Κλιματική αλλαγή: Ο εφιάλτης που γίνεται πραγματικότητα

Ανάμεσα σε όλα τα δεινά που αντιμετωπίζει τον τελευταίο καιρό ο πλανήτης μας , έρχεται να προστεθεί κάτι που είναι γνωστό εδώ και αρκετές δεκαετίες , ωστόσο πλέον μπαίνει με δραματικό τρόπο στην καθημερινότητα μας: η κλιματική αλλαγή (climate change).

Ακόμα και όσοι δεν πέφτουν από τα σύννεφα ακούγοντας ή διαβάζοντας τις δραματικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, καθώς στους επιστημονικούς κύκλους είναι γνωστά αυτά που μαθαίνουν οι πολλοί σήμερα εδώ και τρεις τουλάχιστον δεκαετίες, πιθανότατα αγνοούν ότι ο όρος climate change χρονολογείται ήδη από το 1854!

Σύμφωνα με το Merriam – Webster, το κορυφαίο λεξικό της αγγλικής – αμερικανικής γλώσσας όπου εντοπίσαμε αυτή την ημερομηνία, ΄΄κλιματική αλλαγή, είναι μια σημαντική και μακράς διαρκείας αλλαγή στο κλίμα της Γης και την εξέλιξη του καιρού΄΄.

Και όσο και αν φαίνεται απίστευτο, ο όρος αναφέρεται στη Συνθήκη όπου υπογράφτηκε εκείνη τη χρονιά μεταξύ των αυτοχθόνων (Chippewa, της λίμνης Σουπίριορ και της Κυβέρνησης των Η.Π.Α . Με αυτή την Συνθήκη, οι Chippewa παραχώρησαν στις Η.Π.Α την ιδιοκτησία των εδαφών τους στη ΒΑ Μινεσότα. Πρόκειται για τα λεγόμενα ΄΄εκχωρημένα εδάφη΄΄ («ceded territory»). Το άρθρο 11 της Συνθήκης του 1854, προβλέπει ότι «…Και όσοι από αυτούς διαμένουν στο έδαφος που έχει παραχωρηθεί, έχουν το δικαίωμα να κυνηγούν, εκτός εάν ο Πρόεδρος (των Η.Π.Α.), διατάξει διαφορετικά. Οι Chippewa, για την ιστορία, απαρτίζονταν από τρεις φυλές :τους Fond du Las, τους Grand Portage και τους Bois Forte .

Αυτή η έκθεση αντιπροσωπεύει μια ολιστική εκτίμηση του τρόπου με τον οποίο η κλιματική αλλαγή επηρεάζει και θα μπορούσε να συνεχίσει να επηρεάζει πολλά είδη, ομάδες ειδών ή οικοσυστήματα εντός των ΄΄εκχωρημένων εδαφών΄΄ του 1854. Η έκθεση ξεκινά ως εξής:

΄΄Για τους Ojibwe (σημ. πρόκειται για άλλο όνομα των Chippewa όπως βρήκαμε…), οι φυσικοί πόροι είναι πολιτιστικοί πόροι. Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ του τρόπου με τον οποίο οι φυλές διαχειρίζονται και αλληλεπιδρούν με έναν (φυσικό) πόρο και του τρόπου με τον οποίο διατηρείται η κουλτούρα τους : το ένα εξαρτάται από το άλλο. Η κλιματική αλλαγή ( σημ. εδώ έχουμε πιθανότατα την πρώτη εμφάνιση του όρου), ωστόσο, απειλεί τη βιωσιμότητα πολλών φυσικών πόρων που είναι σημαντικοί για τους Ojibwe’’.

Μερικοί από αυτούς τους φυσικούς πόρους , όπως διαβάσαμε στη συνέχεια της Συνθήκης, είναι η βρώμη, το άγριο ρύζι και το mooz ( ή moοse)! Πρόκειται για ένα είδος ζαρκαδιού της Β. Αμερικής, που είχε μάλιστα και θρησκευτική σημασία για τους Chippewa…

Βέβαια, από τότε έχουν αλλάξει πάρα πολλά! Ίσως σε κάποιους το άγριο ζαρκάδι, η βρώμη και το άγριο ρύζι, να φαίνονται σήμερα τελείως αδιάφορα ή ασήμαντα, όμως και μόνο από ιστορική άποψη, έχουν πολύ μεγάλη σημασία.

Η κλιματική αλλαγή σήμερα

Αν και τον τελευταίο καιρό πολλοί ανακάλυψαν την κλιματική αλλαγή, υπάρχουν κάποιοι σπουδαίοι Έλληνες επιστήμονες που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου εδώ και πολλά χρόνια. Ένας από αυτούς είναι και ο κορυφαίος Έλληνας μετεωρολόγος Δημήτρης Ζιακόπουλος. Στον δεύτερο από τους τρεις τόμους του πολύ σπουδαίου έργου του ΄΄ΚΑΙΡΟΣ : Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΄΄, το οποίο κυκλοφόρησε το 2009 ο κύριος Ζιακόπουλος αφιερώνει σχεδόν 130 (!) σελίδες (από την 157 έως και την 285 ) για την κλιματική αλλαγή…

Μετά από επικοινωνία που είχαμε μαζί του, ο Ηπειρώτης ( από την Κόνιτσα συγκεκριμένα ) κύριος Ζιακόπουλος, μας έδωσε πρόθυμα την άδεια να αντλήσουμε στοιχεία από το έργο του. Τον ευχαριστούμε θερμά και από εδώ ! Ας δούμε τι γράφει ο Δ. Ζιακόπουλος για την κλιματική αλλαγή:

«Με τον όρο κλιματική αλλαγή ( climate change ) εννοούμε κάθε μεγάλης διάρκειας αλλαγή του κλίματος (μέσου καιρού που βιώνει μια δεδομένη περιοχή. Η πλειονότητα των ειδικών επιστημόνων χρησιμοποιεί τον παραπάνω όρο για την αλλαγή του κλίματος που έχει επέλθει τις τελευταίες δεκαετίες σε πλανητικό επίπεδο. Ορισμένοι για το ίδιο φαινόμενο χρησιμοποιούν τον όρο παγκόσμια θέρμανση (global warning), με τον οποίο πιστεύεται ότι αυξάνεται το ενδιαφέρον και προκαλείται μεγαλύτερη ανησυχία στο κοινό. Ο όρος κλιματική κρίση (climate crisis), που χρησιμοποιείται κυρίως από τον πρώην αντιπρόεδρο των Η.Π.Α Αλ Γκορ ( σημ. τιμημένο με Νόμπελ Ειρήνης το 2007 για την περιβαλλοντική δράση που έχει αναπτύξει), είναι πιο δραστικός καθώς προτρέπει στη λήψη άμεσων μέτρων».

Πρόσφατα και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ζήτησε να χρησιμοποιούμε τον όρο ΄΄κλιματική κρίση ΄΄, αντί για τον όρο ΄΄κλιματική αλλαγή ΄΄. Θεωρούμε ότι ο όρος climatecrisis, θα επικρατήσει τελικά, καθώς δημιουργεί μια αίσθηση δραματικότητας και φόβου... Η κλιματική αλλαγή, οφείλεται στην αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη τα τελευταία χρόνια, και έχει ανθρωπογενή αίτια.

Οφείλεται , και κατά τον κύριο Ζιακόπουλο, στην ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου , λόγω της αύξησης της συγκέντρωσης στην ατμόσφαιρα των αερίων του θερμοκηπίου και κυρίως του διοξειδίου του άνθρακα (CO2): Και συνεχίζει ο κορυφαίος μετεωρολόγος μας:

΄΄Η ανεξέλεγκτη καύση των ορυκτών καυσίμων και άλλες αλόγιστες δραστηριότητες του ανθρώπου έχουν απορρυθμίσει το ΄΄θερμοστάτη΄΄ της Γης, αυτό τον πολύπλοκο και ευαίσθητο μηχανισμό στην καρδιά του οποίου βρίσκεται το διοξείδιο του άνθρακα΄΄.

Από το 1880, έτος από το οποίο υπάρχουν λεπτομερή καταγεγραμμένα δεδομένα, μέχρι σήμερα, η θερμοκρασία της Γης έχει αυξηθεί κατά 0,85 βαθμούς Κελσίου. Οι τρεις τελευταίες δεκαετίες ήταν οι θερμότερες που έχουν καταγραφεί ως τώρα. Επίσης, η αύξηση της θερμοκρασίας δεν είναι παντού ομοιόμορφη. Είναι μεγαλύτερη στην ξηρά απ’ ό,τι στην επιφάνεια της θάλασσας, η οποία έχει την ικανότητα να αυτορρυθμίζεται. Στην Ευρώπη η θερμοκρασία αυξήθηκε κατά ένα περίπου βαθμό τα τελευταία εκατό χρόνια. Στην περιοχή του αρκτικού Κύκλου όμως, η θερμοκρασία αυξήθηκε κατά 2- 4 βαθμούς Κελσίου. Τα στοιχεία αυτά καταγράφει η πιο πρόσφατη έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή ( Intergovernmental Panel of Climate Change, ΙPCC), ενός δικτύου επιστημόνων απ’ όλο τον κόσμο που λειτουργεί υπό την αιγίδα του Ο.Η.Ε. και ιδρύθηκε το 1988, 26 χρόνια αργότερα, το 2014 , η έκθεση της ICCP επιβεβαιώνει όσα είχαν καταγραφεί στις προηγούμενες εκθέσεις της. Η αύξηση της θερμοκρασίας της Γης , είναι αναμφισβήτητο γεγονός. Οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα ανησυχητικές. Κύματα καύσωνα εμφανίζονται ολοένα και συχνότερα και διαρκούν όλο και πιο πολύ, ενώ ακραία φαινόμενα βροχοπτώσεων γίνονται εντονότερα και συχνότερα σε πολλές περιοχές.

Οι ωκεανοί εξακολουθούν να θερμαίνονται και το επίπεδο της θάλασσας διαρκώς ανεβαίνει. Η θερμότητα και τα ακραία καιρικά φαινόμενα ασκούν ήδη την επίδρασή τους στους ανθρώπους. Η έκθεση αναφέρει ότι η θερμοκρασία θα αυξηθεί από 0,3 έως 4,8 βαθμούς ως το τέλος του 21ου αιώνα. Η αύξηση όμως πάνω από 2 βαθμούς θα έχει ολέθριες συνέπειες για τους ανθρώπους.

Τα σημαντικότερα αέρια του θερμοκηπίου είναι οι υδρατμοί. Η συγκέντρωσή τους στην ατμόσφαιρα δεν είναι σταθερή ωστόσο δεν επηρεάζεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι εκθέσεις της IPCC ασχολούνται με τα άλλα αέρια του θερμοκηπίου. Πρώτο από αυτά, το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) που από την έναρξη της βιομηχανική εποχής, η συγκέντρωσή του στην ατμόσφαιρα έχει αυξηθεί κατά 40%. Δύο ακόμα σημαντικά αέρια που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα από την ανθρώπινη δραστηριότητα είναι το μεθάνιο (CH4) και το υποξείδιο του αζώτου (Ν20). Η συγκέντρωσή τους στην ατμόσφαιρα έχει αυξηθεί τον τελευταίο αιώνα κατά 20%.

Υπάρχουν επίσης τριών ακόμα ειδών αέρια τα οποία έχουν πολλές βιομηχανικές χρήσεις. Πιο σημαντικά από αυτά είναι οι υδροφθοράνθρακες (HFCs). Οι εκπομπές τους έχουν αυξηθεί ραγδαία τα τελευταία χρόνια κυρίως γιατί χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατα άλλων επιβλαβών αερίων, των χλωροφθορανθράκων (CFCs) που είναι γνωστότεροι ως φρέον, η χρήση των οποίων ως ψυκτικά, απαγορεύτηκε νωρίτερα για να περιοριστεί η τρύπα του όζοντος. Το φρέον 32 το οποίο χρησιμοποιείται σήμερα,είναι οικολογικό και φιλικό προς το περιβάλλον.

Ποιοι είναι οι παγκόσμιοι ρυπαντές;

Από το 1990 που άρχισαν οι διεθνείς διαπραγματεύσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος ως το 2014 οι εκπομπές των αερίων αυξήθηκαν κατά 60%! Αυτό οφείλεται στο ότι υπάρχουν χώρες ρυπαντές που δεν συμμορφώνονται στις διεθνείς συνθήκες. Πρώτη η Κίνα που «ευθύνεται» για το 28% των παγκόσμιων εκπομπών. Ακολουθούν οι Η.Π.Α. με 18% οι οποίες… έχασαν την πρωτιά από την Κίνα, το 2010, η Ευρωπαϊκή Ένωση, με 10%, η Ινδία, η Ρωσία, η Ινδονησία, η Βραζιλία, η Ιαπωνία, ο Καναδάς και το Μεξικό που κλείνει την πρώτη δεκάδα.

Υπάρχουν βέβαια και οι ναυτιλιακές και αεροπορικές μεταφορές αγαθών που έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια όμως δεν «χρεώνονται» σε κανένα κράτος με αποτέλεσμα κανείς να μην είναι υπεύθυνος για τη μείωσή τους.

Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι περίπου 2 εκατομμύρια άνθρωποι κάθε χρόνο να χάνουν τη ζωή τους λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Οι επιπτώσεις από την καταστροφή των δασών

Οι φετινές πυρκαγιές προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές στα δάση. Ο Δημήτρης Ζιακόπουλος παραθέτει τις μεταβολές που προκαλούνται από την καταστροφή ενός δάσους:

α) αυξάνεται το ημερήσιο θερμοκρασιακό εύρος της περιοχής του καμένου δάσους

β) αυξάνεται ο κίνδυνος πλημμυρών

γ) αυξάνεται η ταχύτητα του ανέμου

δ) ελαττώνεται η υγρασία και κατ’ επέκταση μειώνονται οι βροχοπτώσεις όταν τα δάση είναι ομβρόφιλα

ε) μειώνεται η δυνατότητα εμπλουτισμού των υπόγειων νερών

στ) μειώνεται η παραγωγή οξυγόνου και δεσμεύονται λιγότερες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα και άλλων επιβλαβών ουσιών

Βέβαια σε παγκόσμιο επίπεδο οι επιπτώσεις από την αποψίλωση των δασών στο κλίμα είναι σημαντικές καθώς σχετίζονται με την απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα που είναι αποθηκευμένες στο έδαφος. Και κάτι σχετικό με την αναδάσωση. Το 2000, στο ακριτικό Πωγώνι της Ηπείρου από καταστροφικές πυρκαγιές, επτά άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους ενώ πανέμορφες, καταπράσινες περιοχές έγιναν κάρβουνο, παραπέμποντας στις εικόνες από τις φετινές πυρκαγιές. Περισσότερα στο σχετικό μας άρθρο στις 12/8/2020.

Οι αρμόδιοι και οι κάτοικοι της περιοχής άφησαν τη φύση να δράσει μόνη της. Σε ένα χρόνο περίπου ξαναφύτρωσαν οι θάμνοι, ενώ σε 2-3 χρόνια (αναλόγως με το δέντρο) ο τόπος άρχισε πάλι να πρασινίζει. Σήμερα βέβαια θυμίζει… ζούγκλα. Ακούμε για δενδροφυτεύσεις, για υβριδικά δέντρα κλπ. Μήπως θα πρέπει η φύση να αποκαταστήσει μόνη της την τεράστια καταστροφή; Έχουμε διαβάσει τις γνώμες αρκετών ειδικών που προτείνουν κάτι τέτοιο άλλωστε…

Οι μεταβολές του κλίματος σε περιοχικό επίπεδο

Θα ανατρέξουμε και πάλι στο βιβλίο του κύριου Ζιακόπουλου όπου βλέπουμε τις δραματικές αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί σε περιοχικό επίπεδο τα τελευταία χρόνια.

• α) από τις αρχές περίπου του 20ου αιώνα μέχρι σήμερα οι μέσες αρνητικές θερμοκρασίες αυξήθηκαν στο διπλάσιο του παγκόσμιου μέσου όρου
• β) από το 1978, η μέση έκταση του πάγου στην Αρκτική συρρικνώνεται κατά 2,7% ανά δεκαετία. Το καλοκαίρι η συρρίκνωση εκτινάσσεται στο 7,4% ανά δεκαετία.
• γ) τα ετήσια ύψη βροχής από το 1900 ως το 2005 αυξήθηκαν στις ανατολικές περιοχές της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, τη Βόρεια Ευρώπη καθώς και τη Βόρεια και Κεντρική Ασία. Αντίθετα παρατηρείται μείωση στην υποσαχάρια Αφρική, τη νότια Αφρική, σε περιοχές της νότιας Ασίας και τη Μεσόγειο (φυσικά και στην Ελλάδα).
• δ) από τη δεκαετία του 1970 παρατηρούνται μεγαλύτερης διάρκειας και πιο έντονες ξηρασίες κυρίως σε υποτροπικές περιοχές.
• ε) ισχυρές βροχοπτώσεις με καταστροφικές συνέπειες, παρατηρούνται ολοένα και συχνότερα στις ηπειρωτικές περιοχές.
• στ) υπάρχουν εκτεταμένες αλλαγές στις ελάχιστες και μέγιστες θερμοκρασίες τα τελευταία 50 χρόνια. Κρύες μέρες, κρύες νύχτες και παγετός εμφανίζονται όλο και λιγότερο, ενώ περισσότερες είναι οι θερμές μέρες και νύχτες και οι καύσωνες.
• ζ) υπάρχουν ενδείξεις για αυξημένη δραστηριότητα των ισχυρών τροπικών κυκλώνων στον Βόρειο Ατλαντικό από τη δεκαετία του 1970.

Οι επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη

Ο κύριος Ζιακόπουλος αναφέρει ότι σύμφωνα με όλα τα σενάρια, οι ήδη ορατές επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη, θα έχουν τα εξής αποτελέσματα:

• α) η χιονοκάλυψη θα περιοριστεί και στις μονίμως παγωμένες περιοχές, ο πάγος θα λιώσει σε μεγάλο βάθος.
• β) πιθανότατα, θα έχουμε πολύ συχνότερα «επεισόδια» πολύ υψηλών θερμοκρασιών και ισχυρότερων βροχοπτώσεων
• γ) επίσης είναι πολύ πιθανό οι τροπικοί κυκλώνες να συνοδεύονται από ανέμους μεγαλύτερης έντασης και μεγαλύτερα ποσά νερού
• δ) οι τροχιές των βαρομετρικών χαμηλών των μέσων πλατών θα μετατοπιστούν προς τους πόλους της Γης με συνέπεια ν’ αλλάξουν όσα ξέρουμε σήμερα για τον υετό, τους ανέμους και τις θερμοκρασίες
• ε) πιθανότατα, τα ποσά του υετού θα αυξηθούν στο μεγάλα γεωγραφικά πλάτη και θα ελαττωθούν στις περιοχές της ξηράς που βρίσκονται στις υποτροπικές ζώνες. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά άσχημο σενάριο για τη Μεσόγειο και τη χώρα μας.
• στ) επίσης είναι πολύ πιθανό η κυκλοφορία της θερμοαλατότητας του Ατλαντικού να επιβραδυνθεί (κατά 25% περίπου) και
• ζ) η στάθμη της θάλασσας θ’ ανέβει κατά 20-50 εκατοστά. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα όχι μόνο παραθαλάσσιες πόλεις αλλά και νησιά και ολόκληρα κράτη, όπως το Κιριμπάτι της Ωκεανίας, να βρεθούν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Και κάτι ακόμα:η κλιματική αλλαγή,θα ''γεννήσει" ένα νέο είδος προσφύγων,τους "περιβαλλοντικούς πρόσφυγες",ο αριθμός των οποίων θα είναι μεγάλος και απροσδιόριστος...

