανείας και μαγείας και κλεψίας συνδιαιτώμενον και πολιτευόμενον έμαθον».

Χαρακτηρίζονται δηλαδή ζητιάνοι, θρασείς, κλέφτες, ψεύτες και μάγοι. Να σημειώσουμε ότι το κείμενο αυτό γράφτηκε το 1415. Στα κείμενα που γίνεται αναφορά στους τσιγγάνους υπάρχουν και οι ποινές που επιβάλλει η Εκκλησία σε όσους από τους αυτόχθονες διατηρούν σχέσεις με αυτούς ή παίρνουν μέρος σε πράξεις μαγείας. Σχετικά είναι όσα γράφει ο Σ.Τρωιάνος στο «Η θέση των μάγων στη βυζαντινή κοινωνία»(Πρακτικά Ημερίδας «Οι Περιθωριακοί στο Βυζάντιο», Αθήνα 1993).

Οι Ρομά στην Ελλάδα

Σταδιακά, οι Ρομά άρχισαν να επεκτείνονται στη Θράκη, στα Βαλκάνια και στις νοτιοανατολικές περιοχές της Ελλάδας. Σύμφωνα με τον Κ. Κόμη, από πηγή του 1323 (και όχι του 1322 όπως αναφέρεται συχνά), υπήρχαν μέλη της φυλής «Ham» έξω από τον Χάνδακα (Ηράκλειο).

Ζούσαν σε μικρές μαύρες σκηνές όπως οι Άραβες και γύριζαν ολόκληρη την Κρήτη. Πρόκειται βέβαια για Ρομά. Το ερώτημα είναι από πού μετακινήθηκαν και έφτασαν στην Κρήτη. Πολύ δύσκολο φαίνεται να βρέθηκαν στη Μεγαλόνησο από την Κωνσταντινούπολη ή τη Μικρά Ασία. Το πιθανότερο, είναι να ταξίδεψαν στο Ηράκλειο από την Αίγυπτο ή την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, συνεπώς ο Αδαμάντιος Κοραής και όσοι άλλοι θεωρούν ότι οι τσιγγάνοι έφτασαν στην Ευρώπη και μέσω Αιγύπτου, έχουν δίκιο.

Το 1381, αναφέρεται η ύπαρξη του Feudum Acinganorum, στο οποίο περιλαμβάνονταν γαίες της Κέρκυρας και των απέναντι ακτών της Ηπείρου. Στο φέουδο, ήταν εγκατεστημένοι τσιγγάνοι δουλοπάροικοι, ενώ στα έγγραφα που διασώθηκαν υπάρχουν λεπτομέρειες για τη νομική υπόσταση και τις υποχρεώσεις των τσιγγάνων, καθώς και για τους φεουδάρχες. Από πού όμως κατάγονταν όμως αυτοί οι τσιγγάνοι; Έχει υποστηριχθεί ότι προέρχονταν από την ενδοχώρα της Ηπείρου, ωστόσο έχει αμφισβητηθεί η ταύτισή τους με τους «βαγενίτες» (hominess vageniti), φτωχούς Ηπειρώτες που έφταναν εκείνη την εποχή στην Κέρκυρα από την «άπειρο χώρα». Πού βρισκόταν όμως η Βαγενετία; Με το όνομα αυτό, ήταν γνωστή μετά τον 7ο αιώνα η Θεσπρωτία.

Σε παλαιότερο άρθρο μας, για την πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Σλάβους, η οποία περιγράφεται στα «θαύματα του Αγίου Δημητρίου», αναφέρονται, ανάμεσα στις άλλες σλαβικές φυλές που πολιόρκησαν τη νύμφη του Θερμαϊκού και οι Βαϊουνίτες, οι οποίοι εγκατέλειψαν την περιοχή της Θεσσαλονίκης και εγκαταστάθηκαν στη Θεσπρωτία.

Το 1384, αναφέρεται για πρώτη φορά η ύπαρξη τσιγγάνων έξω από τα τείχη της Μεθώνης: ο Lionardo di Niccolo Frescobaldi, τους ονομάζει «Ramniti», ενώ οι περιγραφές που αντλούνται και προέρχονται από νεότερους περιηγητές, πιστοποιούν ότι πρόκειται για τσιγγάνους. Η Μεθώνη ήταν κομβικό σημείο του ταξιδιού Ιταλία-Άγιοι Τόποι, εκείνη την εποχή.

Περιηγητικά κείμενα του τέλους του 15ου αιώνα, μας πληροφορούν ότι οι κάτοικοι του καταυλισμού ήταν σιδηρουργοί και αναφέρουν ως τόπο καταγωγής τους την «Gyppe, χώρα απέχουσα περίπου 40 μίλια από τη Μεθώνη». Η κοινότητα έφτασε στη μέγιστη ακμή της γύρω στο 1485, οπότε οι τσιγγάνικες καλύβες ήταν περίπου 300.

Με την έλευση των Οθωμανών όμως, οι καλύβες μειώθηκαν αισθητά και το 1519 ήταν μόλις 30. Στην «Επιδημία Μάζαρι εν Άιδου», στην οποία αναφερθήκαμε και παραπάνω και γράφτηκε γύρω στο 1415, στους κατοίκους της Πελοποννήσου, υπάρχουν και «Αιγύπτιοι». Το 1444, οι τσιγγάνοι αποτελούσαν ειδικό στρατιωτικό σώμα («δρούγγα») στο Ναύπλιο, με δρουγγάριο τον Johannes Cinganus. Το 1518, τσιγγάνοι εντοπίζονται και στη Ζάκυνθο, ασκώντας το επάγγελμα του σιδηρουργού.

Οι Ρομά στην Ευρώπη

Από τα μέσα του 14ου αιώνα, οι τσιγγάνοι, άρχισαν να εγκαθίστανται στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το 1348 στη Σερβία, το 1362 στη Ραγούζα (Ντουμπρόβνικ). Να σημειώσουμε εδώ, ότι το Ντουμπρόβνικ ιδρύθηκε το 615 π.Χ. από Έλληνες από την Πελοπόννησο με το όνομα Επίδαυρος και φυσιολογικό είναι να ανακαλυφθεί στην ευρύτερη περιοχή το κράνος ενός αρχαίου Έλληνα, Πελοποννήσιου μάλιστα, όπως γράψαμε και σε σχόλιό μας στο σχετικό άρθρο του protothema.gr

Επανερχόμενοι στους τσιγγάνους, το 1370 εγκαταστάθηκαν στη Βλαχία, το 1378 στο Ζάγκρεμπ και το 1418 στην Ουγγαρία και την Ελβετία και το 1422 στην Μπολόνια, την οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν λόγω διώξεων από την Καθολική Εκκλησία. Το 1425, πέρασαν τα Πυρηναία και εγκαταστάθηκαν στην Ισπανία. Στις αρχές του 16ου αιώνα, εμφανίζονται στη Ρωσία και τη Σκωτία, ενώ ως τα μέσα του ίδιου αιώνα, εξαπλώθηκαν στις σκανδιναβικές χώρες. Στο μεσοδιάστημα έφτασαν και στη Βόρεια Αφρική. Στη Γαλλία, εμφανίστηκαν το 1419. Το 1427, παρουσιάστηκαν ενώπιον των αρχών, στην Porte d’ Orleans του Παρισιού 120 Ρομά, οι επικεφαλής των οποίων συστήθηκαν ως «λόρδος Πανουέλ», Δούκας της «Μικρής Αιγύπτου» και Θωμάς, Κόμης της ίδιας, φανταστικής χώρας. Κάτι ανάλογο συνέβηκε όπως αναφέρουν οι πηγές και σε άλλες χώρες.

Οι διώξεις των Ρομά

Η επιφυλακτικότητα, η καχυποψία και η περιέργεια με την οποία αντιμετωπίστηκαν αρχικά οι τσιγγάνοι, σύντομα έδωσαν τη θέση τους σε επιθετικότητα και διωκτική μανία. Τις περισσότερες πληροφορίες για το θέμα, μας δίνει ο J-P. Liegois. Ποινές όπως η εξορία, η φυλάκιση, το κόψιμο των μαλλιών (κουρά), το μαστίγωμα, η κοπή αφτιών, ακόμα και η θανατική καταδίκη, ήταν συνηθισμένες ποινές για τους τσιγγάνους, που αρνούνταν να εγκαταλείψουν τις συνήθειες και τον πολιτισμό τους. Δύο ακόμα ποινές, ήταν η μεταφορά τους στις γαλέρες, όπου εκτελούσαν χρέη κωπηλατών και η μεταφορά τους σε αποικίες (Αμερική-Αφρική), όπου εκχέρσωναν ή αποξήραιναν περιοχές προς εκμετάλλευση. Οι Αρχές σε ορισμένες χώρες, όπως η Γαλλία και η Ισπανία, προέτρεπαν τους πολίτες να συμμετέχουν στη δίωξη των τσιγγάνων με τη χρήση όπλων, ενώ έφταναν στο σημείο ακόμα και να μην τιμωρούν δολοφόνους τσιγγάνων!

Βέβαια, η μεγάλη γενοκτονία των τσιγγάνων έγινε από τους ναζί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις όμως για το πόσοι Ρομά βρήκαν τον θάνατο. Οι αριθμοί ποικίλουν από 250.000 έως 600.000.

Η επικρατέστερη εκδοχή, είναι ότι περίπου 500.000 τσιγγάνοι βρήκαν τραγικό θάνατο από τους ναζί. Μόνο στην Κροατία, τα θύματα έφτασαν τις 28.000!

Αθίγγανοι και Ρομά

Τα τελευταία χρόνια, έχει επικρατήσει ως επίσημος όρος για τους τσιγγάνους, η λέξη Ρομά ή Ρομ. Η λέξη υπάρχει στα αγγλικά ως Rom, από το 1841 και προέρχεται, σε ετυμολογικό… βάθος, από τη σανσκριτική λέξη «dombah», άνδρας ταπεινής κάστας, που ζει, βιοπορίζεται, παίζοντας μουσική. Η λ. Romani, υπάρχει από το 1800, ενώ πολύ παλαιότερη, από το 1537, είναι η λ. gypsy (γύφτος).

Στη χώρα μας, ακόμα και σε επίσημα έγγραφα, χρησιμοποιείται εκτός από τη λ. Ρομά και η λ. Αθίγγανοι.

Τι σημαίνει όμως αθίγγανος; Άθικτος, ανέγγιχτος, ανέπαφος, είναι οι ερμηνείες της λέξης. Όμως είναι ιστορική ανακρίβεια η λέξη «Αθίγγανοι», να αναφέρεται στους Ρομά.

Μία από τις αιρέσεις που ταλάνισαν τον Χριστιανισμό κατά τους πρώτους αιώνες της ύπαρξής του, ήταν οι Θεοδοτιανοί, Ιδρυτής της αίρεσης, ήταν ο Θεόδοτος ο Σκυτεύς (τέλη 2ου αιώνα). Τη διδασκαλία του, επέκτειναν ο Θεόδοτος ο Τραπεζίτης και ο Αρτέμων ή Αρτεμάς. Μάλιστα, ο Θεόδοτος ο Τραπεζίτης, αναγνώριζε τον Χριστό ως δύναμη, ανώτερη δύναμη της οποίας θεωρούσε τον Μελχισεδέκ.

Ισχυριζόταν δε, ότι ο Χριστός ήταν πλασμένος κατ’ εικόνα του Μελχισεδέκ. Έτσι, οι Θεοδοτιανοί, ονομάστηκαν και Μελχισεδεκίτες ή Μελχισεδεκιανοί. Ο πρεσβύτερος της Μεγάλης Εκκλησίας Τιμόθεος, στο έργο του «Περί των προσερχομένων τη Αγία Εκκλησία» (τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα), κάνει για πρώτη φορά αναφορά στη λ. «Αθίγγανοι».

«Μελχισεδεκίται ή (Μελχισεδεκιανοί) εισίν, οι νυν προσαγορευόμενοι Αθίγγανοι».

Πώς όμως ο όρος Αθίγγανοι, χρησιμοποιήθηκε για τους τσιγγάνος, καθώς αυτοί έφτασαν στο Βυζάντιο τουλάχιστον 300 χρόνια μετά την πρώτη μνεία της λέξης αθίγγανοι;Αυτό οφείλεται στο ότι και οι μεν και οι δε ασχολούνταν με μαντείες και μαγείες και έτσι στη συνείδηση όσων έζησαν τον 10ο ή τον 11ο αιώνα, αλλά και των μεταγενέστερων ταυτίστηκαν, καθώς δεν εύρισκαν σαφείς και ευδιάκριτες διαφορές μεταξύ τους. Επομένως, οι… πραγματικοί Αθίγγανοι, οι οποίοι συνήθιζαν να λένε στους υπόλοιπους:

«Μη μου άπτου, καθαρός γαρ ειμί» (Μεθόδιος, «Περί Αθιγγάνων»), δεν είχαν καμία απολύτως σχέση με τους γνωστούς μας σήμερα Αθίγγανους, οι οποίοι «πήραν» ένα όνομα, τελείως άσχετο με αυτούς.

Το DNA των Ρομά της Ελλάδας

Στη χώρα μας ζουν σήμερα περίπου 120.000-150.000 Ρομά. Κάποιοι ανεβάζουν τον αριθμό τους σε 200.000.

Όπως γράφει ο καθηγητής Κων/νος Τριανταφυλλίδης στο βιβλίο του «Η ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», «η κατανομή των γονιδιακών συχνοτήτων στους Έλληνες Αθίγγανους δείχνει παρόμοια κατανομή με την αντίστοιχη κατανομή των σημερινών κατοίκων της επαρχίας Παντζάμπ της Ινδίας» και στη συνέχεια: «Επιπλέον οι παραλλαγές DNA του πληθυσμού των ROMA, έδειξαν μεγαλύτερη συγγένεια (85,2%) με τους Ινδούς, παρά με τους υπόλοιπους Έλληνες».

Ωστόσο, υπάρχει μία γονιδιακή ροή από μη- Ρομά σε πληθυσμιακές ομάδες Ρομά, σε ποσοστό 30%, ενώ η αντίθετη γονιδιακή ροή, από Ρομά σε μη-Ρομά, είναι μικρότερη: 4,6% από την πλευρά του πατέρα (πατροπλευρική) και 6,2%, από την πλευρά της μητέρας (μητροπλευρική).

«Επιπλέον, όλοι οι Ευρωπαϊκοί υποπληθυσμοί Roma, παρουσιάζουν χαμηλότερη γενετική ποικιλομορφία και σημαντικά μεγαλύτερη γενετική ετερογένεια σε σχέση με τους μη-Ρομά τοπικούς ευρωπαϊκούς πληθυσμούς, λόγω γάμων ανάμεσα σε συγγενικά άτομα, του νομαδικού τρόπου ζωής και της κοινωνικής απομόνωσης από τους γειτονικούς τοπικούς πληθυσμούς», καταλήγει ο κύριος Τριανταφυλλίδης.

Ο κύριος Νικόλαος Αναστασόπουλος, είναι Επίκουρος Καθηγητής «Νεώτερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, 19ος-20ος αιώνας» στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Τον ευχαριστούμε θερμά για την αποστολή του βιβλίου για τους Τσιγγάνους, του αείμνηστου Κων/νου Κόμη.

Ο Κωνσταντίνος Κόμης (1953-2020), ήταν Καθηγητής «Ιστορικής Δημογραφίας του Ελληνικού Χώρου», στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Χαλκέντερος, ερευνητής αρχείων σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και πολυγραφότατος. Αφιερώνουμε το άρθρο αυτό στη μνήμη του.

Πηγήες: Κώστας Κόμης: «ΤΣΙΓΓΑΝΟΙ: Ιστορία, Δημογραφία, Πολιτισμός», ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 1998.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, «Η ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ, 2020.

Ιωάννης Α. Παναγιωτόπουλος, «ΠΕΡΙ ΑΘΙΓΓΑΝΩΝ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ, 2008.