Μίκης-Μάνος-Μελίνα: Τα κρυφά ραντεβού στο Παρίσι την εποχή της δικτατορίας

Απέναντί μου ο Αλέξανδρος Λυκουρέζος. Είναι μεσημέρι κι όμως εκείνος όρθιος και ανήσυχος. Ανάμεσά μας μεσολαβεί χαμηλό τραπέζι. Πάνω στο τραπέζι μερικές φωτογραφίες. Κάπως ξεθωριασμένες από τον χρόνο. Επιχειρώ να τις κοιτάξω από κοντά. Με σταματάει. Και μου λέει: «Πρέπει πρώτα να σου αφηγηθώ ένα από τα πολλά περιστατικά με Μίκη, Μάνο και Μελίνα στο Παρίσι του 1971».

Παρένθεση. Επιστροφή στον χρόνο. Πριν από μισό αιώνα και κάτι ψιλά. Είναι 1970. Η Ελλάδα στενάζει. Ο Μίκης, κρατούμενος, αποκλεισμένος, ανάμεσα στα άλλα, γράφει: «Ολες της γης οι οχιές δαγκώνουν τα σπλάχνα μου».

Σκηνή 1:
Η μεγάλη απόδραση

Στο μεταξύ επικρατεί παγκόσμια αναταραχή. Ιδιαιτέρως σε κύκλους καλλιτεχνών, συγγραφέων και διανοουμένων. Σχηματίζονται επιτροπές απελευθέρωσής του. Μα είναι δυνατόν ένας τόσο προικισμένος, τόσο σπουδαίος μουσικοσυνθέτης και αγωνιστής να βρίσκεται στο έλεος άθλιων χουντικών δεσμοφυλάκων;

Ο πολιτισμένος κόσμος αισθάνθηκε ντροπή. Η περίπτωση του Μίκη, το δημοκρατικό φύλλο συκής. Ανάμεσα στο πλήθος των υπογραφών ο Αμερικανός συγγραφέας Αρθουρ Μίλερ, ο Σοβιετικός συνθέτης Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ο Αγγλος πρωταγωνιστής Λόρενς Ολίβιε, ο Γάλλος ηθοποιός Ιβ Μοντάν. Ενας κι ένας.

Η πίεση είναι αφόρητη. Ο Παπαδόπουλος και οι λοιποί συμμορίτες με την πλάτη στον τοίχο. Εκτός των άλλων, ο Μίκης πάσχει από φυματίωση. Μετά από συνεννοήσεις καταφθάνει ειδικό αεροσκάφος με τον Γάλλο πολιτικό Ζαν-Ζακ Σερβάν Σρεμπέρ. Το αεροσκάφος προσγειώνεται σε ειδικό αεροδρόμιο του Αριστοτέλη Ωνάση έξω από την Αθήνα.

Η μεταφορά πρέπει να γίνει με άκρα μυστικότητα. Για τον φόβο των Ιουδαίων. Μπας και ξεσηκωθούν τα πλήθη. Ο Μίκης επιβιβάζεται και το αεροσκάφος προσγειώνεται στο αεροδρόμιο Λε Μπουρζέ της γαλλικής πρωτεύουσας. Εκεί τον περιμένουν να τον υποδεχτούν η Μελίνα Μερκούρη, ο Ζυλ Ντασσέν και ο Κώστας Γαβράς. Εναν χρόνο πριν, ο Κώστας Γαβράς είχε ολοκληρώσει τα γυρίσματα του «Ζ», από το ομότιτλο χρονικό του Βασίλη Βασιλικού με μουσική Μίκη Θεοδωράκη.

Η κατάσταση της υγείας του Μίκη καθόλου καλή. Αμέσως μεταφέρεται σε νοσοκομείο για τις πρώτες βοήθειες εναντίον φυματίωσης. Το εξωφρενικό, ένα από τα εξωφρενικά, τα παγκόσμια ρεκόρ Γκίνες του Μίκη, αφορά την κατάσταση της υγείας του. Πώς είναι δυνατόν, πώς άντεξε και πώς κατάφερε να προσεγγίσει τα 100 χρόνια, έναν ολόκληρο αιώνα, μετά από τόσα ανελέητα και σχεδόν θανατηφόρα βασανιστήρια; Και κοντά σ’ αυτά και με φυματίωση! Απίστευτο. Ο,τι δεν σε σκοτώνει σε δυναμώνει. Ο Μίκης δεν δυνάμωσε. Ατσαλώθηκε!

Σκηνή 2:
Η «απουσία» του Μάνου Χατζιδάκι

Επακολουθούν ταξίδια και μεγάλες συναυλίες στη Χιλή, στο Ισραήλ και αλλού. Ο Μίκης το 1971 ηχογραφεί στο Λονδίνο τα «Τραγούδια του αγώνα». Μικρόφωνο τώρα στον Αλέξανδρο Λυκούρεζο. Το περιστατικό ακριβώς πριν από μισό αιώνα. Και είναι αποκαλυπτικό. Η μεγάλη, αληθινή φιλία ποτέ δεν πεθαίνει:

«Εκείνη την εποχή η Μελίνα με τον Τζούλι (εννοεί τον Ζυλ Ντασσέν) και ο Μίκης με την οικογένειά του, τη Μυρτώ και τα δύο παιδιά τους, τη Μαργαρίτα και τον Γιώργο, ζούσαν στο Παρίσι. Φυσικά ο Μίκης πηγαινοερχόταν για συναυλίες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Υδρογείου».

-Και ο Μάνος;
«Ο Μάνος είχε βρει καταφύγιο στη Νέα Υόρκη, αλλά ενίοτε μπαινόβγαινε στην Ελλάδα. Ηταν ο μόνος απ’ αυτή την τριάδα που μπορούσε να επισκέπτεται τα πάτρια εδάφη».

-Κι εσύ;
«Εγώ στο Λονδίνο αλλά μερικές φορές επισκεπτόμουν το Παρίσι».

-Και η σχέση των τριών πως ήταν; Φιλική;
«Πάντα ήταν φιλική. Ιδιαίτερα η Μελίνα με τον Μάνο. Αλλά εκείνη τη χρονιά η φιλία τους ήταν τραυματισμένη. Γκρίζα σύννεφα ανάμεσά τους. Ο λόγος εντελώς πολιτικός. Ο Μίκης φυσικά αντιστασιακός. Ορκισμένα και φανατικά αντιστασιακός. Το ίδιο και η Μελίνα. Αυτοί οι δύο, λόγω δημοσιότητας και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων, κρατούσαν τα λάβαρα της αντιχουντικής αντίστασης. Με πολλά πρωτοσέλιδα στον ευρωπαϊκό Τύπο».

-Και ο Μάνος;
«Ο Μάνος απών. Αυτό τους είχε ενοχλήσει. Αυτή η απουσία είχε τραυματίσει τη σχέση τους. Οπως σου είπα στην αρχή, ανάμεσα σε Μελίνα και Μάνο επικρατούσε κάτι περισσότερο από αγάπη, θα το έλεγα λατρεία. Κι όμως, τα συναισθήματά τους προς αυτόν είχαν παγώσει, επειδή ο Μάνος δεν είχε στρατευτεί στον αντιχουντικό αγώνα».

Σκηνή 3:
«Η εποχή της Μελισσάνθης»

-Κι έτσι βρέθηκαν και οι τρεις στο Παρίσι.
«Στο διαμέρισμα της Μελίνας και του Τζούλι επί της Rue de Seigne (σ.σ.: οδός Σηκουάνα). Ετυχε να είχε έρθει ο Μάνος από τη Νέα Υόρκη φέρνοντας μαζί του τα πρώτα σχεδιάσματα από την “Εποχή της Μελισσάνθης”».

-Αν δεν κάνω λάθος, ένα έργο που αναφέρεται στην απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Γερμανούς και στα γεγονότα που τη σημάδεψαν.
«Κάπως έτσι. Τότε λοιπόν μου ήρθε μια ιδέα. Μια ιδέα αποκατάστασης, συμφιλίωσης και ενότητας. Να πάρω πρωτοβουλία ώστε αυτή η συμφιλίωση να γίνει πραγματικότητα. Δεν μπορεί, είπα. Πάση θυσία πρέπει να τα βρουν».

-Και το είπες στη Μελίνα;
«Οχι· η Μελίνα δεν ήξερε τίποτα σχετικά με αυτή τη σκέψη μου. Τι έκανα; Το πρώτο, να ενημερώσω τον Μάνο. Φυσικά συμφώνησε αμέσως. Το ίδιο έκανα και με τον Μίκη. Κι εκείνος συμφώνησε. Οι δύο από τους τρεις ήταν με το μέρος μου. Το σχέδιο ήταν να έρθουν εκείνοι από το ξενοδοχείο όπου έμενα και στη συνέχεια οι τρεις μας να χτυπήσουμε την πόρτα της Μελίνας».

Οπως είναι γνωστό, το σπίτι της Μελίνας όχι μόνο φιλόξενο, αλλά περίπου κέντρο διερχομένων Ελλήνων της αλλοδαπής. Κάτι σαν στρατηγείο.

Σκηνή 4:
Η αγάπη ποτέ δεν πεθαίνει

«Ακριβώς έτσι ήταν. Η συνέχεια λοιπόν ήταν άκρως συγκινητική. Φτάσαμε στο διαμέρισμα, χτυπήσαμε την πόρτα, η Μελίνα άνοιξε, μας είδε, στην αρχή στιγμιαία τα ’χασε και αμέσως μετά συγκινημένη έπεσε στην αγκαλιά του Μάνου και του Μίκη. Χωρίς να αρθρωθεί ίχνος πολιτικών επιχειρημάτων, τα σύννεφα έφυγαν, ο ουρανός καθάρισε και η σχέση τους συνεχίστηκε. Εναγκαλισμοί, τρυφερότητες και αγάπες. Πλήρης αποκατάσταση».

-Μόνο οι τρεις;
«Αν θυμάμαι καλά, παρών ήταν και ο Μιχάλης Κακογιάννης. Τα συναισθήματα να ξεχειλίζουν παντού. Μπορείς να φανταστείς την εικόνα. Και έτσι μετά από λίγο ο Μάνος κάθεται στο πιάνο και αρχίζει να παίζει διάφορες μελωδίες. Ταυτόχρονα η Μελίνα πεσμένη στο πάτωμα να τραγουδάει και όλοι εμείς να ακούμε και να απολαμβάνουμε».

-Ο Μίκης τι έλεγε;
«Καμία αναφορά στο περιστατικό και στην απουσία του Μάνου από τον αντιχουντικό αγώνα. Σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Ολα όμορφα, φιλικά και αγαπημένα».

-Πόσον καιρό τούς γνώριζες;
«Από το 1953 είχα γνωριστεί και με τους δύο. Ιδιαιτέρως με τον Μάνο. Κάπως λιγότερο με τον Μίκη. Εξάλλου πρέπει να σου πω ότι στα πρώτα χρόνια της δικηγορίας μου, αμέσως μετά που πήρα την άδεια άσκησης επαγγέλματος, ανάμεσα στους πελάτες μου ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις, η Μελίνα Μερκούρη, ο Τάκης Χορν, ο Μιχάλης Κακογιάννης. Μη φανταστείς τίποτα κακουργήματα. Απλές, καθημερινές, τρέχουσες υποθέσεις διεκπεραίωνα για λογαριασμό τους».

-Και η σχέση του Μίκη με τον Μάνο;
«Για να καταλάβεις την ποιότητα και την ανθεκτικότητα του φιλικού δεσμού τους και της εκτίμησης που έτρεφε ο ένας για τον άλλον, θα σου θυμίσω τα δύο μεγάλα άρθρα που έγραψε ο Μίκης μετά τον θάνατο του Μάνου. Μάλιστα τα δύο αυτά άρθρα φιλοξενούνται σε ένα μικρό βιβλιαράκι. Τα καλύτερα λόγια που έχω διαβάσει για τον Μάνο, τον άνθρωπο, τον χαρακτήρα του, το έργο του και τη φιλία τους».

-Τους έβλεπες συχνά;
«Κυρίως τον Μάνο. Μια εποχή, κάθε μεσημέρι στον παλιό “Φλόκα”, εκεί όπου σήμερα είναι το attica, ο Μάνος έτρωγε παρέα με τον Νίκο Γκάτσο. Αν θυμάμαι καλά είχε έρθει δύο φορές και ο Οδυσσέας Ελύτης, αλλά και ο Σταύρος Ξαρχάκος, όπως και ο δημοσιογράφος των “Νέων” Γιώργος Πηλιχός. Από κοντά κι εγώ ως νεότερος της παρέας».

Σκηνή 5:
Ο διπλός «Επιτάφιος»

Ηρθε η στιγμή του «Επιτάφιου»: «Κι αν δε λυγάω σε προσευχή, τα χέρια κι αν δεν πλέκω / γιε μου, το ξέρεις, πιο από πριν τώρα κοντά σου στέκω».

Θυμήθηκα τον στίχο. Από τον «Επιτάφιο» που έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος το 1936 και που περίπου 20 χρόνια αργότερα ο Μίκης το απογείωσε στη στρατόσφαιρα της απόλυτης, μοναδικής δημιουργίας. Και το είπα στον Αλέξανδρο Λυκουρέζο. Κι εκείνος με τη σειρά του, θυμήθηκε: «Για να καταλάβεις ποιότητα και ανθεκτικότητα φιλίας σε παραπέμπω στην πρώτη εκτέλεση του “Επιτάφιου” με Μάνο Χατζιδάκι και Νανά Μούσχουρη».

-Υπήρξε και δεύτερη. Νομίζω ταυτόχρονη.
«Ναι, υπήρξε με τον Μίκη και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση».

-Oπως έλεγε ο Μίκης σε μία από τις τόσες ποταμιαίες και σαρωτικές συνεντεύξεις του, με τον «Επιτάφιο» υπήρξε διαμάχη. Ο Πατσιφάς της Λύρας επέμενε η εκτέλεση να γίνει με Μάνο και Μούσχουρη, ενώ ο Μίκης απαιτούσε να γίνει η δική του με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ο λόγος, όπως έλεγε ο Μίκης, ήταν το ύφος της εκτέλεσης. Ο Πατσιφάς τον ήθελε μαλακό, ο Μίκης σκληρό. Μάλιστα ο Μίκης έλεγε πως έτσι με τη «μαλακή» εκτέλεση ο Πατσιφάς επιδίωκε να τον πουλήσει στους θαμώνες του Κολωνακίου.

«Πάντως, έτσι κι αλλιώς, σημασία έχει ότι ο Μάνος με τον “Επιτάφιο” υπηρέτησε το έργο του Μίκη. Τι λέμε τώρα - και οι δύο ήταν γίγαντες».

-Τον Μίκη τον έβλεπες;
«Μετά τον θάνατο του Μάνου, τον επισκεπτόμουν στο σπίτι του με θέα την Ακρόπολη. Αλλά θα σου πω μια λεπτομέρεια. Και οι δύο γεννήθηκαν τον ίδιο χρόνο, δηλαδή το 1925. Ο Μίκης τον Ιούλιο εκείνης της χρονιάς στη Χίο, ο Μάνος τον Οκτώβριο στην Ξάνθη. Δηλαδή ο Μίκης ήταν μόλις τρεις μήνες μεγαλύτερός του».

-Αλλά ο Μάνος «έφυγε» πολύ νωρίτερα, τον Ιούνιο του 1994, προτού καν κλείσει τα εβδομήντα.
«Είναι ζήτημα DNA και κυττάρων. Ο Μίκης παραλίγο να πιάσει τον αιώνα. Θέλω να σου πω ότι αισθάνομαι προνομιούχος. Μεγάλωσα και γαλουχήθηκα με τις απόψεις, το ήθος και τα έργα τους».

Σκηνή 6:
Επίλογος με το Σχέδιο Ανάν

Δεν τελειώσαμε. Υπάρχει και δεύτερο περιστατικό που έζησε μαζί του ο Αλέξανδρος Λυκουρέζος. Η Κύπρος, το Δημοψήφισμα, ο Τάσσος Παπαδόπουλος, το ΑΚΕΛ και το Σχέδιο Ανάν.

-Πώς ήταν με τον Μίκη;
«Πώς να ήταν; Πάντα γοητευτικός, πάντα πληθωρικός και πάντα πολύ ζωντανός».

-Προσπαθούσε, επιχειρούσε να επιβάλει τις πολιτικές του απόψεις;
«Ποτέ δεν το προσπάθησε. Θα σου φέρω ένα άλλο παράδειγμα από ένα περιστατικό που το έζησα. Τότε με το Σχέδιο Ανάν για την Κύπρο. Το έζησα από κοντά. Τότε λοιπόν, επί προεδρίας Τάσσου Παπαδόπουλου στην Κύπρο, εγώ, όπως και πολλοί άλλοι, είχα διαφωνήσει με το Σχέδιο Ανάν. Είχα τοποθετηθεί δημοσίως. Στην προσπάθειά μου λοιπόν να πείσω και να εξασφαλίσω όσο περισσότερα μεγάλα ονόματα αποφάσισα να ζητήσω και τη γνώμη του Μίκη».

-Και αυτός εναντίον; Πάντως πρέπει να σου πω ότι εγώ ήμουν υπέρ. Τέλος πάντων...
«Ο Μίκης απέφευγε να πάρει θέση δημοσίως. “Αλέξανδρε”, μου είπε, “δεν μπορώ να το κάνω, ο Γιώργος Βασιλείου (σ.σ.: άλλοτε Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας) είναι φίλος μου. Αλλωστε, είναι και το ΑΚΕΛ, όχι δεν μπορώ να το κάνω».

-Και σε απέφυγε;
«Καθόλου. Συνέβη το εξής περιστατικό, δείγμα της προσωπικότητας του Μίκη. Οκτώ ημέρες πριν από το Δημοψήφισμα στην Κύπρο, ακούω τη φωνή του στο τηλέφωνο να μου λέει: “Αλέξανδρε, άλλαξα γνώμη”. Πώς κι έτσι; Τι έγινε; “Ενα βιβλίο που διάβασα άλλαξε τη σκέψη μου. Συμφωνώ μαζί σου. Κι εγώ εναντίον Σχεδίου Ανάν”. Του λέω: “Στείλε μου τώρα επειγόντως με fax το κείμενο της διαφωνίας σου. Πρέπει να το προωθήσω στον Τάσσο Παπαδόπουλο”. Μου το έστειλε, το προώθησα κι έτσι έγινε πρώτη είδηση. Μεγάλη βοήθεια και επιρροή η γνώμη του».

-Πώς θα τον περιέγραφες;
«Πολλά μαζί. Ενα από τα βασικά χαρακτηριστικά του το ασυμβίβαστο του χαρακτήρα του».

-Εκείνος αριστερός και ο Μάνος δεξιός; Ετσι λένε. Εγώ πρέπει να σου πω ότι διαφωνώ.
«Κι εγώ το ίδιο. Τα μεγέθη τους και οι όγκοι τους δεν χωρούσαν σε κομματικά μαντριά. Δύο μεγάλοι, τεράστιοι, Ελληνες, τι να λέμε τώρα. Ποια Δεξιά και ποια Αριστερά. Ο Μίκης και ο Μάνος όλων των Ελλήνων».

Φεύγοντας, του διηγήθηκα μια δική μου εμπειρία με τον Μάνο. Οσο κάποιος κυβερνητικός αξιωματούχος τον πίεζε να με διώξει από το Τρίτο Πρόγραμμα, λέγοντάς του «μα γιατί κρατάς αυτόν τον παλιοκομμουνιστή;» τόσο εκείνος δεν υποχωρούσε και τόσο εγώ έκανα μουσικές εκπομπές τζαζ. Φεύγοντας από το διαμέρισμα του Αλέξανδρου Λυκουρέζου του είπα: «Δεν μελαγχολούμε». «Οχι», μου είπε, «ο Μίκης και ο Μάνος θα μας συνοδεύουν πάντα. Η αθανασία είναι ο δικός τους προορισμός».


Ειδήσεις σήμερα

Βρετανία: Προ των πυλών τεστ αίματος που εντοπίζει 50 είδη καρκίνου πριν την εμφάνιση συμπτωμάτων

Χασισοφυτεία και όπλο σε σπίτι σε χωριό των Ιωαννίνων

ΙΟΒΕ: Σημαντική ανάκαμψη των επιχειρηματικών προσδοκιών τον Αύγουστο