Σεπτέμβριος 1939: Η άγνωστη τραγωδία της Λήμνου - Η φωτιά στον «κινηματογράφο» με τα δεκάδες θύματα

Πριν από 82 σχεδόν χρόνια, στις 9 Σεπτεμβρίου 1939, η Λήμνος, αλλά και ολόκληρη η Ελλάδα θρήνησαν σχεδόν 60 νεκρούς, από πυρκαγιά που ξέσπασε στον κινηματογράφο, παλιό οθωμανικό τζαμί, στη Μύρινα, την πρωτεύουσα του πανέμορφου αιγαιοπελαγίτικου νησιού μας. Στο τραγικό και μάλλον άγνωστο αυτό γεγονός, έχει αναφερθεί εκτενώς ο Λημνιός οδοντίατρος και μελετητής της ιστορίας του νησιού Αριστείδης Τσοτρούδης, στο βιβλίο του «Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΜΦΟΡΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ, 9/9/1939 ΩΡΑ Μ.Μ.», ΛΗΜΝΟΣ 2008. Το βιβλίο αυτό περιέχει πολύτιμες και μοναδικές πληροφορίες για το τραγικό συμβάν, ακόμα και μαρτυρίες κάποιων που επέζησαν από την τραγωδία και αποτέλεσε πολύτιμο βοηθό μας στη συγγραφή του σημερινού μας άρθρου.

Η Λήμνος μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Η Λήμνος απελευθερώθηκε από την οθωμανική κατοχή στις 8 Οκτωβρίου 1912, από τον ελληνικό στόλο, με επικεφαλής τον θρυλικό «Αβέρωφ» που είχε ως κυβερνήτη τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Λήμνος έγινε αγγλική βάση και ο Κόλπος του Μούδρου ναύσταθμος του αγγλικού στόλου και ορμητήριο των συμμαχικών δυνάμεων στην εκστρατεία της Καλλίπολης, στην οποία αναφερθήκαμε σε άρθρο μας την προηγούμενη εβδομάδα. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση των μπολσεβίκων και την ήττα του Λευκού Στρατού, χιλιάδες Ρώσοι πρόσφυγες, κυρίως Κοζάκοι κατέφυγαν στη Λήμνο. Πολλοί από αυτούς πέθαναν από κακουχίες και ασθένειες και τάφηκαν στο νησί. Στις 31 Οκτωβρίου 1918, υπογράφτηκε στον Μούδρο μεταξύ των συμμαχικών δυνάμεων και της οθωμανικής αυτοκρατορίας, συνθήκη ανακωχής που σήμανε τη λήξη του πολέμου.

Φεύγοντας από το νησί, οι Άγγλοι και οι σύμμαχοί τους, άφησαν μια πανέμορφη, ξύλινη εκκλησία στην πρωτεύουσα της Λήμνου Μύρινα (τότε Κάστρο), στη θέση Ρωμαίικος Γιαλός. Η άριστα διατηρημένη αυτή εκκλησία, περιήλθε στην Κοινότητα Κάστρου και νοικιάστηκε στον επιχειρηματία Αθανάσιο Πλαγιαρινό, με διαγωνισμό, το 1922, μετά τη μικρασιατική καταστροφή.

Ο Πλαγιαρινός είχε έρθει στη Λήμνο από την Αμερική το 1918 και αμέσως άρχισε να δραστηριοποιείται επιχειρηματικά στο νησί. Μετέτρεψε την εκκλησία σε λέσχη υψηλού επιπέδου με θέατρο, μπιλιάρδα, τραπέζια για χαρτοπαιξία κλπ. και την ονόμασε «Παράγκα». Η «Παράγκα» έγινε πόλος έλξης όχι μόνο των Λημνιών, αλλά των τουριστών και των διερχομένων από το νησί.

