Πότε και πώς εγκαταστάθηκαν οι Σλάβοι και οι Βούλγαροι στα Βαλκάνια;

Οι πρώτοι αιώνες της εγκατάστασης Σλοβένων, Κροατών, Βόσνιων, Σκοπιανών, Σέρβων, Μαυροβούνιων και Βουλγάρων στη Χερσόνησο του Αίμου.
Με τους Σλάβους και την εγκατάστασή τους στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχουμε ασχοληθεί αρκετές φορές στο παρελθόν. Σήμερα θα ασχοληθούμε ξεχωριστά με την εγκατάσταση καθενός από τους λαούς που αποτελούσαν την πρώην Γιουγκοσλαβία και των Βουλγάρων, από τότε που εγκατέλειψαν την αρχική τους κοιτίδα μέχρι να αποκτήσουν μια μόνιμη τοποθεσία διαβίωσης.

Καταγωγή και αρχική κοιτίδα των Σλάβων

Οι Σλάβοι είναι ινδοευρωπαϊκός λαός που κατοικούσαν στην Ανατολική Ευρώπη από το τέλος της Εποχής του Χαλκού, δηλαδή περισσότερο από 3.000 χρόνια. Αν και δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, η αρχική τους κοιτίδα βρισκόταν στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Βιστούλα στα δυτικά, τον μέσο ρου του Δνείπερου στα δυτικά, τα Καρπάθια στον νότο και τους ποταμούς Νάρεβ και Πριπέτ στον βορρά, δηλαδή στην περιοχή της σημερινής ανατολικής Πολωνίας, δυτικής Ουκρανίας και νοτιοδυτικής Λευκορωσίας. Γείτονες των Σλάβων στην αρχική τους κοιτίδα ήταν οι βαλτικοί λαοί στον βορρά, οι Ιλλυριοί και οι Κέλτες στα δυτικά, οι Θράκες στα νότια και οι ιρανικές φυλές στα ανατολικά. Δεν γνωρίζουμε πόσοι ακριβώς ήταν οι Σλάβοι στα τέλη του 5ου αιώνα, υπολογίζονται όμως από 700.000 – 1.300.000. Ο λόγος της μετακίνησής τους, ήταν η τελευταία φάση της «μεγάλης μετανάστευσης των λαών», καθώς οι Ούννοι αρχικά και οι Άβαροι στη συνέχεια διασχίζοντας τις περιοχές όπου ζούσαν οι Σλάβοι, προκάλεσαν σ΄αυτούς μεγάλη αναστάτωση. Έτσι οι Σλάβοι, θύματα αρχικά των Αβάρων, έγιναν στη συνέχεια σύμμαχοί τους, στις κατακτήσεις τους στη Βαλκανική.

Οι Σλάβοι ΄΄χωρίστηκαν΄΄ σε τρεις ομάδες κατά τη μετακίνησή τους. Η πρώτη κινήθηκε ανατολικά- βορειανατολικά, πέρα από τον Δνείπερο, η δεύτερη εγκαταστάθηκε στην Κεντρική Ευρώπη ως τη Βαλτική Θάλασσα. Το τρίτο μεταναστευτικό ρεύμα των Σλάβων, που θα μας απασχολήσει στο σημερινό μας άρθρο, κατέβηκε προς τα νότια, ιδιαίτερα προς τα βυζαντινά εδάφη. Αρχικά, οι επιδρομές τους που ξεκίνησαν το 6ο αιώνα, είχαν προσωρινό χαρακτήρα. Περνούσαν νότια του Δούναβη, ωστόσο σύντομα επέστρεφαν στην πατρίδα τους, βόρεια του ποταμού. Το βυζαντινό κράτος, έχοντας πολλά ανοιχτά μέτωπα εκείνη την εποχή, παρά τις επιτυχίες του στα πεδία των μαχών εναντίον των Σλάβων και των Αβάρων, δεν μπόρεσε να αποτρέψει τη μόνιμη εγκατάστασή τους στα εδάφη του. Μάλιστα οι Σέρβοι και οι Κροάτες, εγκαταστάθηκαν μετά από πρωτοβουλία των Βυζαντινών στα εδάφη τους.

