Τα τοπωνύμια της Δυτικής Αττικής: Από τον Σκαραμαγκά μέχρι την Κινέτα

Με ένα από τα αγαπημένα μας θέματα, τα τοπωνύμια, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Νομίζουμε ότι και πολλοί αναγνώστες μας έχουν βρει τα σχετικά άρθρα που έχουμε γράψει στο παρελθόν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα.

Να ξεκαθαρίσουμε ότι θα ασχοληθούμε με (σχεδόν όλες) τις πόλεις, τις κωμοπόλεις και τους οικισμούς, που απαρτίζουν τους πέντε Δήμους της Περιφερειακής Ενότητας Δυτικής Αττικής: Ασπροπύργου, Ελευσίνας, Φυλής, Μάνδρας-Ειδυλλίας και Μεγάρων.

Θα κάνουμε μόνο δύο εξαιρέσεις. Θα αναφερθούμε στον Σκαραμαγκά, που ανήκει βέβαια διοικητικά στον Δήμο Χαϊδαρίου, ωστόσο, βρίσκεται στη Δυτική Αττική, με την ευρύτερη έννοια του όρου, αλλά κυρίως, λόγω του ετυμολογικού του ενδιαφέροντος και στο Σχηματάρι.

Η περιοχή του Σκαραμαγκά, οφείλει το όνομά της σε κτήματα που είχε παλιά σ’ αυτήν, η ομώνυμη βυζαντινή οικογένεια. Επρόκειτο για επιφανή οικογένεια, εμπόρων, τραπεζιτών και γαιοκτημόνων και είχε καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Μνημονεύεται για πρώτη φορά το 1149, κατά τις συγκρούσεις Βυζαντινών και Φράγκων. Τον 16ο αιώνα η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Χίο και κάποια μέλη της στη Σμύρνη. Πολλά μέλη της σκοτώθηκαν κατά τη σφαγή των κατοίκων του νησιού της μαστίχας από τους Τούρκους το 1822. Ωστόσο,όσοι γλύτωσαν, εγκαταστάθηκαν στη Σύρο, απ’ όπου εξαπλώθηκαν σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και, αργότερα και άλλων ηπείρων.

Όσο για το επώνυμο της οικογένειας Σκαραμαγκά, προέρχεται από το σκαραμάγγιον, τον χιτώνα που φορούσαν οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου στις επίσημες τελετές. Η οικογένεια Σκαραμαγκά, ήταν τιτλούχοι της Βυζαντινής Αυλής και είχαν αναλάβει τη φύλαξη του χιτώνα.

Η Ελευσίνα, αναφέρεται ήδη στον Όμηρο ως Ελευσίς. Δεν νομίζουμε ότι κάποιοι θα έχουν διαφορετική άποψη, όπως και για τα Μέγαρα, που αναφέρονται, ως Μέγαρα βέβαια, για πρώτη φορά στον Ησίοδο, ενώ μνεία για την πόλη, γίνεται και από άλλους αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Ηρόδοτος και ο Πίνδαρος (Πηγή και για τα δύο τοπωνύμια FRANCO MONTANARI, ¨ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ¨ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΗΜ. Ν. ΠΑΠΑΔΗΜΑ, 2013).

Ο Ασπρόπυργος, πήρε το σημερινό όνομά του, με βασιλικό διάταγμα της 18/10/1899. Η ονομασία προήλθε από τετράπλευρο πυργοειδές κτίσμα, τον «Άσπρο πύργο», που βρισκόταν επί της Ιεράς Οδού, λίγα μέτρα ανατολικότερα της σύγχρονης διασταύρωσης. Ως τότε ο Ασπρόπυργος ονομαζόταν «Χασιώτικα Καλύβια» ή «Καλύβια Χασιάς»

Η Νέα Πέραμος (ή Μεγάλο Πεύκο), είναι κωμόπολη του Δήμου Μεγάρων. Οι αρχικοί κάτοικοί της, κατάγονταν από την Πέραμο της Προποντίδας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ το 1928 είχε 971 κατοίκους, στην απογραφή του 2011, έφτασε τους 8.333. Η παλαιότερη, αλλά και γνωστή ως σήμερα, ονομασία της Νέας Περάμου Μεγάλο Πεύκο, οφείλεται σε ένα μεγάλο πεύκο, όπου συνήθιζαν να δίνουν ραντεβού οι κάτοικοι των Μεγάρων στη διαδρομή τους προς την Αθήνα.