Όμως στις 23 Ιανουαρίου 1927, η «Παράγκα» κάηκε και καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Γράφει σχετικά η εφημερίδα «Λήμνος» της 30/1/1927: «Η «Παράγκα» εκάη. Ηπειλήθη η πόλις. Πώς περιορίσθη το πυρ. Πρωτοφανής κίνδυνος».

Το «Νέον Κέντρον»

Σύντομα έγινε επιτακτική η ανάγκη για τη λειτουργία ενός χώρου που θα αποτελούσε κέντρο ψυχαγωγίας για τους Λημνιούς. Μοναδικός άνετος και κεντρικός χώρος για λειτουργία χειμώνα-καλοκαίρι, κρίθηκε το τουρκικό τέμενος της Αγοράς.
Από ναό σε ναό δηλαδή… Ίσως και γι’ αυτό τόσο η «Παράγκα» όσο και το «Νέον Κέντρον» είχαν την ίδια τύχη, καθώς έγιναν παρανάλωμα του πυρός…
Συστάθηκε λοιπόν εμπορική εταιρεία υπό τον επιχειρηματία Θεόδωρο Καλφόπουλο και νοικιάστηκε το οίκημα.
Ανήκε στο Ελληνικό Δημόσιο, το οποίο εκπροσωπούσε η Εθνική Τράπεζα. Άρχισαν αμέσως επισκευές, βελτιώσεις και καλλωπισμοί για να μετατραπεί το τζαμί σε κέντρο πολυτελείας. Η Εθνική Τράπεζα ανέλαβε την κατεδάφιση του μιναρέ. Τα Χριστούγεννα του 1927, άνοιξε τις πόρτες του για το κοινό του «Νέον Κέντρον».

Στην εφημερίδα «Λήμνος» της 23/4/1930 υπάρχει σχετική διαφήμιση:
«Λέσχη «Νέον Κέντρον». Ανεκαινίσθη τελείως υπό την διεύθυνσιν του κ. Θ. Καλφοπούλου. Ποτά και γλυκίσματα παντός είδους, υπηρεσία πρόθυμος, καθαριότης μοναδική.
Όλοι λοιπόν στον «Νέον Κέντρον».
Τον Νοέμβριο του 1931, ξεκίνησαν οι προβολές κινηματογραφικών ταινιών, στον χώρο του «Νέου Κέντρου», με τους σταρ της εποχής Μίρνα Λόι, Μίλτον Σιρς, Λέβις Στόουν, Κόλιν Μουρ και Εμίλ Γιανγκς.
Ωστόσο, η ανταπόκριση του κόσμου δεν ήταν η αναμενόμενη. Παρά τις εκκλήσεις των ιδιοκτητών του κινηματογράφου, το 1936 η προβολή των ταινιών σταμάτησε.

9/9/1939: Η μοιραία πυρκαγιά

Στο βιβλίο του, ο Αριστείδης Τσοτρούδης δίνει λεπτομερέστερη περιγραφή του παλιού τζαμιού, που μετατράπηκε σε κέντρο διασκέδασης. Το 1936, ο Καλφόπουλος, πήρε πάλι την αίθουσα από τους Η. Ντόντο και Χ. Μοσχοβίτη, που ήταν ιδιοκτήτες της εταιρείας προβολής κινηματογραφικών ταινιών. Έβαψε το ταβάνι και τους τοίχους και έκανε μερικές μικροεπισκευές.
Δεν θα αναφερθούμε σε λεπτομέρειες στο πώς ήταν το «Νέον Κέντρον», παρά μόνο στην καμπίνα προβολής, που έχει ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της μοιραίας πυρκαγιάς.