Σλοβένοι

Οι πρόγονοι των σημερινών Σλοβένων έφτασαν στην περιοχή των Άλπεων μαζί με τους Αβάρους στα τέλη του 6ου – αρχές του 7ου αιώνα. Εγκατεστημένοι στην πρώην ρωμαϊκή επαρχία Noricum οι Σλοβένοι συμβίωναν με τα τμήματα των λαών που κατοικούσαν στην περιοχή. Ο χώρος που κατοικούσαν, περιλάμβανε τη σημερινή περιοχή του Φρίουλι, τα περίχωρα της Τεργέστης, την Καρινθία (γερμανικά Karnten) και Στυρία που ανήκουν σήμερα στην Αυστρία. Έτσι δημιούργησαν μια εδαφική επικράτεια, που από τις λατινικές πηγές χαρακτηρίζεται «Καραντανία». Κέντρο της ήταν το κάστρο Karnburg, βόρεια της σημερινής αυστριακής πόλης Klangenfurt, ενώ λατινικές πηγές ονομάζουν τους κατοίκους της Καραντανούς. Μετά τη μεγάλη ήττα των Αβάρων στην Κων/πόλη, το 626, φαίνεται ότι τερματίστηκε η εξάρτηση των Καραντανών από τους Αβάρους. Η Καραντανία ενώθηκε (περ.632) , με σλαβικά φύλα της Τσεχίας και της Μοραβίας (κράτος του Σάμο). Γύρω στο 650, το κράτος αυτό διαλύθηκε. Το 745 όμως, οι Άβαροι επανεμφανίστηκαν και οι Σλοβένοι ζήτησαν βοήθεια από τους δυτικούς γείτονες τους, δούκες της Βαυαρίας. Το 788, οι Βαυαροί υποτάχθηκαν στους Φράγκους και μετά τη σύσταση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού έθνους, στους Γερμανούς. Έτσι, οι Σλοβένοι υποτάχθηκαν για 12 περίπου αιώνες, ως τις αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στους Γερμανούς.

Κροάτες

Οι Κροάτες αφίχθηκαν στα ΒΔ Βαλκάνια, στην πρώην ρωμαϊκή επαρχία του Ιλλυρικού (που μεταξύ 12 και 9 π.Χ αι.. είχε χωριστεί σε Δαλματία και Παννονία, στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα, μετά από πρόσκληση του αυτοκράτορα Ηράκλειου (610-641) , όπως γράφει ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος. Ως τότε κατοικούσαν στα Καρπάθια. Οι Αβαροσλάβοι είχαν καταλάβει τα Σάλωνα της Δαλματίας (προάστιο του Σπλιτ σήμερα) , πιθανότατα το 614. Οι Κροάτες εγκαταστάθηκαν ως ΄΄φοιδεράτοι΄΄ (σύμμαχοι) του Βυζαντίου με την υποχρέωση να υπερασπίζονται τη Δαλματία από τους Αβάρους. Οι Αβαροσλάβοι δεν είχαν καταστρέψει ολοσχερώς τη ρωμαϊκή Δαλματία. Μια σειρά από νησιά στην Αδριατική και καλά οχυρωμένες πόλεις (Ζαντάρ, Ντουμπρόβνικ, Κάταρο, Trogir κ.ά.) , όπου ζούσε ο λατινόφωνος, εκρωμαϊσμένος και χριστιανικός πληθυσμός παρέμεινε κάτω από βυζαντινή διοίκηση. Αυτά τα εδάφη αποτέλεσαν στη συνέχεια τη βυζαντινή Δαλματία με κέντρο την πόλη Ζαντάρ, που εξασφάλιζε στο Βυζάντιο με τα λιμάνια της την επικοινωνία από το Δυρράχιο ως την Ιστρία και τη Βενετία, αλλά και γενικότερα την Αδριατική. Οι Κροάτες εγκαταστάθηκαν στις περιοχές που περικλείονται από τη Χερσόνησο της Ιστρίας στα ΒΔ, τη σημερινή Βοσνία με τον ποταμό Vrbas στα ανατολικά, τον ποταμό Νερέτβα στον νότο και την Αδριατική στη Δύση. Μετά την κατάρρευση του αβαρικού χαγανάτου (795), οι Κροάτες προωθήθηκαν βόρεια του Ζαντάρ και ανατολικά του Σπλιτ και δυτικά της Ιστρίας. Οι Κροάτες είχαν τη δική τους τοπική εξουσία, αναγνώριζαν όμως την επικυριαρχία του Βυζαντινού αυτοκράτορα.

Σέρβοι

Ο πρώτος που αναφέρεται στην εμφάνιση των Σέρβων στη Βαλκανική Χερσόνησο, ήταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος στο έργο του «De Administrado Imperio». Σύμφωνα μ΄αυτό το έργο, ο Ηράκλειος εγκατέστησε τους Σέρβους μαζί με τους Κροάτες στα Βαλκάνια ως συμμάχους, για να ελαττωθεί ο κίνδυνος από τους Αβάρους που αποτελούσαν μεγάλο κίνδυνο για την αυτοκρατορία. Οι Σέρβοι ζούσαν ως τότε στη λεγόμενη «Λευκή Σερβία», βόρεια των Καρπαθίων και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές του σημερινού Μαυροβουνίου, της Ερζεγοβίνης, της νοτιοδυτικής Σερβίας και του Κοσόβου, ενώ βόρεια έφτασαν ως τον ποταμό Σάβο.

Για τους πρώτους δύο αιώνες μετά την εγκατάσταση των Σέρβων στα Βαλκάνια, δεν έχουμε πολλές πληροφορίες. Το μεσαιωνικό σερβικό κράτος, συγκροτήθηκε βαθμιαία στα τέλη του 9ου- αρχές 10ου αιώνα, με τη δημιουργία δύο πολιτικών κέντρων: ενός παραθαλάσσιου, της Διοκλείας, που από τον 11ο αιώνα ονομάστηκε Ζέτα και αργότερα Crna Gora/ Μαυροβούνιο και ενός εσωτερικού, της Ρασκίας, περίπου στα όρια του σημερινού Κοσόβου. Το παλαιότερο κρατικό μόρφωμα των Σέρβων δημιουργήθηκε στη Ρασκία (μεταξύ 890-930). Ωστόσο οι Σέρβοι υπέφεραν από τις βουλγαρικές επιδρομές και μόνο η διάλυση του Βουλγαρικού κράτους από τον Βασίλειο Β΄, σήμανε την επικυριαρχία του Βυζάντιου στις σερβικές περιοχές.

Όμως η βυζαντινή παρουσία στα σερβικά εδάφη ήταν βραχύβια. Η κατάλυση της βυζαντινής κυριαρχίας, έγινε πρώτα στη Διόκλεια, όταν το 1040/41 ο Στέφανος Βοϊσλάβος (1037-1051) νίκησε τον βυζαντινό στρατό και στη συνέχεια αντιμετώπισε με επιτυχία τις βυζαντινές εκστρατείες ανακατάληψης και επέκτεινε την εξουσία του και στις γειτονικές περιοχές. Έτσι η Διόκλεια αποδεσμεύθηκε από τη βυζαντινή κυριαρχία και ως το τέλος του 11ου αιώνα έπαιζε πιο σημαντικό ρόλο από τη Ρασκία στον χώρο της Βαλκανικής.

Βόσνιοι

Η εγκατάσταση των Σλάβων στον χώρο της σημερινής Βοσνίας άρχισε πριν από τα τέλη του 6ου αιώνα, πιθανότατα πριν τη μετανάστευση στα Βαλκάνια των Σέρβων και των Κροατών. Ωστόσο δεν υπάρχουν πληροφορίες για την εξέλιξη αυτής της εγκατάστασης. Για πρώτη φορά αναφέρεται η Βοσνία στον χώρο γύρω από το μετέπειτα Σαράγιεβο στο έργο του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου «De Administrado Imperio» (μέσα 10ου αιώνα) ως «το χωρίον Βόσονα» (κεφ. 32,33). Πρόκειται για περιοχή- πυρήνα της κατοπινής Βοσνίας, τη λεγόμενη Vrhbesna, στον άνω κα μέσο ρου του ομώνυμου ποταμού γύρω από το Σαράγιεβο. Η κατοπινή Ερζεγοβίνη αναφέρεται στο έργο του Πορφυρογέννητου ως «των Ζαχλούμων χώρα». Η περιοχή αυτή (Ζαχλουμία) , είχε σαν όριο στον νότο το Ντουμπρόβνικ. Έφτανε ως τις εκβολές του ποταμού Νερέτβα στην Αδριατική θάλασσα στον βορρά και περιλάμβανε και λωρίδες εδάφους κατά μήκος του ποταμού αυτού.

Ο Πορφυρογέννητος συμπεριλαμβάνει τους Ζαχλούμους στους Σέρβους. Στον βοσνιακό χώρο, ως τα τέλη του 10ου αιώνα κυριαρχούσε το Βυζάντιο και μόνο κατά τους επόμενους δύο αιώνες χρειάστηκε η βυζαντινή αυτοκρατορία να αντιμετωπίσει τους Φράγκους που είχαν διεισδύσει στην περιοχή, καθώς και τις προσπάθειες Κροατών και Σέρβων για δημιουργία ανεξάρτητων κρατών.
Επειδή η Βοσνία – Ερζεγοβίνη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της ύπαρξης σ΄αυτήν τριών θρησκευτικών δογμάτων σ΄αυτή, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά σ΄αυτό το θέμα. Το Ισλάμ εμφανίστηκε στην περιοχή στα τέλη του 15ου αιώνα. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι τρεις θρησκευτικές ταυτότητες της χώρας, άρχισαν να μετατρέπονται σε εθνικές. Οι Ρωμαιοκαθολικοί της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης ταυτίστηκαν με τους ομόθρησκους τους στην Κροατία, ενώ οι Ορθόδοξοι έγιναν Σέρβοι. Οι Μουσουλμάνοι, καθώς δεν είχαν υποστήριξη από ξένα μητροπολιτικά κέντρα, άργησαν να μετατρέψουν τη θρησκευτική τους ταυτότητα σε εθνική και αναγνωρίσθηκαν ως ξεχωριστό έθνος μόλις το 1968, αρχικά με το όνομα Μουσουλμάνοι (κάτι μάλλον ασυνήθιστο παγκοσμίως, ένα έθνος να παίρνει το όνομα του από μια θρησκεία…) και το 1995, αφού είχε προηγηθεί η διάλυσή της Γιουγκοσλαβίας και ο εμφύλιος πόλεμος, αναγνωρίστηκαν ως Βόσνιοι. Έτσι, το σημερινό κράτος της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης δεν διαθέτει ένα έθνος, αλλά τρεις σλαβικές εθνοτικές ομάδες: τους Σερβοβόσνιους, τους Κροατοβόσνιους και τους Βόσνιους- Μουσουλμάνους.

Μαυροβούνιοι

Η περιοχή του σημερινού Μαυροβουνίου αποτελούσε στην αρχαιότητα μέρος της ρωμαϊκής επαρχίας Praevalis. Στις βυζαντινές πηγές εμφανίζεται ως Διόκλεια, όνομα που πήρε από την ομώνυμη πόλη της περιοχής. Από τον 11ο αιώνα το όνομα που εμφανίζεται στις πηγές για την περιοχή αυτή είναι Ζέτα. Το όνομα Μαυροβούνιο (Crna Gora) , δόθηκε στην περιοχή κατά τον 15ο αιώνα και προήλθε είτε από το όνομα της οικογένειας των τοπικών ηγεμόνων του 15ου αιώνα, των Crnojevici, είτε από τη μετάφραση της ιταλικής ονομασίας της περιοχής Montenegro, που αναφέρεται ακόμα και σήμερα.

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, οι Σέρβοι είχαν εγκατασταθεί στη Διόκλεια κατά τον 7ο μ. Χ. αιώνα. Μάλιστα η Διόκλεια αποτέλεσε κατά τον 11ο αιώνα το πρώτο από τα δύο κέντρα στο οποίο εκδηλώθηκε η προσπάθεια συγκρότησης του μεσαιωνικού σερβικού κράτους. Τότε κατάφερε η Διόκλεια να ανεξαρτητοποιηθεί από το Βυζάντιο.

Οι Σλάβοι της λεγόμενης «Βόρειας Μακεδονίας»

Η κύρια εθνότητα του κράτους με πρωτεύουσα τα Σκόπια, οι Σλάβοι, εγκαταστάθηκαν εκεί τον 6ο αιώνα και τον 7ο αιώνα μ.Χ. αιώνα, κατά την κάθοδό τους από την αρχική τους κοιτίδα που βρισκόταν πέρα από τα Καρπάθια. Στα μεσαιωνικά χρόνια, από το 423 ως το 850, η περιοχή αυτή αποτέλεσε τμήμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στη συνέχεια, έγινε τμήμα του Α΄ (περίπου 850-1018) και του Β΄ Βουλγαρικού κράτους (1210-1250). Στη συνέχεια (τέλη του 13ου αιώνα ως τη δεκαετία του 1370), εντάχθηκε στο σερβικό κράτος. Μάλιστα το 1346 ο Σέρβος ηγεμόνας Στέφανος Δουσάν, στέφθηκε τσάρος στα Σκόπια. Στη συνέχεια, η περιοχή αυτή, όπως και ολόκληρη Βαλκανική Χερσόνησος υποτάχθηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία ως το 1912.

Οι Βούλγαροι (6ος- 7ος αιώνας)

Κλείνουμε το σημερινό μας άρθρο, με τους Βούλγαρους, που αποτελούν μια ξεχωριστή περίπτωση. Αρχικά (6ος αιώνας), στην περιοχή της σημερινής Βουλγαρίας, που αποτελούσε τότε τμήμα της βυζαντινής επικράτειας εγκαταστάθηκαν Σλάβοι. Αυτό οφείλεται στο ότι το Βυζάντιο που διεξήγαγε πολεμικές συγκρούσεις με τους Πέρσες, δεν προστάτευε επαρκώς τα βόρεια σύνορα του. Οι Σλάβοι αφομοίωσαν τους Θράκες, που κατοικούσαν ως τότε στην περιοχή.