Το Ζεφύρι, ανήκει στον Δήμο Φυλής. Το όνομά του προέρχεται από το λόγιο αρχαίο Ζεφύριον. Πρόκειται για γεωγραφικό όρο που χαρακτηρίζει περιοχές που «επισκέπτεται» ο ζέφυρος (δυτικός άνεμος).Ως το 1971 ονομαζόταν Ζοφριά (και Ζωφριά), και Βασίλισσα Φρειδερίκη. Αν και το δεύτερο από τα ονόματα αυτά είναι προφανές ότι δόθηκε στην περιοχή προς τιμής της Βασίλισσας Φρειδερίκης (1917-1981), για το πρώτο, η ετυμολογία δεν είναι εύκολη. Πιθανότατα, προήλθε από μια στέρνα (ζώων φρέαρ), που κατασκεύασαν οι λιγοστοί κάτοικοι της περιοχής κοντά στις σιδηροδρομικές γραμμές, για να ποτίζουν τα ζώα τους, λόγω της μεγάλης έλλειψης νερού. Η εκδοχή του Χ.Π. Συμεωνίδη, ότι το τοπωνύμιο Ζοφριά ίσως βασίζεται σ’ ένα αρχαιότερο *Ζεφυριά (το * δηλώνει αμάρτυρο τύπο), που προσδιορίζει ακρωτήρια, νησιά, παραλιακές πόλεις κλπ., είναι μάλλον απίθανο να ισχύει, καθώς το Ζεφύρι απέχει πολλά χιλιόμετρα από τη θάλασσα. Το όνομα του τοπικού ποδοσφαιρικού συλλόγου, που αγωνίζεται στην Α’ ΕΠΣΔΑ είναι Δ.Α.Ο. Ζωφριάς και ίσως και αυτό έχει τη σημασία του, καθώς ενισχύει την εκδοχή για Ζοφριά (Ζωφριά) < «ζώων φρέαρ».Κατά τον κύριο Χ.Χαραλαμπάκη,αυτή η εκδοχή δεν ισχύει.Πιθανότατα πρόκειται για παρετυμολογία.

Τα Άνω Λιόσια, είναι σχεδόν βέβαιο ότι πήραν το το όνομά τους (τα Λιόσια), από τα αλβανικό προσωπωνύμιο Loshi, που αποδίδεται ως Λεώσας από τους Έλληνες συγγραφείς του Μεσαίωνα. Όσο για την προέλευση του αλβανικού επώνυμου Loshi; Ο Π. Φουρίκης, στο περιοδικό «Αθηνά» τ. 41, σελ. 128, γράφει: Loshi < αρβαν. Ljoshe, πληθ. ljosh-I, «ομαλή τοποθεσία σε βουνό με άφθονο χορτάρι για βοσκή, βοσκοτόπι».

Οι οικογένειες (φάρες) Λιόσα, Μπούα και Σπάτα, είναι αρβανίτικης καταγωγής και έχουν παρουσία στον (σημερινό) ελληνικό χώρο από τον 14ο αιώνα(δείτε σχετικό μας άρθρο της 12/3/2018, το οποίο αναδημοσιεύτηκε κατά κόρον, χωρίς καμία αναφορά στο protothema. gr και σε μας και από φερόμενα ως «σοβαρά σάιτ…). Όσο για το Άνω, υπάρχει για διαχωρισμό από τα Νέα Λιόσια. Έτσι ονομαζόταν το Ίλιο(ν) της Αττικής ως το 1994.

