Ρωσική γρίπη (1889-1890): προκλήθηκε από κορωνοϊό η θανατηφόρα αυτή πανδημία;

Μία από τις πλέον άγνωστες και θανατηφόρες πανδημίες στην παγκόσμια ιστορία, ήταν η λεγόμενη «ρωσική γρίπη» ή «ασιατική γρίπη», που ξεκίνησε από την Μπουχάρα που τότε ανήκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία (σήμερα ανήκει στο Ουζμπεκιστάν και φημίζεται για τα χαλιά της) τον Μάιο του 1889. Άρχισε σταδιακά να επεκτείνεται από τον Οκτώβριο του 1889 ως τα τέλη του 1890, το δεύτερο «κύμα» της είχε διάρκεια από τον Μάρτιο ως τον Ιούνιο του 1891 και το τρίτο από τον Νοέμβριο του 1891 ως τον Ιούνιο του 1892. Δύο μικρότερης έντασης «κύματα», τον χειμώνα του 1893-1894 και στις αρχές του 1895 ολοκλήρωσαν τον κύκλο της «ρωσικής γρίπης», όπως ήταν γνωστή για πολλές δεκαετίες.

Από τις αρχές του 21ου αιώνα όμως, επιστημονικές έρευνες έδειξαν ότι μάλλον δεν επρόκειτο για μία γρίπη, όπως π.χ. η Ισπανική γρίπη του 1918, αλλά για μία πανδημία που προκλήθηκε από τον ανθρώπινο κορωνοϊό OC43.

Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ως «Russian influenza» ή «Russian flu»

Η αρχή και η μετάδοση της «ρωσικής γρίπης»

Όπως αναφέραμε και παραπάνω η ρωσική γρίπη πρωτοεμφανίστηκε στην Μπουχάρα τον Μάιο του 1889. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ούτε αεροπλάνα, ούτε αυτοκίνητα, τα οποία βρίσκονταν σε εμβρυϊκή κατάσταση, καθώς μόλις το 1886 ο Γερμανός μηχανικός και εφευρέτης Karl Friedrich Benz (1844-1929) κατασκεύασε το πρώτο αυτοκίνητο όχημα με κινητήρα εσωτερικής καύσης, ενώ η μαζική παραγωγή αυτοκινήτων ξεκίνησε αρκετά χρόνια αργότερα.

Έτσι μοναδικά μέσα μαζικής μεταφοράς ήταν τα πλοία και τα τρένα. Οι σιδηρόδρομοι μάλιστα, γνώριζαν μεγάλη άνθηση εκείνη την εποχή. Ο Υπερκασπικός σιδηρόδρομος που είχε κατασκευαστεί μεταξύ 1879 και 1886, έπαιξε βασικό ρόλο στη μετάδοση της «ρωσικής γρίπης». Αρχικά η γραμμή ξεκινούσε από το Uzun-Ada στην Κασπία, αλλά αργότερα μεταφέρθηκε βορειότερα, στο λιμάνι του Krasnovodsk. Ο σιδηρόδρομος διερχόταν κι από την Μπουχάρα, απ’ όπου το 1888 επεκτάθηκε και προς τη Σαμαρκάνδη. Δυστυχώς όμως, εκτός από όλα τα πλεονεκτήματα αυτής της επέκτασης, ένα χρόνο αργότερα ο Υπερκασπικός (κατά το Υπερσιβηρικός, ο οποίος δεν είχε κατασκευαστεί ακόμα), έγινε αιτία να εξαπλωθεί η «ρωσική γρίπη» στη Σαμαρκάνδη, ως τον Αύγουστο του 1889, ενώ τον Οκτώβριο του 1889 έφτασε στο Tomsk, 3.200 χλμ. μακριά από την Μπουχάρα. Η έλλειψη σιδηροδρομικής σύνδεσης με την Ανατολή είχε σαν αποτέλεσμα η εξάπλωση της γρίπης σ’ αυτήν να είναι αργή.

Αντίθετα εξαπλώθηκε στον δυτικότερο σταθμό της Υπερκασπίας, το Turkmenbasy, πόλη του Τουρκμενιστάν σήμερα και από εκεί στους εμπορικούς δρόμους του Βόλγα. Η εξάπλωση στη συνέχεια ήταν ραγδαία. Τον Νοέμβριο του 1889 έφτασε στην Αγία Πετρούπολη, πρωτεύουσα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, μολύνοντας 180.000 από το 1.000.000 των κατοίκων της και τη Μόσχα.