Οι Βούλγαροι κατάγονται από την κεντρική Ασία και ανήκουν στην τουρκοαλταϊκή γλωσσική οικογένεια. Στις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα κατοικούσαν βόρεια της Αζοφικής θάλασσας και ήταν υποτελείς των Αβάρων. Η παρακμή των τελευταίων, στις αρχές του 7ου αιώνα, επέτρεψε στους Βούλγαρους να δημιουργήσουν το δικό τους ανεξάρτητο κράτος, γνωστό ως Μεγάλη (ή Παλαιά) Βουλγαρία, το οποίο εκτεινόταν στις στέπες της νότιας Ρωσίας, ανάμεσα στον ποταμό Δνείπερο και την Αζοφική θάλασσα. Ο ηγεμόνας τους Κο(υ)βράτ, διατηρούσε εξαιρετικές σχέσεις με τους Βυζαντινούς και βαφτίστηκε Χριστιανός, αν και οι ομοεθνείς του παρέμειναν για καιρό ακόμα ειδωλολάτρες. Μάλιστα ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, του απένειμε τον τιμητικό τίτλο του πατρίκιου. Το 1912, βρέθηκε κοντά στην ουκρανική πόλη Πολτάβα ένας ασύλητος τάφος, ο οποίος σύμφωνα με τον αρχαιολόγο J. Werner, ανήκει στον Κο(υ)βράτ.

Ο Κο(υ)βράτ πέθανε πιθανότατα το 650. Κάτω από την πίεση των Χαζάρων, ενός λαού τουρκικής καταγωγής, το κράτος του διασπάστηκε. Μια ομάδα με αρχηγό τον Ασπαρούχ (περ.644-701), που ήταν ένας από τους γιους του Κο(υ)βράτ, μετακινήθηκε δυτικά και εγκαταστάθηκε στις εκβολές του Δούναβη που αποτελούσαν βόρειο σύνορο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Γύρω στο 680, ο Ασπαρούχ διέσχισε τον Δούναβη και κατέλαβε τα εδάφη ανάμεσα στον Δούναβη και την οροσειρά του Αίμου. Καθώς υπέταξε τους Σλάβους της περιοχής, τους ενσωμάτωσε στην στρατιωτική δομή της φυλής του και αύξησε σημαντικά την στρατιωτική ισχύ του. Οι Βυζαντινοί αποφάσισαν να κινηθούν εναντίον των Βουλγάρων. Οι πολεμικές αποτυχίες τους όμως, οδήγησαν τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α΄ να συνθηκολογήσει (681) με τον Ασπαρούχ. Αυτό σήμαινε την αναγνώριση από το Βυζάντιο ενός ξένου και ανεξάρτητου πολιτικού κράτους στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας. Το έτος 681, θεωρείται ως αρχή της κρατικής οντότητας της Βουλγαρίας. Συμβατικά, οι Βούλγαροι πριν και μετά την εγκατάστασή τους στα Βαλκάνια και ως την αφομοίωσή τους από τους Σλάβους τον 9ο αιώνα, ονομάζονται συμβατικά «Πρωτοβούλγαροι». Έτσι, ξεχωρίζει ο τουρκόφωνος αυτός λαός των πρώτων (ή παλαιών) Βουλγάρων, από τους σημερινούς.

Επίλογος

Αναφερθήκαμε λοιπόν στην εγκατάσταση όλων των σλαβικών λαών που αποτελούσαν την τέως Γιουγκοσλαβία και των Βουλγάρων, στη Βαλκανική Χερσόνησο. Βέβαια, οι Σλάβοι δεν έμειναν εκεί. Για την κάθοδο και τις επιδρομές τους στον ελλαδικό χώρο, που απασχόλησαν και απασχολούν τους ιστορικούς, έχουμε γράψει πολλά άρθρα και θα επανέλθουμε. Στα «Σχετικά άρθρα», μπορείτε να βρείτε ένα από αυτά, με τίτλο «Εζερίτες και Μηλιγγοί: οι Σλάβοι της Πελοποννήσου», που είχε πολύ μεγάλη απήχηση και σχεδόν εκατό σχόλια!
Τα στοιχεία του σημερινού μας άρθρου, προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από το βιβλίο της Γιάννας Κατσόβσκα – Μαλιγκούδη, ΄΄Οι Σλάβοι των Βαλκανίων- ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΤΟΥΣ΄΄ , Εκδόσεις GUTENBERG, πρώτη έκδοση 2004.