Οι αμφισβητίες της κλιματικής αλλαγής

Βέβαια όπως συμβαίνει παντού,με πιο πρόσφατο παράδειγμα τα εμβόλια, υπάρχουν αρκετοί σκεπτικιστές οι οποίοι δεν πιστεύουν ότι οι αυξημένες εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες προκαλούν αύξηση της θερμοκρασίας της Γης.Επιστήμονες,ινστιτούτα ανάλυσης αλλά και ιστογράφοι, θεωρούν ότι αυτό οφείλεται στις φυσικές διακυμάνσεις της ηλιακής δραστηριότητας.Ένας από αυτούς είναι ο κύριος Αντώνης Φώσκολος, Ομότιμος Καθηγητής του Πολυτεχνείου Κρήτης και μέλος της Γεωλογικής Ακαδημίας του Καναδά,ο οποίος ήταν ο πρώτος(ή από τους πρώτους), που έκαναν λόγο για ύπαρξη τεράστιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου νότια της Κρήτης. Παραθέτουμε εδώ το βίντεο με τις απόψεις του.

Ο κύριος Φώσκολος,ένα χρόνο πριν δήλωνε: 'Οι ανεμογεννήτριες προκαλούν ρύπανση και καρκίνο, επιδοτούν τη Γερμανία με δις ευρώ'. Το κεφάλαιο ανεμογεννήτριες είναι τεράστιο και δεν είμαστε ειδικοί για να εκφέρουμε γνώμη. Πάντως ενώ στη χώρα μας κλείνουν οι λιγνιτικές μονάδες, στη Γερμανία ανοίγουν νέες(Ρηνανία), ενώ παρατείνεται η λειτουργία τους τουλάχιστον ως το 2038. Μήπως όλο αυτό εντάσσεται στο σύστημα εμπορίας ρύπων(σύστημα για την εμπορία δικαιωμάτων εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα;). Η όψιμη ενασχόληση ορισμένων με την κλιματική αλλαγή,όπως ο Μπιλ Γκέιτς, μας προβληματίζει... Μάλιστα ο Αμερικανός μεγιστάνας έγραψε και βιβλίο με τίτλο "How to Avoid a Climate Disaster", το οποίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά με τίτλο "Πώς να Αποφύγουμε Μία Κλιματική Καταστροφή".

Επίλογος

Η κλιματική αλλαγή είναι ένα τεράστιο θέμα.Από την πρώτη Παγκόσμια Διάσκεψη για την Αλλαγή της Ατμόσφαιρας(Τορόντο 1988) ως σήμερα,μεσολάβησαν αρκετές ακόμα,με κυριότερες στο Ρίο ντε Τζανέιρο, το 1992, στο Κιότο, το 1997, στην Κοπεγχάγη,το 2009, στο Παρίσι το 2015 και στο Μαρακές του Μαρόκου το 2016. Στις διασκέψεις σχεδόν όλοι συμφωνούν,αλλά στην πράξη ελάχιστοι τηρούν όσα συμφώνησαν. Υπάρχουν βέβαια κατά καιρούς διάφοροι ηγέτες που δημιουργούν προβλήματα, όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος όταν ήταν πρόεδρος των Η.Π.Α. ισχυρίστηκε ότι 'η κλιματική αλλαγή είναι μία απάτη που επινοήθηκε από τους Κινέζους"(!).Με το θέμα της κλιματικής αλλαγής, θα ασχοληθούμε και σε μελλοντικό μας άρθρο.

Πηγές: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΖΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ,"ΚΑΙΡΟΣ- Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ",ΤΟΜΟΣ ΙΙ,ΑΘΗΝΑ ,2009.Ευχαριστούμε και πάλι θερμά τον κύριο Ζιακόπουλο για την άδεια που μας έδωσε να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από το βιβλίο του.Είμαστε άλλωστε και φανατικοί αναγνώστες του blog του, όπου υπάρχουν οι εγκυρότερες μετεωρολογικές προγνώσεις.

Εμμανουέλα Δούση, 'ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ",ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΘΗΝΑ, 2017.

David Wallace-Wells,'ΑΚΑΤΟΙΚΗΤΗ ΓΗ',ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 2019.