Επρόκειτο για ένα μικρό δωμάτιο, εκτός της κύριας αίθουσας, που ήταν σε επαφή με τον βόρειο τοίχο και τον εξώστη της αίθουσας. Τα δομικά υλικά της, ήταν τελείως πρόχειρα. Οι τοίχοι ήταν… καδρόνια με ξύλινες τάβλες! Η στέγη, φτιαγμένη από χοντρή αυλακωτή λαμαρίνα. Με παρόμοια λαμαρίνα έκλεισαν, αφού τη στερέωσαν με καρφιά, μερικά παράθυρα «για να εμποδίσουν τη λαθροθέαση γράφει ο Αριστείδης Τσοτρούδης. Η καμπίνα προβολής επικοινωνούσε με την αίθουσα με μια πόρτα πλάτους 1 μ. και 2 μ. ύψους. Η προβολή γινόταν μέσω ενός ανοίγματος στον τοίχο. Η καμπίνα είχε και μια ακόμη μεγάλη πόρτα, που οδηγούσε εκτός κτιρίου.

Αλλά και οι τοίχοι της αίθουσας ήταν πέτρινοι μέχρι το ύψος των παραθύρων και είχαν πάχος 60 εκατοστά. Το κτίριο είχε ύψος 7 μ. Τα 3,5 μ. των τοίχων ήταν λιθόκτιστα. Τα υπόλοιπα 3,5 μ, ήταν είτε χτισμένα με πέτρες, είτε με κάθετα καδρόνια και μπαγδατί(ξύλινος σκελετός με επίχρισμα ασβεστοκονίας) και επίχρισμα λαδομπογιάς μπεζ χρώματος. Όλα αυτά φυσικά, αποτελούσαν ένα ιδιαίτερα εύφλεκτο μείγμα, που συντέλεσε στην ταχύτατη εξάπλωση της φωτιάς…
Στις 6 Σεπτεμβρίου 1939, έφτασαν στη Λήμνο από τη Λέσβο, ο επιχειρηματίας (πράκτορας εφημερίδων), Ρήγας Λεμονόπουλος και ο χειριστής κινηματογραφικών μηχανών Ονίκ. Ο Λεμονόπουλος είχε προμηθευτεί από την Αθήνα παλαιό μηχάνημα ομιλούντος κινηματογράφου και σκόπευε να δώσει μια σειρά κινηματογραφικών παραστάσεων στη Λήμνο.

Όταν έφτασε στη Λήμνο, ο Λεμονόπουλος γέμισε την αγορά με διαφημιστικές αφίσες κίτρινου χρώματος με μαύρα γράμματα:
«Σπεύσατε να απολαύσετε τον ομιλούντα κινηματογράφο». Όπως ήταν λογικό υπήρχε στο Κάστρο (Μύρινα) έντονη επιθυμία από τους κατοίκους να παρακολουθήσουν για πρώτη φορά ομιλούντα κινηματογράφο.
Ο Λεμονόπουλος ζήτησε άδεια προβολής από τον διοικητή της υποδιοίκησης Χωροφυλακής Κωνσταντίνο Ζούβα, ο οποίος όμως αρνήθηκε να την δώσει, γιατί όπως είπε η αίθουσα δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις.
Απογοητευμένος ο Λεμονόπουλος, το Σάββατο 9 / 9 / 1939 αποφάσισε να επιστρέψει στη Λέσβο. Τότε τρεις κυρίες της εκλεκτής κοινωνίας του Κάστρου πήραν τον φάκελο με τα δικαιολογητικά και βρήκαν τον Ζούβα με τη σύζυγό του στο κοσμικό θέρετρο των Θέρμων. O Ζούβας δέχτηκε να υπογράψει.

Στο βιβλίο του «Η Νήσος Λήμνος» σελ. 110, ο Λ. Γεροντούδης γράφει:
«Περιοδεύων κινηματογραφικός μικροεπιχειρηματίας τη μεσολαβήσει τριών κυριών της εκλεκτής κοινωνίας της πρωτευούσης, λαβών άδειαν προβολής, ην επί δεκαημέρου η αστυνομία ηρνείτο να χορηγήσει, επρόβαλεν εν κλειστώ χώρω». Αλλά και ο δεκάχρονος τότε Δ. Ντόντος, που ήταν ανάμεσα στους θεατές της ταινίας και κατάφερε να σωθεί, γράφει στην εφημερίδα «Λήμνος» στις 27 / 01 / 2005:
«O Ζούβας είχε να διαλέξει ανάμεσα στο να δώσει άδεια ή να μετατεθεί και να πάει πού; Με γυναίκα και τρία παιδιά;». Όσο για τις υπόλοιπες Αρχές του νησιού ο έπαρχος Γ. Σαλμάς και ο πρόεδρος της κοινότητας Κάστρου Ν. Φραγκούλης, που έλεγχε την πυροσβεστική, δεν ρωτήθηκαν και δεν πήραν θέση.

Έτσι η προβολή θα δινόταν και οι κάτοικοι του κάστρου ήταν χαρούμενοι. Θα προβαλλόταν η γερμανική ταινία «Ave Maria» του 1936, όπου πρωταγωνιστούσαν ο Ιταλός τενόρος Beniamino Gigli και η Γερμανίδα ηθοποιός Kathe von Nagyσε σκηνοθεσία Johannes Riemman. Η αίθουσα είχε 200 ψάθινες καρέκλες. Ήταν κατάμεστη και υπήρχαν και όρθιοι. Όπως αναφέραμε παραπάνω, πολλά παράθυρα είχαν κλειστεί με λαμαρίνες για να εμποδίσουν τους τζαμπατζήδες να δουν την ταινία…
Στις 9 μ. μ.(της 9 / 9 / 1939) άρχισε η προβολή. Ας δούμε πώς περιγράφει τα γεγονότα ο αυτόπτης μάρτυρας Ανδρέας Ι. Χαμλίδης.

« Όταν έσβησαν τα φώτα, άρχισε η προβολή με «Fox Mouviton News» των «Επίκαιρων». Ήταν η πρώτη φορά που οι θεατές έβλεπαν «Επίκαιρα» με ομιλία και ένιωθαν μαγεμένοι. Σε λίγο άρχισε η προβολή του «Ave Maria» με τη συναυλιακή μουσική του Βέρντι. Γεμάτοι θαυμασμό οι θεατές παρακολουθούσαν την ταινία. Ωστόσο, σύντομα άρχισαν τα τεχνικά προβλήματα. Η εικόνα δεν ήταν καθαρή και προβαλλόταν λοξά υπό γωνία και όχι κάθετα στο επίπεδο της οθόνης. Μάλιστα μέρος της εικόνας έπεφτε στον πλαϊνό τοίχο! 15 – 20 λεπτά μετά την έναρξη προβολής η ταινία κόπηκε. Άναψαν τα φώτα.

Ο κόσμος δυσανασχέτησε και εξέφρασε την αποδοκιμασία του για την προχειρότητα της προβολής, ειδικά σε σχέση με τις βουβές ταινίες του παρελθόντος, που δεν παρουσίαζαν κανένα πρόβλημα. Τα φώτα έσβησαν, πήγε να συνεχιστεί η προβολή, αλλά την ίδια στιγμή άναψαν πάλι τα φώτα και μια μεγάλη λάμψη βγήκε από την πόρτα και το άνοιγμα του τοίχου της καμπίνας προβολής. «Φωτιά», φώναξε κάποιος. «Δεν είναι τίποτα», ακούστηκε μια άλλη φωνή. Όμως μια πύρινη γλώσσα από την πόρτα και το άνοιγμα της καμπίνας προβολής. Ακαριαία πεταχτήκαμε όλοι όρθιοι από τα καθίσματά μας σε ένα πανδαιμόνιο ορυμαγδού, κραυγών και κρότων, αλλά και των καιόμενων ξύλων του παμπάλαιου ταβανιού», διηγείται ο Ανδρέας Χαμλίδης, ο οποίος μετά από δραματικές προσπάθειες κατάφερε να βγει από τον κινηματογράφο και να σωθεί.

Η στέγη και οι τοίχοι σε 10 λεπτά είχαν καταρρεύσει. Πολλοί άντρες, που βρίσκονταν σε γειτονικό μαγαζί για να ακούσουν από το BBC τα νέα για την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έσπευσαν να βοηθήσουν. Ο νεαρός (32 ετών τότε) λιμενάρχης Λήμνου Ιωάννης Αρβανιτάκης, χωρίς να έχει καμία αρμοδιότητα, πήρε την πυροσβεστική αντλία της κοινότητας, μια τροχήλατη τουλούμπα με χειροκίνητη τραμπάλα και άρχισε να ρίχνει νερό με πίεση από τη μάνικα, με κίνδυνο της ζωής του. Η άντληση νερού γινόταν από τον Ρωμαίικο Γιαλό. Τελικά η φωτιά και οι καπνοί σταμάτησαν και δεν υπήρξαν ζημιές στα γειτονικά καταστήματα.

Ο απολογισμός της πυρκαγιάς

43 άνθρωποι ανασύρθηκαν νεκροί από τα αποκαΐδια του κινηματογράφου. Οι τραυματίες, άλλοι με σοβαρά κι άλλοι με πιο ελαφριά εγκαύματα, ξεπερνούσαν τους εκατό. Πολλοί μεταφέρθηκαν για νοσηλεία στη Λέσβο. Ωστόσο, άλλοι 15 από αυτούς έχασαν τη μάχη με τον θάνατο. Έτσι οι νεκροί έφτασαν τους 58. Ανάμεσά τους και ο έπαρχος του νησιού Γεώργιος Σάλμας. Τραγικό είναι το γεγονός ότι κάηκαν ακόμα και παιδιά 6 και 7 ετών.
Στα λίγα σχετικά άρθρα στο διαδίκτυο διαβάζουμε για 63 νεκρούς. Ο Αριστείδης Τσοτρούδης γράφει ότι οι νεκροί ήταν 58 (43 + 15). Στη μαρμάρινη επιγραφή που υπάρχει στο σημείο της τραγωδίας σήμερα αναγράφονται 57 επώνυμα νεκρών. Δυστυχώς και κάποιοι από τους διασωθέντες τραυματίες δεν έγιναν τελείως καλά.

Πώς ξεκίνησε η φωτιά – Γιατί εξαπλώθηκε τόσο γρήγορα;

Ο δυνατός βοριάς που φυσούσε εκείνο το μοιραίο βράδυ της 9 / 9 / 1939 στη Λήμνο μπήκε από την ανοιχτή βορινή πόρτα της καμπίνας, φούντωσε τις εύφλεκτες κόπιες των δεκάδων ταινιών και κυρίως των ξετυλιγμένων στο πάτωμα. Πελώριες πύρινες γλώσσες μπήκαν στην αίθουσα από την πόρτα και το άνοιγμα προβολής στον τοίχο και βρίσκοντας εύφλεκτα υλικά (ξύλα και λαδομπογιές) έκαψαν τα πάντα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Τα σφραγισμένα παράθυρα και η πόρτα της μοναδικής εξόδου που έκλεινε προς τα μέσα ήταν δύο ακόμα βασικοί λόγοι για τον θάνατο τόσων ανθρώπων. Ο Λεμονόπουλος και ο Ονίκ, φλεγόμενοι έφυγαν από την πόρτα εξόδου, αλλά γλίτωσαν.

Οι δίκες των υπευθύνων

Στις 7 Φεβρουαρίου 1940 έγινε στο Πλημμελειοδικείο Μυτιλήνης η δίκη των υπευθύνων της πυρκαγιάς. Οι κατηγορίες πολλές και βαριές. Φόνοι εξ αμελείας, τραυματισμοί, φθορές κλπ. Βασικοί μάρτυρες κατηγορίας ήταν ο δικηγόρος Εμμανουήλ Κωνσταντινίδης (έχασε τη γυναίκα του Χρυσούλα), ο οδοντίατρος Ανδρέας Νούλας (έχασε τη γυναίκα του Έφη και τον γιο του Θεόδωρο) και ο έφορος Λήμνου Πιττακός Ορφανίδης (έχασε τη σύζυγό του Μιλτώ και τον γιο του Μιχάλη).
Το δικαστήριο επέβαλε τις παρακάτω ποινές: στους Ζούβα (Μοίραρχο), Λεμονόπουλο και Ονίκ δύο χρόνια φυλάκιση, στον αστυνομικό σταθμάρχη Κάστρου (Μύρινας) Ανθυπασπιστή Γ. Αθανασίου φυλάκιση 18 μηνών, στον επιχειρηματία Θ. Καλφόπουλο φυλάκιση ενός έτους και στον συνέταιρό του Γρηγόριο Γιουβαλάκη φυλάκιση πέντε μηνών. Οι καταδικασθέντες άσκησαν έφεση, που ορίστηκε να δικαστεί στις 26 / 3 / 1940 στο εφετείο Σύρου.

Στις 26 / 3 / 1940 όμως οι βασικοί μάρτυρες κατηγορίας έλειπαν. Το δικαστήριο διέταξε τη βίαιη προσαγωγή τους και όρισε νέα δικάσιμο στις 22 / 5 / 1940. Το τριμελές εφετείο Αιγαίου στις 26 / 5 / 1940 με πρόεδρο τον Ε. Μιστριώτη, μέλη τους Β .Μπουρόπουλο και Ν. Παλαιολογόπουλο και εισαγγελέα τον Κ. Κόλλια, πρωθυπουργό της χούντας (Απρίλιος 1967 – Δεκέμβριος 1967), εκδίκασε την υπόθεση εκ νέου και επέβαλε τις εξής ποινές:β
Στον Ρήγα Λεμονόπουλο φυλάκιση 20 μηνών, στον Θεόδωρο Καλφόπουλο φυλάκιση 12 μηνών, στον μοίραρχο Ζούβα φυλάκιση 18 μηνών και στον ανθυπασπιστή Αθανασίου φυλάκιση 15 μηνών. Ο μηχανικός Ονίκ και ο Γ. Γιουβαλάκης αθωώθηκαν. Αλλά και όσοι καταδικάστηκαν δεν εξέτισαν τις ποινές τους, καθώς σε πέντε μήνες ξέσπασε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος.

Ο μοίραρχος Ζούβας οδηγήθηκε στις στρατιωτικές φυλακές Βουλιαγμένης, αλλά τον Νοέμβριο του 1940 αποφυλακίστηκε. Επανήλθε στην υπηρεσία του και αποστρατεύτηκε το 1959 με τον βαθμό του ταξίαρχου χωροφυλακής. Το 1988 στον τόπο της τραγωδίας ανεγέρθηκε ο Ιερός Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου, ενώ μια επιγραφή θα θυμίζει για πάντα αυτούς που έχασαν τόσο άδικα και άδοξα τη ζωή τους. Δυστυχώς, όπως γράφει πολύ εύστοχα ο Αριστείδης Ι. Τσοτρίδης, η λύτρωση και η κάθαρση με την αρχαία έννοια του όρου για τις ψυχές αυτών των ανθρώπων δεν ήρθαν ποτέ.

Πηγή: ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ Ι. ΤΣΟΤΡΟΥΔΗΣ «Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΜΦΟΡΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ»(9 / 9 / 1939 ΩΡΑ 9 Μ. Μ.) απ’ όπου και οι σπάνιες φωτογραφίες του άρθρου.


Ειδήσεις σήμερα:

Πανελλαδικές 2021: Με Ιστορία, Φυσική και Οικονομία πέφτει η «αυλαία» για τους υποψηφίους των ΓΕΛ

Προθεσμίες για πληρωμές και προγράμματα ανέργων - Όσα πρέπει να ξέρετε

Τηλεοπτικές μεταγραφές: Ποιοι μένουν, ποιοι φεύγουν, ποιοι έρχονται