Το Κίεβο μολύνθηκε στα μέσα Νοεμβρίου, ενώ τον Δεκέμβριο του 1889, η «γρίπη» εξαπλώθηκε στην περιοχή της λίμνης Βαϊκάλης, στην υπόλοιπη Σιβηρία και ως το τέλος του έτους και στη νήσο Σαχαλίνη.

Νωρίτερα όμως, είχε εξαπλωθεί πέρα από τα ρωσικά σύνορα.

Μέσω του ναυτιλιακού εμπορίου της Βαλτικής, έφτασε στην πόλη Vaxholm της Σουηδίας, που είναι χτισμένη στο νησί Vaxon, στο Αρχιπέλαγος της Στοκχόλμης. Ακολούθησε η πρωτεύουσα της Σουηδίας και στη συνέχεια όλη η χώρα. Υπολογίζεται ότι μολύνθηκε το 60% του πληθυσμού της μέσα σε οχτώ εβδομάδες. Αν σκεφτούμε ότι ο πληθυσμός της Σουηδίας το 1889 ήταν 4.774.409 (www.scb.se > pong), τουλάχιστον 2.860.000 Σουηδοί προσβλήθηκαν από τη ρωσική γρίπη. Να σημειώσουμε ότι στο σάιτ που αναφέραμε, υπάρχουν στοιχεία για τον πληθυσμό και τις πληθυσμιακές μεταβολές, τις γεννήσεις, τους θανάτους και τους γάμους στη Σουηδία από το 1749 ως το 2020 (!), ενώ από το 1851 και έπειτα, υπάρχουν στοιχεία και για τη μετανάστευση (από και προς τη χώρα!). Στην Ελλάδα του 2021, αυτά γίνονται (και αν…) με χρονοκαθυστέρηση κάποιων ετών. Όσο για τους μετανάστες που ζουν στη χώρα μας, μόνο ο Θεός ξέρει… Επανερχόμαστε στη ρωσική γρίπη. Τη Σουηδία ακολούθησαν η Νορβηγία και η Δανία.

Η ρωσική γρίπη επεκτείνεται στην υπόλοιπη Ευρώπη

Από τον Νοέμβριο η ρωσική γρίπη επεκτάθηκε και στη Γερμανική αυτοκρατορία. Στις 12 Νοεμβρίου 1889, 600 εργάτες παρουσίασαν συμπτώματά της στο Βερολίνο και το Σπαντάου, το οποίο πλήγηκε ιδιαίτερα, καθώς προσβλήθηκαν οι μισοί από το 1,5 εκατομμύριο κατοίκους του. Τον Δεκέμβριο παρουσιάστηκαν τα πρώτα κρούσματα στο Posen (σήμερα Πότσνταμ της Πολωνίας). Η Βιέννη «χτυπήθηκε» την ίδια περίπου εποχή με το Βερολίνο. Στις 17 Δεκεμβρίου, η ρωσική γρίπη «εμφανίστηκε» στη Ρώμη. Ακολούθησαν το Παρίσι, η Γκρενόμπλ, η Τουλόν, η Τουλούζ και η Λιόν, ενώ και η πρωτεύουσα της Κορσικής Αζαξιό (Αιάκειο) θρήνησε θύματα. Επόμενη χώρα – θύμα της γρίπης, ήταν η Ισπανία. Τουλάχιστον 300 άτομα κάθε μέρα έχαναν τη ζωή τους στη Μαδρίτη.

Ακολούθησε η Μεγάλη Βρετανία , με «πρώτο σταθμό» το Λονδίνο.

Ακολούθησε το Μπέρμιγχαμ, ενώ η γρίπη επεκτάθηκε στη Σκωτία (Γλασκώβη, Εδιμβούργο) και την Ιρλανδία (Δουβλίνο).

Η «ρωσική γρίπη» θερίζει τις Η.Π.Α.

Οι Αμερικανοί δεν είχαν βέβαια πρόβλημα με μετάδοση της γρίπης μέσω σιδηροδρόμου, ωστόσο μάλλον υποτίμησαν το γεγονός ότι αυτή θα έφτανε στις Η.Π.Α. μέσω των ατμόπλοιων που εκτελούσαν πολυήμερα δρομολόγια από την Ευρώπη. Η «ρωσική γρίπη» ήταν ιδιαίτερα μεταδοτική, κάτι που εντοπίστηκε στην πορεία. Ένας-δύο μολυσμένοι επιβάτες ενός πλοίου, στη διάρκεια ενός ταξιδιού αρκετών ημερών, μπορούσαν να «κολλήσουν» πολλούς ακόμα. Έτσι στις 18 Δεκεμβρίου 1889 αναφέρθηκε το πρώτο κρούσμα στις Η.Π.Α. Πολύ σύντομα η ανατολική ακτή, το Κάνσας και το Σικάγο «χτυπήθηκαν» από τη ρωσική γρίπη. Τα Χριστούγεννα του 1889, καταγράφηκε ο πρώτος θάνατος στις Η.Π.Α. Επρόκειτο για τον Thomas Smith από το Canto της Μασαχουσέτης. Πολλά ήταν τα θύματα στο Σαν Φρανσίσκο. Συνολικά οι Η.Π.Α. θρήνησαν περισσότερους από 13.000 νεκρούς εξαιτίας της «ρωσικής γρίπης».

Από τις Η.Π.Α. η γρίπη εξαπλώθηκε στο Μεξικό και τελικά έφτασε ως τη Νότια Αμερική και συγκεκριμένα την Αργεντινή.

Αφρική, Ασία και Ωκεανία: Τα επόμενα «θύματα» της ρωσικής γρίπης

Η ρωσική γρίπη συνέχισε ασταμάτητη τη θανατηφόρα πορεία της. Έφτασε στο Durban της Νότιας Αφρικής, τον Νοέμβριο του 1889, στην Ινδία (Φεβρουάριος 1890), στη Σιγκαπούρη και την Ινδονησία (Μάρτιος 1890). Ακολούθησαν η Ιαπωνία, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία (Απρίλιος 1890) και η Κίνα (Μάιος 1890). Κάνοντας τον γύρο του κόσμου η ρωσική γρίπη… επέστρεψε στην αφετηρία της στην Κεντρική Ασία. Έτσι σε τέσσερις περίπου μήνες είχε εξαπλωθεί σ’ όλο το Βόρειο Ημισφαίριο.

Η κορύφωση των θανάτων στην Αγία Πετρούπολη, ήταν στις αρχές Δεκεμβρίου του 1889 και στις Η.Π.Α. την εβδομάδα της 12ης Ιανουαρίου 1890. Μία από τις τελευταίες ευρωπαϊκές χώρες που «χτυπήθηκαν» από τη ρωσική γρίπη ήταν η Μάλτα, με 39 θανάτους από τον Ιανουάριο ως τον Μάρτιο του 1890 και νέο «χτύπημα» από τον Ιανουάριο ως τον Μάιο του 1892 με 66 θανάτους.

Η ρωσική γρίπη στα Βαλκάνια και την Ελλάδα

Τι έγινε όμως στην Ελλάδα και στα υπόλοιπα Βαλκάνια;

Η εφημερίδα «Kurier Poznanski», του Πόζναν, έγραφε ότι: «Η Σικελία, η Ελλάδα και η Αθήνα ήταν επίσης σε μιζέρια». Στη Σόφια «η γρίπη εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα κι ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτικών σχολών έπεσε με την ασθένεια». Φαίνεται ότι ο χειμώνας του 1889-1890 ήταν πολύ κρύος, καθώς οι εφημερίδες της εποχής αναφέρουν ότι στη Λισαβόνα η θερμοκρασία ήταν -5 βαθμοί και στη Μαδρίτη -7 βαθμοί. Γενικότερα, δεν υπάρχουν ειδικές αναφορές για τη χώρα μας και δεν γνωρίζουμε αν έμεινε αλώβητη από τη «ρωσική γρίπη».

Πώς αντιμετωπιζόταν η «ρωσική γρίπη»

Πριν από 130 χρόνια, η ιατρική βρισκόταν πολύ πίσω σε σχέση με το σήμερα. Ειδικά φάρμακα και εμβόλια δεν υπήρχαν. Οπότε οι γιατροί χορηγούσαν κινίνη και φαιναζόνη και μικρές δόσεις στρυχνίνης και μεγαλύτερης ουίσκι και κονιάκ. Υπήρχε βέβαια πιο φτηνά, πρακτικά φάρμακα λιναρόσπορο, ζεστό νερό και γλυκερίνη. Κάποιοι πίστευαν ότι η νηστεία θα εξόντωνε τον πυρετό, κάτι βέβαια τελείως λαθεμένο. Υπήρχαν κάποιοι, επιφανείς καθηγητές μάλιστα, όπως ο Charles Greighton και ο Otto Kahler, θεωρούσαν ότι η ρωσική γρίπη προκλήθηκε (όπως και άλλες, η χολέρα και η πανούκλα), από ένα μίασμα, μια επιβλαβή μορφή του «κακού αέρα», που ήταν γνωστός και ως νυχτερινός αέρας. Το μίασμα, προερχόταν από σάπια οργανική ύλη!

Στο εσωτερικό της Αφρικής, με τους ευάλωτους σε θέματα υγείας πληθυσμούς , η ρωσική γρίπη δεν φαίνεται να διαδόθηκε, καθώς δεν υπήρχαν σιδηρόδρομοι. Και το γεγονός αυτό μάλλον, ήταν η αιτία που και στη χώρα μας δεν προκύπτει ότι είχαμε μεγάλη εξάπλωση της γρίπης, καθώς το σιδηροδρομικό δίκτυο εκείνη την εποχή άρχισε να κατασκευάζεται, ενώ και η έκταση της ήταν πολύ μικρότερη από τη σημερινή. Ο Πειραιάς και η Πάτρα ήταν τα δύο μεγάλα λιμάνια που διέθετε η χώρα. Σιγά σιγά τότε άρχισε να αναπτύσσεται και ο Βόλος με το λιμάνι του που ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος με την υπόλοιπη Θεσσαλία (πλην Ελασσόνας), το 1881.

Πώς προκλήθηκε η "ρωσική γρίπη";

Το 1889 -90 , η ύπαρξη των ιών, των νοσογόνων αυτών παραγόντων, ήταν άγνωστη. Το 1892 ένας Ρώσος βακτηριολόγος, ο D.Ivanovski, παρατήρησε ότι ο αιτιολογικός παράγοντας, που αργότερα αποδείχτηκε ότι πρόκειται για ιό, της ασθένειας της μωσαϊκής του καπνού μπορούσε να περάσει μέσω ενός πορσελάνινου φίλτρου που ήταν αδιαπέραστο από βακτήρια (μικροβιοκρατητής ηθμός, όπου ηθμός είναι το σουρωτήρι). Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις γύρω στο 1940, με την εφεύρεση του σαρωτικού μικροσκοπίου άρχισε η συστηματικότερη μελέτη των ιών. Να σημειώσουμε απλά, ότι το μέγεθος των ιών ποικίλλει, από 20 ως 400 νανόμετρα διάμετρο για τους σφαιρικούς ιούς ή από 5-26 νανόμετρα πλάτος και 50-2.000 νανόμετρα μήκος για τους ραβδοειδείς και νηματοειδείς ιούς (1nm= 1 δισεκατομμυριοστό του μέτρου!). Οι επιστήμονες στηριζόμενοι στην οροαρχαιολογία, προσπάθησαν να ανακαλύψουν ποιος από τους υποτύπους της γρίπης Α ευθυνόταν για την πανδημία του 1889-1890. Το 1918, ανακαλύφθηκε ότι ο Η1Ν1 ήταν η αιτία για την ισπανική γρίπη. Έτσι, μέχρι πρόσφατα, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι ο υποτύπος Η3 της γρίπης Α (πιθανώς ο υποτύπος Η3Ν8) , ευθυνόταν για την πανδημία που μας απασχολεί σήμερα.

Κορωνοϊός και πανδημία 1889-1890

Ακόμα και στις αρχές της τωρινής πανδημίας , γνωρίζαμε ότι η λέξη κορωνοϊός, προέρχεται από την αγγλική coronavirus, ηοποία πρωτοεμφανίστηκε το 1968. Ήταν γνωστό ότι ο MERS (Middle East respiratory syndrome, 2013) και ο SARS (sever acute respiratory syndrome, 2003) , όπως και η COVID-19, οφείλονται σε κορωνοϊούς. Ήδη όμως από το 2002 με την εμφάνιση του SARS, ιολόγοι άρχισαν να αναλύουν την αλληλουχία των κορωνοϊών ανθρώπων και ζώων. Με μια σειρά από μελέτες και σύγκριση δύο στελεχών του ιού στο είδος Betacoronavirus 1, του κορωνοϊού βοοειδών και του ανθρώπινου ιού OC43, έδειξαν ότι είχαν έναν κοινό "πρόγονο", στα τέλη του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα γύρω στο 1890.

Με το ξέσπασμα της πανδημίας το 2020, η Δανή καθηγήτρια Lone Simonsen και ο συνάδελφός της Anders Gorm Pedersen, ξεκίνησαν μια έρευνα για τη, θεωρούμενη, γρίπη του 1889. Το πρώτο που παρατήρησαν, ήταν πως σε αντίθεση με την ισπανική γρίπη του 1918, τα περισσότερα θύματα της ΄΄ρωσικής γρίπης΄΄, ήταν ηλικιωμένοι. Επίσης, τα συμπτώματα που περιγράφηκαν εκείνη την εποχή, διέφεραν από εκείνα της γρίπης: καταρροή, πονοκέφαλος και πυρετός που θα μπορούσε να φτάσει το 40 βαθμούς. Επίσης οι ασθενείς παρουσίασαν σοβαρή φλεγμονή στο στήθος και επιτάχυνση παλαιών αναπνευστικών ασθενειών. Τα συμπτώματα αυτά, ταυτίζονται με τα συμπτώματα της Covid-19. O υπολογισμός τους βασίστηκε σε γενετικές συγκρίσεις μεταξύ κορωνοϊού βοοειδών και διαφορετικών στελεχών του OC43. Τον Ιούλιο του 2021, νέες ιατρικές εκθέσεις έδειξαν ότι και άλλα συμπτώματα που παρουσίασαν ασθενείς κατά το 1889-1890, όπως απώλεια αντίληψης όσφρησης και γεύσης, είναι παρόμοια με αυτά της COVID-19 και όχι της γρίπης.

Έτσι οι επιστήμονες είναι σχεδόν σίγουροι πλέον, ότι η ΄΄ρωσική γρίπη΄΄ ή ΄΄ασιατική γρίπη΄΄ του 1889-1890 και η πανδημία που την ακολούθησε, είχε όλα τα χαρακτηριστικά του αρχικού στελέχους του κορωνοϊού. Ο κορωνοϊός του 1889- 1890, είχε τρία "κύματα", με ισχυρότερο το τρίτο και τελευταίο. Μετά το 1892, μετατράπηκε σε ενδημικό ιό.

Αναφορές για την πανδημία του 1889-1890

Το 1892, ο Richard Pfeiffer, συνεργάτης του Robert Koch, απομόνωσε ένα βακτήριο που ονόμασε Haemophilus influenzae , θεωρώντας το, εσφαλμένα, ως αιτιολογικό παράγοντα της ρωσικής γρίπης. Ωστόσο, οι περιγραφές των επιστημόνων της εποχής, παραπέμπουν ευθέως σε συμπτώματα παρόμοια με εκείνα της Covid-19.

To 1891 εμφανίστηκε στο Λονδίνο μια έκθεση 344 σελίδων με τίτλο "Report on the influenza Epidemic of 1889-90 by Dr. Parsons with an introduction by the Medical Officer of the Local Goverment Board". Ο δρ Λου, από το νοσοκομείο St. Thomas του Λονδίνου, αναφέρει χαρακτηριστικά: ΄΄Η εισβολή είναι ξαφνική… με οξείς πόνους στην πλάτη… που συνοδεύονται από ίλιγγο και ναυτία και μερικές φορές πραγματικό έμετο από χολή. Υπάρχουν πόνοι στα άκρα και γενική αίσθηση πόνου παντού, μετωπιαία κεφαλαλγία ειδικής σοβαρότητας, πόνοι στους βολβούς των ματιών, αυξημένοι από την παραμικρή κίνηση των ματιών, τουρτούρισμα, γενικό αίσθημα δυστυχίας και αδυναμίας και μεγάλη κατάθλιψη των πνευμάτων… κλάμα και ανησυχία΄΄.Ένας άλλος γιατρός, αναφέρει: ΄΄Τα κύρια συμπτώματα είναι η ψυχρότητα κατά μήκος της πλάτης με ρίγος… έντονος πόνος στο κεφάλι και στα μάτια.. Πόνοι στα άκρα… ακόμα και στα δάχτυλα τω χεριών και των ποδιών… και εμπύρετη θερμοκρασία η οποία στην πρώιμη περίοδο μπορεί να ανέλθει στους 104 βαθμούς ή 105 βαθμούς F (περίπου 40 βαθμούς C).

