Έλληνες εναντίον Φράγκων: η άγνωστη μάχη στον Ελαιώνα του Κούντουρα (1205) και η αρχή της Φραγκοκρατίας στον Μοριά

Μια από τις πλέον σκοτεινές περιόδους, όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια ιστορία, είναι ο Μεσαίωνας. Οι πηγές είναι λιγοστές και συχνά αλληλοσυγκρουόμενες. Παράλληλα, ειδικά στα θέματα που αφορούν τον ελληνικό χώρο, γίνεται από τους συγγραφείς της εποχής αναφορά σε τοπωνύμια τα οποία σήμερα δεν υπάρχουν. Έτσι, ακόμα και διακεκριμένοι σύγχρονοι ξένοι ιστορικοί, που δεν γνωρίζουν βέβαια και άριστα την ελληνική γεωγραφία, κάνουν σοβαρά λάθη. Θα ασχοληθούμε σήμερα με μία μάχη που έγινε στην Πελοπόννησο το 1205, ανάμεσα σε Έλληνες και Φράγκους. Η μάχη αυτή γνωρίζουμε ότι έγινε στον Ελαιώνα του Κούντουρα, δεν ξέρουμε όμως πού βρισκόταν αυτός ο Ελαιώνας.

Οι αναφορές στις πηγές, δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές. Φυσικά, τα σχολικά βιβλία (δεν νομίζουμε ότι κάνουμε λάθος…), δεν αναφέρονται καθόλου στη συγκεκριμένη μάχη. Είναι αμφίβολο αν τη διδάσκονται και φοιτητές των πανεπιστημίων, στα διάφορα Τμήματα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της χώρας μας. Το γεγονός ότι η μάχη αυτή ήταν η μοναδική που δόθηκε στην Πελοπόννησο μεταξύ Ελλήνων και Φράγκων και η ήττα των Ελλήνων σήμανε ουσιαστικά την αρχή της φραγκοκρατίας στο Μοριά, μάλλον δεν έχει καμία σημασία για όσους διαμορφώνουν διαχρονικά, την εκπαιδευτική πολιτική και το περιεχόμενο των σπουδών στα σχολεία και τα Α.Ε.Ι. της χώρας μας.

Δύο Φράγκοι συμμαχούν και κατακτούν τον Μοριά

Η μάχη στον Ελαιώνα του Κούντουρα, αν και καθοριστική, δεν φαίνεται να απασχολεί ιδιαίτερα τους σύγχρονους Έλληνες ιστορικούς. Εξαίρεση αποτελεί ο Μιχαήλ Κορδώσης, ο οποίος στο πρώτο τεύχος (τόμο ουσιαστικά),της περιοδικής έκδοσης ΄΄ΊΣΤΟΡΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ΄΄ που εκδόθηκε το 1986, κάνει εκτενή και ενδελεχή αναφορά στη μάχη. Ευτυχήσαμε να έχουμε στη διάθεση μας το συγκεκριμένο έντυπο και θεωρήσαμε σκόπιμο να ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο με την άγνωστη αυτή μάχη.

Πρωταγωνιστές από την πλευρά των Φράγκων, ήταν ο Γοδεφρείδος Α΄ Βιλλεαρδουίνος και ο Γουλιέλμος Σαμπλίτης. Να σημειώσουμε αρχικά, ότι στους δύο συγκεκριμένους είχαμε αναφερθεί εκτενώς στο άρθρο μας «1209: Η συνθήκη της Σαπιέντζας και το μοίρασμα του Μοριά ανάμεσα σε Βενετούς και Φράγκους», στις 28/01/2017. Εκεί είχαμε κάνει μια απλή αναφορά στη μάχη του Ελαιώνα του Κούντουρα, με την οποία θα ασχοληθούμε εκτενώς σήμερα.

Οι πηγές στις οποίες στηρίχθηκε ο Μιχαήλ Κορδώσης, είναι το «Χρονικόν του Μορέως», το οποίο γράφτηκε έναν αιώνα περίπου μετά τα γεγονότα που μας απασχολούν, πιθανότατα από κάποιον γασμούλο (με Φράγκο πατέρα και Ελληνίδα μητέρα), το έργο του Geoffroi de Villehardouin, «Η Κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης» (έτσι μεταφράστηκε στα ελληνικά), καθώς και ο Νικήτας Χωνιάτης, που ήταν σύγχρονος των γεγονότων. Όσο για τον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο, πρόκειται για τον θείο του Γοδερφείδου Α΄ Βιλλεαρδουίνου. Αλλά και στο «Χρονικόν του Μορέως», υπάρχουν τέσσερις παραλλαγές, που διαφέρουν σε αρκετά σημεία μεταξύ τους: η ελληνική, η αραγωνική, η γαλλική και η ιταλική που όμως γράφτηκε τον 16ο αιώνα και στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην ελληνική. Όπως είχαμε αναφέρει και στο άρθρο μας για τη Συνθήκη της Σαπιέντζας, ο Γοδεφρείδος Α΄ Βιλλεαρδουίνος (γαλλ. Geoffri de Villehardouin Α΄), ξεκίνησε στο πλαίσιο της Δ΄ Σταυροφορίας να πάει στους Αγίους Τόπους. Φτάνοντας στη Συρία, πληροφορήθηκε την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους σταυροφόρους και αποφάσισε να μεταβεί και αυτός στη Βασιλεύουσα. Μια σφοδρή τρικυμία όμως, τον έφερε στην Μεθώνη.

Στη διάρκεια του χειμώνα του 1204, ο άρχοντας της Μεθώνης Ιωάννης Καντακουζηνός, του ζήτησε να τον βοηθήσει να καταλάβει τις γειτονικές ελληνικές πόλεις (Έλληνας εναντίον Ελλήνων…) κάτι που έγινε. Όμως λίγο αργότερα ο Ιωάννης Καντακουζηνός πέθανε (1205) και ο γιος του Μιχαήλ, στράφηκε εναντίον του. Όταν ο Φράγκος βασιλιάς της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιος Μομφερατικός που πολεμούσε εναντίον του Λέοντα Σγουρού, πληροφορήθηκε ότι ο Γοδεφρείδος Α΄, βρισκόταν στη Μεθώνη, τον κάλεσε να πολεμήσει μαζί του. Πραγματικά, μετά από έξι μέρες ο Γοδεφρείδος Α΄, με έφιππους Φράγκους ιππότες, έφτασε στο Ναύπλιο. Εκεί συνάντησε τον παλιό του φίλο Guillaume ler de Champlitte (1160-1209), γνωστό στα ελληνικά ως Γουλιέλμο Σαμπλίτη ή Καμπανίτη (le Champenois) , από τον παππού του, κόμητα της Καμπανίας ή Καμπανέζη, τον οποίο έπεισε να επιδιώξουν την κατάληψη της χώρας που οι ντόπιοι αποκαλούσαν ΄΄Μορέα΄΄ και είχε τεράστιο πλούτο.

Η λέξη Μορέας, πρωτοεμφανίστηκε αρχικά σ΄ ένα κώδικα του 1111 και φαίνεται ότι αφορούσε την περιοχή της Ήλιδας, σταδιακά όμως απλώθηκε σε όλη την Πελοπόννησο. Ο Σαμπλίτης δέχθηκε. Έτσι οι δύο άνδρες, επικεφαλής 500-700 Φράγκων ιππέων και πεζών, καθώς ο Βονιφάτιος αποφάσισε να αναχωρήσει για τη Θεσσαλονίκη και τους ενίσχυσε με μερικές εκατοντάδες άνδρες, ξεκίνησαν να πραγματοποιήσουν το φιλόδοξο σχέδιο τους.

Η μάχη στον Ελαιώνα του Κούντουρα.

Δυστυχώς, υπάρχει μεγάλη διχογνωμία μεταξύ των πηγών για το πότε καταλήφθηκαν οι διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου. Δεν θ΄ ασχοληθούμε περισσότερο με αυτό το ζήτημα. Πάντως, οι Έλληνες θορυβημένοι από τις επιτυχίες των Φράγκων αποφάσισαν να ενωθούν για να τους αντιμετωπίσουν. Οι περισσότεροι προέρχονταν από το Νίκλι και τη Βελιγοστή της Αρκαδίας, από τη Λακεδαίμονα και από χωριά του Λάκκου Μεσσηνίας. Μαζί με τους Έλληνες, πολέμησαν και Σλάβοι Μηλιγγοί του Ταϋγέτου. Πρόκειται για τους μόνους Σλάβους που δεν είχαν αφομοιωθεί από τους Έλληνες και αναφέρονται ως και τα μέσα του 14ου αιώνα. Συγκεντρώθηκαν 4.000- 5.000 άνδρες, ιππείς και πεζοί. Σύμφωνα με τη γαλλική παραλλαγή του Χρονικού, αρχηγός των Ελλήνων ήταν κάποιος Michalis. Πρόκειται προφανώς για τον ηγεμόνα του Δεσποτάτου της Ηπείρου Μιχαήλ Δούκα. Παρά την αριθμητική τους υπεροχή οι Έλληνες, που δεν φαίνεται ότι ήταν εμπειροπόλεμοι, παρασύρθηκαν σε ανοιχτό χώρο στους Κηπησκιάνους (Καψικία) , «όπου το κράζουν όνομα του Κούντουραν ελαιώνα» και υπέστησαν πανωλεθρία. Οι περισσότεροι σκοτώθηκαν. Ας δούμε πώς περιγράφει η ελληνική εκδοχή του «Χρονικού του Μορέως» τη μάχη:

΄΄Με προθυμίαν αρχάσασιν τον πόλεμο οι Ρωμαίοι διότι ολίγους τους έβλεπαν, ύστερα εμετενοήσαν.

Τι να σε λέγω τα πολλά και τι το διάφορόν μου;…
Τον πόλεμον εκέρδισαν ετότε εκείν’ οι Φράγκοι
όλους εκατασφάξασιν, ολίγοι τους εφύγαν.
Αυτόν και μόνον τον πόλεμον εποίκαν οι Ρωμαίοι
εις τον καιρόν που εκέρδισαν οι Φράγκοι τον Μορέαν…
Κι αφότου εκερδίσασιν την Καλομμάτα(σημ. προφανώς έτσι ονομαζόταν τότε η Καλαμάτα) οι Φράγκοι
κ’ είδον τον τόπον έμνοστον, απλήν, χαριτωμένον,
τους κάμπους γαρ και τα νερά, το πλήθος των λιβαδίων»…

Μετά τη νίκη αυτή, ο Γοδεφρείδος και ο Σαμπλίτης, κατέλαβαν εύκολα ή δύσκολα και τα υπόλοιπα κάστρα του Μοριά και έγιναν κύριοι της Πελοποννήσου.

Πού βρισκόταν ο Ελαιώνας του Κούντουρα;

Ένα από τα βασικότερα θέματα που απασχόλησαν τους ιστορικούς, ήταν και είναι η εύρεση της τοποθεσίας τόπου βρισκόταν ο Ελαιώνας του Κούντουρα. Διατυπώθηκαν πολλές απόψεις, καθώς η μόνη πρόσθετη πληροφορία που δίνουν οι πηγές, είναι ότι βρισκόταν σε απόσταση μιας μέρας δρόμο από τη Μεθώνη, που είναι περίπου 60 χιλιόμετρα. (Βιλλεαρδουίνος). Επίσης, στο «Χρονικόν του Μορέως», αναφέρεται ότι τα ελληνικά στρατεύματα συγκεντρώθηκαν πριν τη μάχη στον Χρυσορρέα.

Ο Η. Μουνδρέας το 1975, αναφέρει την ύπαρξη τοπωνυμίου «Χρυσορρό» στις δυτικές υπώρειες της ακρόπολης της αρχαίας Θουρίας. Σύμφωνα με την «Αρχαιολογική Εφημερίδα», του 1911 και τον Η. Μουνδρέα, «Χρυσορέας» (δωρικός, μεσαιωνικός και νεότερος τύπος) και «Χρυσορόης» (μεταγενέστερος), σημαίνει χρυσόρειθρος, ποτάμι δηλαδή που παρασύρει ψήγματα χρυσού. Έτσι ονομαζόταν στην αρχαιότητα ο Νείλος και ο Πακτωλός. Ο Χρυσορρέας λοιπόν, ήταν ποταμός στην κοίτη του οποίου υπήρχαν ψήγματα χρυσού από χρυσοφόρα στρώματα ή αρχαίους τάφους.

Ο Μιχαήλ Κορδώσης και άλλοι, ταυτίζουν τον Χρυσορρέα με τον ποταμό Ξερίλα, ο οποίος πηγάζει από το Δυρράχιο Αρκαδίας, περνά από την Πυλιανή και χύνεται στον Πάμισο λίγο νοτιότερα από τη Θουρία. Πιθανότατα λοιπόν, ο ελληνικός στρατός συγκεντρώθηκε πρώτα στις παρυφές της πεδιάδας της Καλαμάτας, κοντά στον ποταμό Ξερίλα, έπειτα όμως παρασύρθηκε στην πεδιάδα από τους εμπειροπόλεμους Φράγκους και νικήθηκαν εύκολα. Φαίνεται επίσης, ότι οι Λακεδαιμόνιοι που πήραν μέρος στη μάχη του Ελαιώνα του Κούντουρα, ήταν άνδρες ου Λέοντα Χαμάρετου, «δυνάστη της Λακεδαίμονος», κατά τον Μ. Κορδώση.

Επίσης δεν αποκλείεται στρατεύματα να έστειλε και ένας άλλος άρχοντας της Πελοποννήσου, ο Γεώργιος Ευδαιμονογιάννης, συγγενής των Δουκάδων της Ηπείρου.

Ο Σπυρίδων Λάμπρος, τοποθετεί τον χώρο της μάχης όχι μακριά από την Καλαμάτα και «περί το ακρωτήριον το καλούμενον σήμερον Σκενό». Ακολουθεί την ιταλική παραλλαγή του «Χρονικού του Μορέως» που συσχετίζει την τοποθεσία «Κηπησκιάνοι» με το Capo Schieno. Ωστόσο, όπως γράφει Μ. Κορδώσης, «ακρωτήριο με το όνομα Σκενό δεν βρήκαμε κοντά στην Καλαμάτα».

Την ίδια άποψη με τον Κορδώση, έχει και ο Στέφανος Δραγούμης, ο οποίος αναφέρει ότι στη γαλλική παραλλαγή του «Χρονικού», στον πίνακα των κυρίως ονομάτων (σελ 414), γράφονται τα εξής: «Coundouros, dans la valee de Pamisos», και παραπέμπει στην παράγραφο 113, όπου το όνομα Coundouros, αναφέρεται σε ελαιώνα που βρίσκεται στην περιοχή της Καψηκίας, την οποία τοποθετεί στην κοιλάδα του Πάμισου (σελ. 413). Φαίνεται λοιπόν, ότι η άγνωστη, αλλά καθοριστική αυτή μάχη, έγινε μεταξύ άνοιξης και φθινόπωρου 1205 στη Μεσσηνία, στην περιοχή της αρχαίας Θουρίας (περίπου 10 χλμ. ΒΔ της Καλαμάτας).

Νίκλι, Βελιγοστή, Αράκλοβο: Πού βρισκόταν αυτές οι τοποθεσίες;

Κλείνουμε αυτό το άρθρο, με μερικές πληροφορίες για τρία τοπωνύμια: το Νίκλι, τη Βελιγοστή και το Αράκλοβο.

Όπως είδαμε, στη μάχη μεταξύ Ελλήνων και Φράγκων, πήραν μέρος άνδρες από τη Βελιγοστή και το Νίκλι. Πού βρισκόταν όμως αυτές οι πόλεις; Η Βελιγοστή ήταν ακμαία πολιτεία της πελοποννησιακής ενδοχώρας κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Βρισκόταν στη νοτιοδυτική περιφέρεια της λεκάνης της Μεγαλόπολης, μεταξύ Σινάνου και Λεονταρίου. Η θέση της ήταν κομβική γιατί έλεγχε την επικοινωνίας μεταξύ βόρειας και νότιας Πελοποννήσου. Μαζί με το Νίκλι αποτελούσαν «χώρες προεστές εις όλον τον Μορέαν».

Η ακριβής θέση της, δεν είναι γνωστή. Ο A. Buchon την τοποθετεί στο χωριό Σαμαρά της Φαλαισίας. Ο J. Schmitt, στο χωριό Καμάρα της Φαλαισίας,ενώ ο B. Brue, αναφέρει και χείμαρρο με αυτό το όνομα.

Το Νίκλι, ήταν μεσαιωνική οχυρωμένη πόλη στην Αρκαδία με αξιόλογο κάστρο και μεγάλη σπουδαιότητα στα χρόνια της φραγκοκρατίας. Είναι χτισμένο στη θέση της παλαιοχριστιανικής Τεγέας και αναφέρεται και με τα ονόματα Αμύκλι, Αμύκλιον, Αμύκλιν, Μύκλιν, Νύκλιν και Νύκλι.

Τέλος, θα κάνουμε και μία αναφορά στο Αράκλοβο, το οποίο κατέλαβαν με μεγάλη δυσκολία οι Φράγκοι, λόγω της ηρωικής αντίστασης του τοπικού χωροδεσπότη Βουτσαρά Δοξαπατρή (δείτε περισσότερα στο άρθρο μας για τη Συνθήκη της Σαπιέντζας). Το Αράκλοβο (ή Ράκλοβον ή Ορεόκλοβον ή Εριόκλοβον) βρισκόταν σε επίκαιρη θέση στη μεσαιωνική περιφέρεια των Σκορτών (σημερινή Γορτυνία και μέρος των περιοχών Ολυμπίας και Μεγαλόπολης). Στους Φράγκους του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, το κάστρο ήταν γνωστό με το όνομα Bucelet ή Buchelet. Ο Ν. Βέης, τοποθετεί το Αράκλοβο κοντά στο χωριό Άλβαινα, ο Βοη κοντά στο χωριό Σμέρνα, ενώ ο Σ. Δραγούμης στο ύψωμα ΝΔ του χωριού Πλατιάνα της Ολυμπίας. Τέλος, ο Θ. Βαγενάς το ταυτίζει με το κάστρο Παλαιόκαστρο(v) της Γορτυνίας.

Επίλογος

Αναφερθήκαμε όσο πιο διεξοδικά μπορούσαμε, σε μια σπουδαία μάχη, που καθόρισε το μέλλον της Πελοποννήσου για 250 περίπου χρόνια, ως την οθωμανική κατάκτηση. Δυστυχώς, όπως αναφέραμε, η μάχη στον Ελαιώνα του Κούντουρα, δεν έχει τη θέση που της αρμόζει στην ελληνική ιστορία. Η χώρα μας είχε στο παρελθόν σπουδαίους μεσαιωνοδίφες – βυζαντινολόγους. Αναφέρουμε ενδεικτικά, τους Κ. Σάθα, Σ. Λάμπρο, Ν. Βέη, Κ. Άμαντο, Δ. Ζακυθηνό, Α. Αδαμαντίου κ.ά.

Όλοι αυτοί, με επίπονες προσπάθειες και πενιχρά μέσα, έφεραν στο φως πολλά και σημαντικά στοιχεία. Αλλά και πολλοί ξένοι ασχολήθηκαν με τη μεσαιωνική Ελλάδα. Δυστυχώς, σήμερα δεν βλέπουμε ανάλογο ενδιαφέρον (φωτεινή εξαίρεση είναι ο πανεπιστημιακός κύριος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης που μας έχει δώσει και στοιχεία για αρκετά άρθρα και ο συνάδελφός του κύριος Ν.Νικολούδης). Έτσι, βρίσκουν την ευκαιρία διάφοροι κακοπροαίρετοι, να αμφισβητήσουν τη συνέχεια του Ελληνισμού και να παρουσιάσουν την Ελλάδα του Μεσαίωνα, ως μία χώρα την οποία κατοικούσαν κάποιας ακαθόριστης προέλευσης (καθώς ούτε οι ίδιοι ξέρουν…) λαοί…

Πηγές: Μιχαήλ Κορδώσης, «Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΦΡΑΓΚΟΥΣ», στην περιοδική έκδοση «ΙΣΤΟΡΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ», τ. 1, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ – ΓΙΑΝΝΕΝΑ 1986. «ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ», Επιμέλεια Έκδοσης Νικόλαος Γ. Νικολούδης, Εκδόσεις Μυρμιδόνες 2010.

«ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΤΟΥ ΜΟΡΕΩΣ», εκδόσεις ΕΚΑΤΗ

ΣΤΕΦΑΝΟΥ Ν. ΔΡΑΓΟΥΜΗ, «ΧΡΟΝΙΚΩΝ ΜΟΡΕΩΣ ΤΟΠΩΝΥΜΙΚΑ –ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΑ- ΙΣΤΟΡΙΚΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ 2006, Α’ ΕΚΔΟΣΗ 1921.

WILLIAM MILLER «Η ΦΡΑΓΚΟΓΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1204-1556», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ» 1990.