Σύμφωνα με τον Χ. Π. Συμεωνίδη, το τοπωνύμιο Κινέτα είναι αλβανικής προέλευσης: “Kinete”- α < λάτιν. Pinetum (pinus) «δάσος πεύκων, πευκώνας»,πβ. το αρωμουνικό (βλάχικο) kinet “πευκώνας”. Γιατί όμως η λέξη Κινέτα να μην προέρχεται από τη βλάχικη, αλλά από την αλβανική λέξη; Εδώ δεν αρκεί η Γλωσσολογία, αλλά πρέπει να… επέμβει και η Ιστορία. Ποιοι ήταν οι πρώτοι κάτοικοι της Κινέτας; Δεχόμαστε ότι κατοικήθηκε από Αρβανίτες, αλλά μήπως προηγήθηκαν οι Βλάχοι;

Πάντως, οι Georgakas-Mc Donald έχουν μια άλλη άποψη. Συνδέουν το τοπωνύμιο Κινέτα με το αλβανικό Kenete-a «βάλτος», άποψη που διατυπώνει και ο Σ. Σαρρής στο περιοδικό «Αθηνά», 40, 142.

Η Πάχη, είναι οικισμός του Δήμου Μεγαρέων. Είναι χτισμένη στη θέση της αρχαίας Νίσαιας, του επίνειου των Μεγάρων στον Σαρωνικό. Για την ετυμολογία της, όπως και της ομώνυμης νησίδας, υπάρχουν δύο εκδοχές. Είτε ότι προέρχεται από το παχύς, είτε ότι προέρχεται από τη λ. «πακιακή», που σημαίνει «μικρή» στην τοπική διάλεκτο των Μεγάρων (Σ. Λυκούδης).

Ένας ακόμα οικισμός του Δήμου Μεγάρων, που βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές των Γερανείων, είναι η Σπάρτα. Τόσο ο Χ. Π. Συμεωνίδης, όσο και οι Georgakas-Mc Donald, δεν θεωρούν ότι είναι ελληνική. Λόγω του θηλυκού γένους, την ετυμολογούν από το αλβαν. Shparte-a «σπάρτο» (αρβαν. Spart ,πληθ. sparrte «σπάρτο», κατά τους Georgakas-Mc Donald). Βέβαια η λέξη «σπάρτον», με την έννοια σχοινί, κορδόνι ή λουρί, υπάρχει στον Διοσκουρίδη και με άλλη σημασία, στον Πλάτωνα κλπ. Οι Αρβανίτες πήραν μία αρχαία ελληνική λέξη και την έδωσαν με τη σειρά τους σ΄έναν οικισμό όπου κατοικούσαν.

Για την λέξη Μαγούλα, υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Πρόκειται για ένα κοινό τοπωνύμιο στον Ελλαδικό χώρο. Κατά τον Max Vasmer, η λέξη προέρχεται είτε από το ελληνικό μαγούλα “λόφος”, που είναι δάνειο από τα σλαβικά, είτε απευθείας από το σλαβ mogyla “λόφος’ (Vasmer) (πβ. και αλβανικό τοπωνύμιο Magul). Δεν αποκλείεται όμως σε ορισμένες περιπτώσεις η μαγούλα να είναι μεγεθυντικό του μεσν. ελλ. μαγούλιν «μάγουλο» και να αποτελεί βάση νεοελληνικών τοπωνυμίων . Την άποψη αυτή υιοθετεί και ο μεγάλος ιστορικός Δ. Ζακυθηνός (Ν. Εστία 35-36,490), όπου τόσο τα τοπωνύμια Μαγούλα, όσο και τα σύνθετα (π.χ. Καρδιτσομαγούλα) συνδέονται με το μεσν. μάγουλον < μτγν. λατιν. magulm ‘’στόμα’’. Ο Vasmer, που όπως έχουμε αναφέρει σε παλαιότερο άρθρο μας έχει παρουσιάσει ένα εξαιρετικό, παρά τα λάθη του, έργο για τα σλαβικά τοπωνύμια στην Ελλάδα, αναφέρει ότι τοπωνύμιο Μαγούλα στον Αλμυρό του Βόλου, χρονολογείται από το 1348.

Η Μάνδρα, είναι καθαρά και αναμφισβήτητα ελληνική λέξη. Υπάρχει ήδη στον Θεόκριτο και τον Σοφοκλή. Έτσι, Μάνδρα <αρχ. μάνδρα “περίφραξη, περιφραγμένος χώρος”.