Οι Έλληνες επιστήμονες Κουσούλης και Τσουκαλάς, δημοσίευσαν το 2017 στο έγκυρο ιατρικό περιοδικό "British Medical Journal", περιπτώσεις από την Ανατολική Αγγλία. Κοινά χαρακτηριστικά τους ήταν: καταρροή, ξηρό σπασμωδικό άσθμα, βρογχίτιδα, γαστρεντερικά συμπτώματα (ναυτία, έμετος, διάρροια) έως έντονα νευρολογικά συμπτώματα, ανάμεσα τους ψυχικές διαταραχές, θαμπές καταστάσεις του εγκεφάλου, απάθεια και επιδράσεις στα αισθητήρια νεύρα.

Ο Δρ Rawers που εργαζόταν στο νοσοκομείο St. Luke΄s στο Λονδίνο, αναφέρεται σε ΄΄παραφροσύνη που εντοπίζεται στη γρίπη. Η μελαγχολία είναι δύο φορές πιο συχνή από όλες τις άλλες μορφές παραφροσύνης μαζί΄΄. Πολλοί ασθενείς πέθαναν από καρδιακή προσβολή. Άλλες κοινές παρενέργειες ήταν: νευραλγία, δυσπεψία, αϋπνία, αδυναμία ή απώλεια των ειδικών αισθήσεων, ιδιαίτερα της όσφρησης και της γεύσης, κοιλιακοί, πόνοι, πονόλαιμος, ρευματισμοί και μυϊκή αδυναμία. Σημαντικότερο όμως πρόβλημα, ήταν η φλεγμονή των πνευμόνων. Κλείνουμε με την γερμανική έκθεση "Verein fur Innere Medicin". Εκδόθηκε το 1892 στο Βερολίνο και είναι πρωτοποριακή για την εποχή της. 6.000 γιατροί απ΄ όλη τη Γερμανία, απάντησαν με λεπτομέρειες για τα συμπτώματα της ασθένειας. Ενδεικτικά: οι καρδιακές προσβολές ήταν συχνές και θανατηφόρες για ηλικιωμένα και παχύσαρκα άτομα. Αναφέρθηκαν επανειλημμένα περικαρδίτιδα και ενδοκαρδίτιδα. Ρινίτιδα, ξηρός βήχας που αργότερα κορυφώνεται με παροξυσμό βήχα, δύσπνοια, πνευμονία, η θνησιμότητα από την οποία κυμαινόταν από 15% ως 25%, γαστρεντερικά συμπτώματα, πονοκέφαλος και λιγότερο συχνά, πόνος στην πλάτη και τους μυς, ήταν τέλος μερικά από τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα της ρωσικής γρίπης.

Και αν νομίζετε ότι μόνο στις μέρες μας έχουν φτάσει στα ύψη η κατάθλιψη και η χρήση ψυχοφαρμάκων, αναφέρουμε ότι στο Παρίσι κατά τη διάρκεια της πανδημίας του 1889-1890, αυξήθηκαν οι αυτοκτονίες κατά 25%!

Επίλογος

Φαίνεται λοιπόν κι από τις αναφορές των γιατρών της εποχής, ότι μάλλον είχαν να αντιμετωπίσουν έναν κορωνοϊό και όχι μια απλή γρίπη. Θύματα του υπήρξαν, όπως και τώρα κυρίως ηλικιωμένοι και ευπαθείς ομάδες (πχ. παχύσαρκοι).

1 εκατομμύριο άνθρωποι από τα 1,5 δισεκατομμύρια που ζούσαν τότε στη Γη, έχασαν τη ζωή τους. Ωστόσο, σύμφωνα με τη WIKIPEDIA 300 – 900 εκατομμύρια άνθρωποι προσβλήθηκαν από τη ρωσική γρίπη. Τα μέτρα προστασίας ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Το παρήγορο είναι, ότι αν η ιστορία της ιατρικής επαληθευθεί, μετά το τρίτο κύμα, το οποίο "χτυπά" τώρα την Ελλάδα, καθώς φαίνεται ότι το αρχικό "χτύπημα" του κορωνοϊού την άνοιξη του 2020, δεν μπορεί να θεωρηθεί "κύμα", ο ιός γίνεται ενδημικός, σαν αυτούς δηλαδή που προκαλούν το κοινό κρυολόγημα. Κάποιες εξάρσεις μπορεί να εμφανιστούν τα επόμενα χρόνια, αλλά θα είναι σύντομες και δεν θα δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα.