Μάνη: Από πού πήρε το όνομά της;

Όπως είχαμε υποσχεθεί τις προηγούμενες ημέρες, θα ασχοληθούμε με μία από τις ιστορικότερες περιοχές της χώρας μας και συγκεκριμένα την Μάνη. Επειδή στο πλαίσιο ενός άρθρου (και περισσότερων ακόμα) είναι αδύνατον να καλύψουμε όλη την ιστορία της, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε σήμερα με την ετυμολογία της λέξης Μάνη, για την οποία, όπως θα δούμε, υπάρχουν διάφορες εκδοχές.

Γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία

Όπως είναι γνωστό, η Μάνη είναι ιστορική γεωγραφική περιοχή της νότιας Πελοποννήσου. Έχει έκταση περίπου 1800 τ. χλμ.Εκτείνεται στη μεσαία από τις τρεις χερσονήσους του νότιου τμήματος του Μοριά, που σχηματίζεται από τον ορεινό όγκο του Ταϋγέτου και καταλήγει στο ακρωτήριο Ταίναρο, χωρίζοντας συμβατικά το Ιόνιο από το Αιγαίο πέλαγος. Η Μάνη μοιράζεται μεταξύ των νομών Λακωνίας και Μεσσηνίας. Από το νομό Λακωνίας περιλαμβάνει τις πρώην επαρχίες Γυθείου και Οιτύλου και μερικά χωριά του ΝΔ τμήματος της πρώην επαρχίας Λακεδαίμονος, ενώ από τον νομό Μεσσηνίας περιλαμβάνει το ΝΑ τμήμα της πρώην επαρχίας Καλαμών. Το τμήμα που περιλαμβάνεται στο νομό Μεσσηνίας μέχρι το Οίτυλο ονομάζεται Έξω Μάνη. Το τμήμα από το Οίτυλο μέχρι τον Γερολιμένα Μέσα Μάνη και το τμήμα από το Γύθειο μέχρι το Ταίναρο ονομάζεται Κάτω Μάνη.

Ανθρώπινες εγκαταστάσεις διαπιστώνονταιστη Μάνη από την παλαιολιθική εποχή (Αρεόπολη, Αλεπότρυπα Διρού κ.ά.). Ο Όμηρος υπήρξε ο πρώτος που αναφέρει πόλεις της Μάνης: Μέσση,Βοίτυλον, Καρδαμύλη, Ενόπη κ.ά. Αργότερα, η ιστορία της Μάνης ταυτίστηκε με εκείνη της Σπάρτης και διαχωρίστηκε από αυτήν όταν ιδρύθηκε το Κοινόν των Λακεδαιμονίων, το οποίο το 22 π. Χ. μετονομάστηκε σε κοινόν των Ελευθερολακώνων και διατηρήθηκε ως τα μέσα του 3ου μ. Χ. αιώνα, οπότε η Μάνη αποτέλεσε τμήμα του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους και στη συνέχεια του Βυζαντίου. Πώς όμως η περιοχή πήρε το όνομα Μάνη;

Μάνη: Ετυμολογική προσέγγιση του ονόματος

Ο πρώτος που αναφέρεταιστην περιοχή με το όνομα Μαΐνη είναι ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, ο οποίοςστα μέσα του 10ου αιώνα έγραφε:«Ιστέον ότι η του κάστρου Μαΐνης ουκ εισίν από της γενεάς των προρρηθέντων Σκλάβων (Σλάβων), αλλά εκ των παλαιότερων Ρωμαίων, οι και μέχρι του νυν παρά των εντοπίων Έλληνες προσαγορεύονται, διά το εν τοις προπαλαιοίς χρόνοις ειδωλολάτρας είναι και προσκυνητάς των ειδώλων κατά τους παλαιούς Έλληνας, οίτινες επί της βασιλείας του αοιδίμου Βασιλείου βαπτισθέντες χριστιανοί γεγόνασιν. Ο δε τόπος εν ω οικούσιν εστίν άνυδρος και απρόσοδος, ελαιοφόρος δε»(«Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν). Ο Απ. Β. Δασκαλάκης στο βιβλίο του, «Η ΜΑΝΗ ΚΑΙ Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, 1453-1821», ο οποίος αναφέρει το παραπάνω απόσπασμα, προσθέτει τα εξής:

α) οι Μανιάτες ήταν οι τελευταίοι από τους Έλληνες που έγιναν Χριστιανοί. Ο Α. Δασκαλάκης έγραψε το βιβλίο του το 1923. Νεότερες έρευνες όμως έδειξαν ότι οι Μανιάτες είχαν γίνει Χριστιανοί νωρίτερα, καθώς επισημάνθηκαν τρεις βασιλικές στην Κυπάρρισο κοντά στον οικισμό Άλικα του Αγίου Ανδρέα (6ος αι.), του Μοναστηρίου(5ος – 6ος αι.) και του Αγίου Πέτρου, από την οποία σώζεται τμήμα της κόγχης του ιερού σε ύψος 5 – 6 μέτρων. Σε μεταγενέστερη εποχή αλλά σίγουρα πριν τη Μακεδονική δυναστεία, χρονολογείται επίσης μια μικρή μονόχωρη και σήμερα μισογκρεμισμένη εκκλησία στον οικισμό Κοίτα (ή Κίττα) αφιερωμένη στον Άγιο Προκόπιο. Η παλαιότερη φάση της ζωγραφικής διακόσμησης δεν περιλαμβάνει εικόνες και χρονολογείται στα χρόνια της εικονομαχίας (726 – 842).

Ο αυτοκράτορας Βασίλειος, στον οποίο αναφέρεται ο Κωσταντίνος Πορφυρογέννητος, είναι είτε ο Βασίλειος Α’(867 – 886) είτε ο Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος(976 – 1025).

β) μόνο οι Μανιάτες διατηρούσαν μέχρι τον 10ο μ. Χ. αιώνα την επωνυμία Έλληνες κι όπως γράφει και ο Gustav Friedrich Hertzberg ήταν ως τότε οι Μανιάτες πραγματικά γνήσιοι Έλληνες και οι αμιγείς απόγονοι των Ελευθερολακώνων.

γ) ποτέ δεν αναμείχθηκαν οι Μανιάτες με τους Σλάβους (Εζερίτες,Μηλιγγούς και άλλους)που είχαν εγκατασταθεί στην Πελοπόννησο και

δ) άκρως ενδιαφέρον είναι ότι τον 10ο αιώνα υπήρχε στην περιοχή φρούριο με το όνομα Μαΐνη.

Το φρούριο αυτό χτίστηκε πιθανότητα στα χρόνια του Ιουστινιανού (περιοδικό Πανδώρα τόμος ΚΒ σελ. 157) στο ακρωτήριο Τηγάνι κοντά στο λιμάνι που Μεζάπου, όπου σώζονται παλαιές κινστέρνες. Σύμφωνα με τον Α. Δασκαλάκη, από το φρούριο αυτό (Μαΐνη) ονομάστηκε ολόκληρη η γύρω περιοχή Μαΐνη και αργότερα Μάνη.

Ο Α. Δ. Δασκαλάκης παραθέτει και άλλες εκδοχές για την ετυμολογία της λέξης Μάνη, τις οποίες όμως δεν αποδέχεται. Το φρούριο της Μάνης, το οποίο αναφέρεται στο «Χρονικόν του Μορέως» και από τον Δωρόθεο Μονεμβασίας, ήταν χτισμένο από τον ηγεμόνα των Φράγκων Γουλιέλμο σε άλλη περιοχή. Αποκλείει έτσι την φραγκική προέλευση του ονόματος Μάνη. Υπάρχει επίσης η άποψη ότι η λέξη Μάνη προήλθε από την ευρεία περιφέρεια της επισκοπής της (Magna episcopa), όμως αυτό αποκλείεται, καθώς δεν υπήρχαν επισκοπές όταν χτίστηκε το φρούριο Μαΐνη. Άλλη εκδοχή ετυμολογεί τη λέξη Μάνη από τη λατινική λέξη “Manes” «σκιά νεκρού», καθώς οι αρχαίοι πίστευαν ότι στο Ταίναρο υπήρχε πύλη του Άδη. Υπάρχει ακόμα η άποψη, κατά τον Α. Δ. Δασκαλάκη ότι η λ. Μάνη προήλθε από το λατινικό maina «κατέβασμα ιστίων», καθώς στις μεγάλες τρικυμίες τα παραπλέοντα το Ταίναρο πλοία κατέβαζαν τα πανιά τους και έμπαιναν για ασφάλεια στο λιμάνι που βρίσκεται κάτω από το φρούριο. Ο Δωρόθεος Μονεμβασίας θεωρεί ότι οι Μανιάτες ονομάστηκαν έτσι: «διατί φυλάγουν την μανίαν και την κακίαν μέσα εις την καρδίαν και δεν την μεταβάλλουν ποτέ ες αγάπην και διά τούτο ονομάσθη ο τόπος εκείνος Μάνη». Όμως οι κάτοικοι της Μάνης ονομάζονταν Μαϊνώται (Mainotti) και πριν την τουρκοκρατία. Τέλος, μια εκδοχή ευρέως διαδεδομένη, είναι ότι το όνομα Μάνη προέρχεται από το λατινικό Manus= χέρι, γιατί πραγματικά η περιοχή έχει το σχήμα βραχίονα και μάλιστα σε πολλά έγγραφα ονομάζεται Brazzo di Maina «Βραχίονας της Μάνης», η δε σημαία των Μανιατών είχε ως σύμβολο χέρι που κρατά ξίφος. Την εκδοχή αυτή ενστερνίζεται και ο Α. Πετρίδης (Πανδώρα, τ. ΚΒ’, σ. 157) και προσθέτει ότι η λ. Μαΐνη προήλθε από την τάση των Βυζαντινών να προσθέτουν ή να αφαιρούν γράμματα για τον εξελληνισμό λατινικών λέξεων.

Αυτές είναι οι εκδοχές που παραθέτει ο Α. Δ. Δασκαλάκης χωρίς όμως να τις υιοθετεί και καταλήγει στην αρχική ότι δηλαδή Μάνη<Μαΐνη, φρούριο χτισμένο στα χρόνια του Ιουστινιανού.

Η άποψη του Δικαίου Βαγιακάκου

Ένας από τους κορυφαίους νεοέλληνες φιλολόγους – γλωσσολόγους ήταν αναμφίβολα ο Μανιάτης (από την Κοίτα Λακωνίας)Δικαίος Βαγιακάκος (1917 – 2016), στο οποίο είχαμε αναφερθεί εκτενώς στο άρθρο μας για το αν ο Μέγας Ναπολέων είχε ελληνικές ρίζες. Φυσικά, ο Δ. Βαγιακάκος ασχολήθηκε εκτενώς και με την ετυμολογία της λέξης Μάνη. Παραδόξως, ούτε ο Δ. Βαγιακάκος ούτε ο Χ. Π. Συμεωνίδης στο «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ» ,δεν αναφέρονται καθόλου στην εκδοχή που θεωρεί επικρατέστερη ο Α. Δ. Δασκαλάκης.

Ο Δ. Βαγιακάκος παραθέτει τις περισσότερες από τις εκδοχές που αναφέραμε παραπάνω και προσθέτει και τις εξής:

α)Οι Στεφανόπουλοι (1800)ανήγαγαν την ετυμολογία «εις την μανίαν των κατοίκων και το μίσος των κατά των Τούρκων».

Β)Ο Φαλμεράιερ ετυμολογεί το όνομα Μάνη από το ρήμα «μαίνεσθαι»(πάλι καλά που δεν το ετυμολογεί από κάποιο σλαβικό ρήμα…).

γ)ΟΆγγελος Καππώτας (1880) ,παρατηρεί ότι «η λέξις Μάνη έχει σχέσιν προς την μήνιν του Ομήρου ήτις δωριστί λέγεται μάνις. Και ότι μεν οι Σπαρτιάται ήσαν ανδρείοι, αδιαφιλονίκητοι εστίν. Ότι δε ήσαν και μνησίκακοι, ήτοι εκδικητικοί και τούτο εστί βέβαιον. Εκ του δεύτερου δε τούτου χαρακτηριστικού προέκυψε τοπογραφικώς η Μάνη, ήτις ουδέν άλλο σημαίνει, ει μη τόπο εκδικήσεως».

δ)Ο Πέτρος Κανελλίδης (1888)ανήγαγε το όνομα εις το «Magna» γράφοντας: «Αυτό το όνομα Μάνη εκ του Magna πιθανώς γινόμενον και αρχικώς δηλούν πολίχνην τινά κειμένη επί του Ταϋγέτου φέρει ακόμη κώμη τις των Γρεβενών».

ε)Ο Δ. Αλεξανδράκος (1892) λέει:» δυσχερές να ορίσει τις των χρόνων και τον λόγον δι’ ον(για τον οποίο) η χώρα αυτή ονομάσθη Μάνη. Πιθανώς η ονομασία αυτή της απεδόθη διά το θυμοειδές και αδάμαστον των κατοίκων της ή ένεκεν του μανιώδους μίσους υφ’ ου κατά των εχθρών ενεπνέοντο οι κάτοικοι».

στ)Ο Ι. Πατσουράκος (1910) παρατηρεί ότι: «Μάνη εκλήθη όχι ως ο Λικ ισχυρίζεται εκ του maina και ο Γ.Κροίσος εκ του μάνα, το οποίον, ως και σήμερον, πηγήν ύδατος σημαίνει, αλλ’ εκ του μαίνεσθαι, ουχί όμως διά την μανίαν των κατοίκων προς αντιδικίαν, ως ο Δωρόθεος αναφέρει, αλλά διά το ο(για το οποίο) και τους την σήμερον οικούντας την χώραν των λοιπών ομόφυλων των διακρίνει, μετά μανίας εμμένει εις τα πάτρια».

ζ)Κάποιοι ετυμολογούν τη λ. Μάνη από τη μανία των κυμάτων στο Ταίναρο, όπου συχνά η θάλασσα είναι τρικυμιώδης.

η) Ο Π.Φουρίκης (1928)ετυμολογεί τη λέξη Μάνη από την αλβανική λέξη μάν-ι (μουριά). Δεν κατόρθωσε όμως να αποδείξει, αφού η κάθοδος των Αλβανών στην Ελλάδα είναι πολύ μεταγενέστερη (14ος αιώνας), από την εμφάνιση του ονόματος Μάνη, πώς είναι δυνατόν να δόθηκε αλβανικό όνομα σε τόπο όπου Αλβανοί δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ;

θ)Ο Γ. Καψάλης εκφράζει την άποψη ότι η ονομασία Μάνη πιθανόν προέρχεται από τη λ. μανή= λεπτή γη.

Ο Δ. Βαγιακάκος δέχεται την ετυμολογία που πρότεινε πρώτος ο Ε. Πεζόπουλος (1938) και την αποδέχθηκε και ο σπουδαίος καθηγητής Δ. Γεωργακάς. Η λ. Μάνη προέρχεται από το επίθετο μανός, άδεντρος τόπος. Το επίθετο μανή(γη), καθώς ουσιαστικοποιήθηκε με αναβιβασμό του τόνου, έδωσε τον τύπο Μάνη (δηλ. χώρα ξερή και άνυδρη). Ο βυζαντινός τύπος Μαΐνη προήλθε από την ανάπτυξη ενός ημίφωνου ι, δηλαδή Μάινη και ως λόγιος τύπος ,Μαΐνη. Οι τύποι αυτοί απαντούν στο Χρονικόν του Μορέως. Ο κάτοικος της Μάνης αρχικά λεγόταν Μαϊνώτης – Μανιάτης(Mainotti).

Η άποψη του Χ. Π. Συμεωνίδη

Ο. Χ. Π. Συμεωνίδης παραθέτει εκτός από κάποιες εκδοχές στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω και μερικές ακόμα. Ο Κ. Άμαντος, διαπρεπής βυζαντινολόγος, δέχεται την ερμηνεία από το επιθ. «μανός, -ή».

Ο Γ. Φραντζής κάνει αναφορά σε πόλη Μάνη και ονομάζει τη χώρα Μανή. Με τον Π.Φουρίκη συμφωνεί και ο Κ. Μπίρης (αλβανική προέλευση της λέξης). Όμως δε νομίζουμε ότι έχει δίκιο. Ο Χ. Συμεωνίδης αναφέρεται και σε νησί της Λιβύης, το οποίο στα ελληνιστικά χρόνια ονομαζόταν Μάγνα, και το συσχετίζει με τη Μάνη μέσω του λατινικού magna. Ο Vasmer, στον οποίο είχαμε αναφερθεί στο άρθρο μας για τα ελληνικά τοπωνύμια, συντάσσεται με την άποψη του Δ. Γεωργακά στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω. Μια σημείωση για κάποιους αναγνώστες που έχουν γράψει διάφορα σχόλια στο άρθρο για τα τοπωνύμια: η λ. τόρνος είναι ελληνική, παράγεται από το αρχαίο ρήμα (υπάρχει ήδη στον Ησίοδο)τείρω = φθείρω. Ακολούθησαν οι Λατίνοι με το ρ. tero. Όσο για το τοπωνύμιο Τύρναβος αναφέρεται αρχικά ως Τόρνοβος(1464) και ως Τούρναβος σε πατριαρχικό σιγίλλιο(έγγραφο) του 1521. Πιθανότατα είναι σλαβικό τοπωνύμιο και σημαίνει αγκαθοτόπος(πβ. πόλη της Βουλγαρίας Velico Turnovo). Επανερχόμενοι στη Μάνη αναφέρουμε ότι ο Πίρι Ρέις στο «Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας» (1520-1526) αναφέρει τη Μάνη ως Manya(τουρκική λέξη).

Επίλογος

Σίγουρα το σημερινό άρθρο προέκυψε πολύ επιστημονικό. Το είχαμε υποσχεθεί σε κάποιους καλούς αναγνώστες που εκτιμούμε ιδιαίτερα και τηρήσαμε την υπόσχεσή μας. Αναζητήσαμε στο βιβλίο «Περί κτισμάτων» του Προκόπιου κάστρο Μαΐνη, δεν βρήκαμε όμως κάτι τέτοιο. Ο Α. Δ. Δασκαλάκης έγραψε το βιβλίο του το 1923. Αν όντως υπήρχε το κάστρο που αναφέρει ο Πορφυρογέννητος, τότε μάλλον έχει δίκιο . Διαφορετικά, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το κάστρο της Μαΐνης είναι αυτό που αναφέρεται στο «Χρονικόν του Μορέως», το οποίο χτίστηκε από τους Φράγκους, συγκεκριμένα τον Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο το 1250, ένα χρόνο μετά το κάστρο του Μυστρά. Και η λέξη Μάνη προέρχεται από το μανή (γη) = άδενδρος τόπος. Δεκτές φυσικά οποιεσδήποτε άλλες απόψεις. Με τη δράση των Μανιατών στα χρόνια της τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα την επανάσταση του Δούκα του Νεβέρ, που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, αλλά και τη μανιάτικη βεντέτα, τον γδικιωμό και την τρέβα (εκεχειρία),θα ασχοληθούμε σε επόμενό μας άρθρο.

Πηγές: ΑΠ. Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ, «Η ΜΑΝΗ ΚΑΙ Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ», Α’ Έκδοση 1923, Α’ Αναστατική Έκδοση, Εκδόσεις Πελασγός 2001.
Δικαίος Βαγιακάκος «ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ»
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Π. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ» ,ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΥΚΚΟΥ, ΛΕΥΚΩΣΙΑ-ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010.