Οι Ερυθρές, οφείλουν το όνομα τους στην αρχαία Βοιωτική πόλη των Ερυθρών που βρισκόταν στην ίδια περιοχή. Κάτοικοι μάλιστα των Ερυθρών, ίδρυσαν στην Ιωνία την ομώνυμη αποικία, που βρισκόταν απέναντι από την Χίο . Ο σημερινός οικισμός, δημιουργήθηκε (Πηγή: Βικιπαίδεια) , από Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν εκεί τον 15ο αιώνα και του έδωσαν την ονομασία Κριεκούκι (αλβαν. επών. Kryekudi <krye-t «κεφάλι» + επίθετο (i,e) kud «κόκκινος» ), «κοκκινοκέφαλος, με κόκκινα μαλλιά» συχνό τοπωνύμιο στον αλβανικό χώρο. Χωριό Kryekuqi, υπάρχει και στην Αλβανία. Το 1927 το Κριεκούκι μετονομάστηκε σε Ερυθρές.

Το Αλεποχώρι, δηλώνει χωριό όπου εμφανίζονται, ζουν, αλεπούδες.

Η Ψάθα, οικισμός του Δήμου Μεγάρων, πήρε το όνομα της από το ομώνυμο φυτό που ευδοκιμεί στην περιοχή.

Τα Αιγόσθενα, αναφέρονται με αυτό το όνομα ήδη στον Ξενοφώντα. Σήμερα είναι γνωστά και ως Πόρτο Γερμενό. Πόρτο, είναι το λιμάνι. Γερμενός< * Γερμηνός= ο κάτοικος του τόπου Γέρμη=Θέρμη.

Βίλια, Χασιά, Οινόη και Σχηματάρι .

Κλείνουμε το άρθρο αυτό με τρία, σχετικά «δύσκολα» τοπωνύμια κι ένα ευκολότερο. Τα Βίλια, τη Χασιά, την Οινόη και το Σχηματάρι, το οποίο βέβαια δεν ανήκει στην Δυτική Αττική, αλλά στη Βοιωτία. Αφορμή για να ασχοληθούμε και με το Σχηματάρι, μας έδωσε μια σχετική μελέτη για τον αείμνηστο Χιώτη Βυζαντινολόγο Κωνσταντίνο Άμαντο (1874-1960), που παρουσίασε μαζί με άλλα στοιχεία, σε συνέδριο γι’ αυτόν ο κορυφαίος σύγχρονος Έλληνας γλωσσολόγος, κύριος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης και είχε την ευγενή καλοσύνη να μας τα στείλει .

Τα Βίλια, βρίσκονται χτισμένα στη θέση της αρχαίας Ειδυλλίας, που ονομαζόταν έτσι πιθανότητα λόγω της ειδυλλιακής τοποθεσίας όπου βρίσκονταν χτισμένη. Την περιοχή αναφέρει πρώτος ο Μελέτιος ο Νεότερος τον 17ο αιώνα ως Ειδυλλία. «Εστί δε πολίχνη Ειδυλλία, ποτέ καλούμενη» . Καθώς οι Αρβανίτες της περιοχής, δεν μπορούσαν να προφέρουν σωστά την λέξη Ειδυλλία, έλεγαν την κωμόπολη Δύλλια. Έπειτα έγινε Βύλλια - Βίλλια και τελικά Βίλια. Μια άλλη εκδοχή, αναφέρει ότι η ονομασία Βίλια < βίγλα «φυλάκιο, παρατηρητήριο σε δεσπόζουσα θέση». Κατά τον κ. Χαραλαμπάκη και τον Χ.Π. Συμεωνίδη, πρόκειται για αλβανικό τοπωνύμιο. Βίλια < αλβαν. Vilja=vile-a (<λατ. villa) «εξοχικό σπίτι, έπαυλη, κωμόπολη» , πβ. Ι. Σαρρής «Αθήνα» 40,150. Όπως γράφει ο Χ.Π. Συμεωνίδης, στη σημασία «εξοχικό σπίτι» εμφανίζεται σε αλβανικά τοπωνύμια. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στο ιστορικό Σούλι της Ηπείρου, υπάρχουν τα τοπωνύμια Αλποχώρι, Παλιοχώρι και Βίλια! Μάλιστα και τα τοπωνύμια Αλποχώρι και Παλιοχώρι υπάρχουν και στα Βίλια. Αυτό έκανε κάποιους να συνδέσουν ετυμολογικά τα Βίλια με την Βύλλιδα της Βορείου Ηπείρου, που είναι χτισμένη στη δεξιά όχθη του Αώου.

Ιδιαίτερη περίπτωση ετυμολογίας, αποτελεί η Φυλή, γνωστή και ως Χασιά. Η Φυλή είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Εκεί οι Αθηναίοι είχαν χτίσει οχυρό για να ελέγχουν τον δρόμο προς την Τανάγρα και τη Θήβα. Το οχυρό αυτό κατέλαβε το 403 π.χ ο Θρασύβουλος, στην προσπάθειά του να καταλύσει το καθεστώς των Τριάκοντα τυράννων. Ο Εβλιγιά Τσελεμπή, ονομάζει τη Φυλή, Χασιά. Δεν πρόκειται για τουρκική λέξη ( has=τιμάριο ), αλλά δηλώνει τοπωνύμιο οικισμού και του δρόμου του, που χάνονται απότομα μέσα στις πτυχώσεις του εδάφους και γίνονται αθέατα από την πεδιάδα και τους πρόποδες της Πάρνηθας. Από γραμματική άποψη, ανήκει στην ίδια κατηγορία με τις λέξεις μπασιά, ακροθαλασσιά, περασιά κ.λ.π. Η επιτροπή τοπωνυμιών θεώρησε, εσφαλμένα, το τοπωνύμιο Χασιά ως τουρκικό. Είναι χαρακτηριστικό, ότι στα Βασιλικά Διατάγματα της 27/12/1839 και της 30/8/1840, γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα σε Δήμο Χασιάς και Δήμο Φυλής.

Η Οινόη, είναι οικισμός της Μεγαρίδας. Το όνομα της είναι αρχαίο και δηλώνει «περιοχή παραγωγής οίνου». Κλείνουμε με το Σχηματάρι. Η λέξη δηλώνει χωριό όπου υπάρχει φυσική ή τεχνητή διακλάδωση δρόμου. Ο Κ.Π. Πικρός, στην «Ανεμοπορία και Πολεμική Αεροπορία», Αθήνα 2012, γράφει «…Είχαμε μάθει λάθος το Σχηματάρι σαν Σχισματάρι, γιατί εκεί η σιδηροδρομική γραμμή Αθήνα – Θεσσαλονίκη σχιζόταν στα δύο. Ο ένας κλάδος πήγαινε στη Χαλκίδα». Η ερμηνεία του Συμεωνίδη είναι υστερογενής, ενώ η ετυμολογία Σχηματάρι < Σχηματάρις, εσφαλμένη. Όπως γράφει ο κύριος Χαραλαμπάκης : «Ο Προκόπιος κάνει λόγο για Σχίσμα στη Βοιωτία που προήλθε από μεγάλο σεισμό («Υπέρ Πολέμων», VIII 25.21). Πρόκειται λοιπόν για σχισματάρι και ανομοιωτικά σχιματάρι». Κανονικά, η βοιωτική κωμόπολη θα έπρεπε να γράφεται Σχιματάρι, αλλά αυτό δεν αποτελεί ούτε σταγόνα στον ωκεανό των λαθών που υπάρχουν σε ελληνικά τοπωνύμια.

Το άρθρο αυτό, αποτελεί αναθεώρηση και συμπλήρωμα του άρθρου της 12/3/2018.

Πηγές : Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, «Ο ΑΜΑΝΤΟΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΟΛΌΓΟΣ» σελ. 216, στα πρακτικά του ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΎ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ «ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΜΑΝΤΟΣ: ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΟΛΙΤΗΣ», Χίος 2016
Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης, «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΥΜΙΩΝ». ΚΕΝΤΡΟ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΥΚΚΟΥ, ΛΕΥΚΩΣΙΑ- ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2010
ΚΩΣΤΑΣ Η. ΜΠΙΡΗΣ, «ΑΙ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», έκδοση ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΑΜΕΙΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ.