Η σφαγή των προσκόπων του Αϊδινίου από τους τσέτες το 1919 και η εκδίκηση του «Κεραυνού» Γεώργιου Κονδύλη

Αν προσπαθήσει κανείς να μετρήσει τα εγκλήματα των Τούρκων στην διάρκεια της ιστορίας τους, σίγουρα θα χρειαστεί πολλά μερόνυχτα. Ορισμένα από αυτά τα εγκλήματα, είναι γνωστά σε όλο τον κόσμο.

Δυστυχώς, ιδιαίτερα οι ισχυρές χώρες, δείχνουν μια ανεξήγητη μερικές φορές, εύνοια και απάθεια προς τον «νταή» της περιοχής μας. Κάποιες φορές, οι Τούρκοι έκαναν φριχτά εγκλήματα σε βάρος αθώων και ανυποψίαστων πολιτών. Ανάμεσα στα εγκλήματα, ξεχωρίζουν αναμφίβολα οι σφαγές των Ελλήνων προσκόπων στο Αϊδίνιο, την Κάτω Παναγιά και τα Σώκια από το 1919 ως το 1922. Οι σφαγές αυτές, άγνωστες στο ευρύ κοινό, έγιναν κυρίως από τσέτες (< τουρκ. cete), Τούρκους αντάρτες που έδρασαν εναντίον του Ελληνικού Στρατού κατά τη μικρασιατική εκστρατεία. Ιδιαίτερα στις σφαγές του Αϊδινίου πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο Αντνάν Μεντερές, μόλις 20 ετών τότε, που ήταν και ο ιθύνων νους του πογκρόμ που εξαπολύθηκε εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους στις 7 Σεπτεμβρίου 1955 («Σεπτεμβριανά»).

Ο Ελληνικός Στρατός στην Μικρά Ασία

Το Αϊδίνιο, είναι μια πανέμορφη πόλη 70 χιλιόμετρα ΝΑ της Σμύρνης, εύφορη, με μεγάλη βλάστηση που διαρρέεται από τον ποταμό Εύδωνα, παραπόταμο του Μαίανδρου. Πριν τη μικρασιατική καταστροφή είχε 35.000 κατοίκους.

Ανάμεσά τους υπήρχαν και 8.000 Έλληνες. Όπως συμβαίνει συνήθως, η ελληνική κοινότητα γνώριζε μεγάλη ακμή. Εκτός από εκκλησίες, σχολεία, βιβλιοθήκες κλπ, υπήρχε μέχρι και ένα μικρό νοσοκομείο. Όπως γνωρίζουμε, τον Απρίλιο του 1919 με πρωτοβουλία του προέδρου των Η.Π.Α. Ουίλσον και τη συγκατάθεση Μ. Βρετανίας και Γαλλίας, παρά τις αντιδράσεις της Ιταλίας, η Ελλάδα πήρε εντολή να καταλάβει τη Σμύρνη. Έτσι στις 2 Μαΐου 1919 ο Ελληνικός Στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη μέσα σε κλίμα ανείπωτου ενθουσιασμού. Οι Ιταλοί όπως αναφέραμε, αντέδρασαν. Στις 3 Μαΐου 1919, αποβίβασαν στρατιωτικές δυνάμεις στην κοιλάδα του Μαίανδρου, απέναντι από τη Σάμο, αμφισβητώντας την ελληνική κυριαρχία.

Όμως και στη Σμύρνη εκδηλώθηκε αντίσταση από τον Μουρεδίν Πασά και επεισόδια μεγάλης έκτασης έγιναν από άτακτους Τούρκους. Κρίθηκε λοιπόν αναγκαίο οι ελληνικές δυνάμεις να καταλάβουν περιοχές τόσο στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας όσο και στα παράλιά της.

Τα γεγονότα του Αϊδινίου

Στο Αϊδίνιο υπήρχαν πληροφορίες ότι είχαν συγκεντρωθεί πολλοί ένοπλοι Τούρκοι. Δόθηκε λοιπόν εντολή να επισπευσθεί η κατάληψή του, κάτι που άρχισε στις 9 Μαΐου 1919 και ολοκληρώθηκε στις 14 Μαΐου χωρίς καμία τουρκική αντίδραση. Επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων ήταν ο Συνταγματάρχη Σχοινάς, που είχε στη διάθεσή του τρία Τάγματα Πεζικού, τη διοίκηση με τον Λόχο Επιτελείου του 4ου Συντάγματος, ουλαμό Πυροβολικού και δύναμη Χωροφυλακής. Όμως ο Σχοινάς αντιμετώπιζε μια πολύ δύσκολη κατάσταση. Οι Τούρκοι του Αϊδινίου δεν είχαν αφοπλιστεί. Οι Σύμμαχοι είχαν απαγορεύσει την επιβολή λογοκρισίας, ενώ την ύπαιθρο λεηλατήσουν ληστοσυμμορίες. Παράλληλα οι Ιταλοί έλεγχαν την περιοχή που βρισκόταν νότια τον ποταμό Μαίανδρου και είχαν αφήσει τους Τούρκους να δημιουργήσουν βάση ανεφοδιασμού και οργανωμένο στρατόπεδο στην Τζίνα.

Ο Σχοινάς έχει μεγάλη ευθύνη, γιατί δεν έλαβε μέτρα προστασίας των ανδρών του, ο κύριος όγκος των οποίων βρισκόταν μέσα στην πόλη. Οι Έλληνες αξιωματικοί απολάμβαναν τις περιποιήσεις των ομογενών του Αϊδινίου, ωστόσο οι Τούρκοι οργανώνονταν…

Το απόγευμα της 15ης Ιουνίου 1919, ελληνικό απόσπασμα κινούμενο κατά μήκος του ποταμού Μαίανδρου, δέχεται επίθεση από 400 άτακτους Τούρκους πολεμιστές. Συμπλέκεται μαζί τους, τους απωθεί προσωρινά αλλά τελικά συμπτύσσεται.

Έτσι οι Τούρκοι τσέτες κατέλαβαν τις νότιες παρυφές του Αϊδινίου. Ο Στρατός μας, δυστυχώς, παραμένει αδρανής στη διάρκεια της νύχτας της 16ης Ιουνίου 1919. Έτσι το πρωί, οι τσέτες εισβάλλουν στο Αϊδίνι. Με τις πρώτες ντουφεκιές οι Τούρκοι κάτοικοι του Αϊδινίου, ένοπλοι όπως γράψαμε, χτυπούν πισώπλατα τις ελληνικές δυνάμεις. Μάλιστα οι Τούρκοι λησταντάρτες ήταν εφοδιασμένοι με πυροβόλα και πολυβόλα.

Ο Στρατός μας, πολέμησε ως τις 14.00 της 17/6/1919. Κατόπιν, λόγω έλλειψης πυρομαχικών, εξαιτίας αποκοπής της σιδηροδρομικής γραμμής και ενίσχυσης των Τούρκων άτακτων αποσύρθηκε στο Μπαλατζίκ. Από τις βολές του τουρκικού πυροβολικού, ξέσπασαν πολλές φωτιές στο Αϊδίνι που κατέστρεψαν μέρος της πόλης. Το Επιτελείο από τη Σμύρνη, με δύο τηλεγραφήματα, μάταια προσπαθούσε να πείσει τον Σχοινά να κρατήσει την πόλη, ενημερώνοντάς τον ότι καταφθάσουν ενισχύσεις από τα Θείρα και πυρομαχικά μέσω σιδηροδρόμου.

(Τηλεγραφήματα 1311/285, Σμύρνη 16 Ιουνίου 1919 και 1347/287, Σμύρνη 17 Ιουνίου 1919). Επικεφαλής των δυνάμεων που κατευθύνονταν στο Αϊδίνι, ήταν ο Συνταγματάρχης Ζαφειρίου. Η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού στον τόμο «Ο Ελληνικός Στρατός εις Σμύρνην (Μάιος 1919 – Μάιος 1920), έκδ. 1957 αναφέρει:

το ελληνικό απόσπασμα εγκατέλειψε τα υψώματα Κέπετζι και Τράλλεων, συμπτυσσόμενο στο Καραμπουρνάρ. Ήταν τόσος ο πανικός του αποσπάσματος που, όταν οι άνδρες του πέρασαν τη χαράδρα μεταξύ Κέπετζι και Τράλλεων, πέταξαν τα σακίδια τους (γυλιούς).

Η εφημερίδα ΄΄ΠΑΤΡΙΣ΄΄ , με διευθυντή και εκδότη τον Δημήτριο Λαμπράκη, ρίχνει ευθύνες για την εγκατάλειψη του Αϊδινίου όχι μόνο στον Σχοινά, αλλά και στον Μητροπολίτη Ηλιουπόλεως Σμάραγδο, ο οποίος εκείνες τις κρίσιμες μέρες δεν ήταν κοντά στο ποίμνιό του.

Ωστόσο δεν ήταν, και δεν θα είναι ποτέ, όλοι οι Έλληνες λιπόψυχοι. Μια διλοχία μάχεται ηρωικά ανάμεσα στις Τράλλεις και τα βορειοανατολικά υψώματα του Αϊδινίου. Πρόκειται για άνδρες του 38ου Τάγματος Ευζώνων του Τζαβέλλα, με διοικητή τον Λοχαγό Λαμπράκη που βρίσκονται κυκλωμένοι από τετραπλάσιο αριθμό τσετών. Οι Εύζωνοι όμως κατάφεραν να διασπάσουν τον κλοιό τους χρησιμοποιώντας τις ξιφολόγχες τους και έφτασαν στα δυτικά του Αϊδινίου. Εκεί όμως είδαν ένα θέαμα που τους συγκλόνισε. Στους δυτικούς πρόποδες των Τράλλεων είχαν συγκεντρωθεί εκατοντάδες γυναικόπαιδα που είχαν γλιτώσει από τη μανία των Τούρκων. Όταν είδαν τους Ευζώνους άρχισαν να φωνάζουν: ΄΄Πού φεύγετε; Πού μας αφήνετε;΄΄ Ο Λαμπράκης δεν έφυγε, έμεινε και αναχαίτισε τους Τούρκους.

Οι σφαγές του Αϊδινίου

Όσα ακολούθησαν την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού, δεν περιγράφονται. Οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά σε όλες τις ελληνικές συνοικίες και τις έκαψαν τελείως. Αποκεφάλισαν γέροντες και μικρά παιδιά, έκοψαν τους μαστούς των γυναικών αφού προηγουμένως ασέλγησαν επάνω τους. Ελάχιστοι Έλληνες σώθηκαν, καταφεύγοντας στο Γαλλικό μοναστήρι, Τουλάχιστον 1.000 Έλληνες σφαγιάσθηκαν, ενώ άλλοι 4.500 έμειναν άστεγοι και γυμνοί.

Άλλες πηγές, ανεβάζουν τον αριθμό των σφαγιασθέντων Ελλήνων σε 2.000 και άλλες σε περισσότερες από 5.000.

Οι Συνταγματάρχης Σχοινάς πέρασε από Στρατοδικείο τον Αύγουστο του 1919 και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθαρξη και στρατιωτική καθαίρεση για εγκατάλειψη θέσης σε ώρα μάχης.

Η σφαγή των προσκόπων του Αϊδινίου

Επικεφαλής των τσετών ήταν, ο Αντνάν μπέης, ο γνωστός με το ψευδώνυμο Μέντερές (από το όνομα του ποταμού Μαιάνδρου) (1899 – 1961) , εικοσάχρονος αξιωματικός τότε και πρωταγωνιστής των ΄΄Σεπτεμβριανών΄΄ του 1955. Ο Μέντερές, ανατράπηκε το 1961 και απαγχονίστηκε, κατηγορούμενος, μεταξύ άλλων και για το πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων. Ωστόσο, μάλλον οι πραγματικοί λόγοι του απαγχονισμού του ήταν άλλοι, καθώς ανατράπηκε από στρατιωτική χούντα…

Όταν άρχισαν οι επιθέσεις των Τούρκων και των ληστανταρτών, πρώτοι οι πρόσκοποι με εμψυχωτή τον τοπικό Έφορο Νίκο Αυγερίδη και τους άλλους αρχηγούς τους, φορώντας τη στολή τους στάθηκαν στο πλευρό τόσο των Ελλήνων στρατιωτών όσο και του αμάχου πληθυσμού. Οι μεγαλύτεροι πήραν τα όπλα και πολέμησαν μαζί με τον Ελληνικό Στρατό, ενώ οι μικρότεροι μετέφεραν πολεμοφόδια και βοηθούσαν τους τραυματίες. Πολλοί πρόσκοποι έπεσαν στην ώρα της μάχης. Οι υπόλοιποι, 31 είχαν τραγικό τέλος. Έπεσαν στα χέρια των δήμιων του Μέντερές και οδηγήθηκαν ανατολικά στις όχθες του ποταμού Εύδωνος. Οι τσέτες κάλεσαν τον αρχηγό τους Νίκο Αυγερίδη, ν΄απαρνηθεί την Ελλάδα και να προσκυνήσει τον Μωάμεθ. Ο Αυγερίδης αρνήθηκε. Ένας τσέτης με εντολή του Μέντερές, με ένα μαχαίρι έβγαλε το μάτι του άτυχου Αυγερίδη. Οι τσέτες ζητούν και πάλι από τον Αυγερίδη ν΄απαρνηθεί την πατρίδα του. Όταν ο νεαρός πρόσκοπος αρνείται, τον κομματιάζουν. Άλλοι πρόσκοποι βρίσκουν φρικτό τέλος: ο Φιλοκτήτης Αργυράκης γδάρθηκε, ο Βεϊνόγλου αποκεφαλίστηκε, κανένας δεν γλίτωσε. ΄΄Ζήτω η Ελλάδα΄΄ και ο Εθνικός μας Ύμνος, ήταν τα τελευταία λόγια τους… Η μανία των βαρβάρων όμως, δεν σταμάτησε εκεί. Ακόμα και στα σώματα των νεκρών προσκόπων βιαιοπράγησαν. Παλούκωναν κι ευνούχιζαν τα νεκρά παλικάρια.

Σύντομα ο Ελληνικός Στρατός με επικεφαλής τον Αντισυνταγματάρχη Σταυυριανόπουλο και τη διλοχία των Ευζώνων του Τζαβέλλα, ανακατέλαβε το Αϊδίνι. Οι Τούρκοι έντρομοι, το έβαλαν στα πόδια. Οι Έλληνες στρατιώτες, σήκωσαν στα χέρια τους ήρωες, νεκρούς προσκόπους και τους έθαψαν.

Ο Γεώργιος Κονδύλης εξοντώνει τους Τούρκους

Τη μέρα που έπεφτε το Αϊδίνι, έφτανε στη Σμύρνη από τη Ρουμανία το 3ο Σύνταγμα Πεζικού. Είχε πάρει μέρος στην εκστρατεία της Ουκρανίας όπου και διακρίθηκε . Διοικητής του ήταν ο Γεώργιος Κονδύλης, από τον Προυσό Ευρυτανίας (1879- 1936) , ο οποίος διατάχθηκε να τιμωρήσει τους σφαγείς του Αϊδινίου. Οι άντρες του, αν και ταλαιπωρημένοι από το θαλασσινό ταξίδι, μόλις έμαθαν ότι θα πολεμήσουν Τούρκους, ξέχασαν τα πάντα και ετοιμάστηκαν να εκδικηθούν τους άνανδρους φονιάδες. Ο Κονδύλης, δεινός πολεμιστής, αλλά και ευφυής αξιωματικός με επιτελικό δαιμόνιο, ενήργησε κεραυνοβόλα. Μετέφερε το Σύνταγμα του σιδηροδρομικά μέχρι το Οδεμήσι, βόρεια του Αϊδινίου και με αστραπιαία ταχύτητα πέρασε τα Θείρα, τον ορεινό όγκο της Μεσογίδας και έφτασε ανατολικά απ΄ τη Αϊδίνιο. Ήθελε ν΄ανακόψει την υποχώρηση των Τούρκων. Ωστόσο αυτοί υποχώρησαν νότια του Μαιάνδρου στην ιταλική ζώνη κατοχής όπου ζήτησαν προστασία.

Οι Ιταλοί, είχαν βοηθήσει τους Τούρκους καθώς τους άφησαν να περάσουν τον Μαίανδρο και να καταστρέψουν το Αϊδίνι και έπειτα να επιστρέψουν πάλι πέρα από τον ποταμό. Στο πεδίο της μάχης βρέθηκαν ιταλικές επωμίδες και άλλα ιταλικά εφόδια. Παράλληλα Τσέτες που αιχμαλωτίστηκαν, ομολόγησαν ότι είχαν την υποστήριξη μιας ιταλικής πυροβολαρχίας και ιταλικών πολυβόλων.

Ο Κονδύλης φτάνοντας στο Αϊδίνι, είχε εμπλακεί μόνο σε συγκρούσεις με ομάδες ατάκτων κάτι που δεν τον ικανοποιούσε. Έτσι, έδωσε εντολή να περάσουν την πέτρινη γέφυρα του Μαίανδρου και να μπουν στην ιταλική ζώνη κατοχής. Μόλις άρχισε η διέλευση του Μαίανδρου, ένας Ιταλός Ταγματάρχης με δύο ακόμα αξιωματικούς, έσπευσαν να συναντήσουν τον Ευρυτάνα στρατιωτικό.

Με τη βοήθεια διερμηνέα, οι Ιταλοί ζήτησαν να σταματήσουν την προέλαση, γιατί εκεί ήταν ιταλική ζώνη.

Πες του, λέει ο Κονδύλης στον διερμηνέα, ότι θα σταματήσω μόνο αν μου παραδώσουν τους Τούρκους.

Μα αυτό είναι αδύνατο, απαντά ο Ιταλός

Τότε εγώ θα προχωρήσω

Ο Ιταλός, μέσω τηλεφώνου συζητά με ανωτέρους του και ζητά απ΄ τον Κονδύλη να γίνουν συνεννοήσεις. Εκείνος εξοργίζεται.

Να τους πεις, ότι εγώ δεν ξέρω από υψηλή διπλωματία. Ώσπου να συνεννοηθούν αυτοί, εγώ θα έχω πιάσει τους Τούρκους

Αν προχωρήσετε, απειλεί ο Ιταλός, έχω διαταγή να διατάξω πυρ.

Δεν πειράζει, απαντά ο Κονδύλης.

Και σπιρουνίζοντας το άλογο του, περνά τον Μαίανδρο. Οι άνδρες του Κονδύλη τον ακολουθούν. Οι Ιταλοί έμειναν άπραγοι και αποσβολωμένοι.

Η εκδίκηση του Κονδύλη ήταν φοβερή. Φτάνει στο στρατόπεδο της Τζίνας και το διαλύει. Συνεχίζει την προέλασή του, καταλαμβάνει τον ορεινό όγκο Σαπουντζά Νταγ κι επιστρέφει στις ελληνικές γραμμές από την κατεύθυνση των Σωκίων. Στο πέρασμά του δεν μένει τίποτε όρθιο. Τακτικοί και άτακτοι Τούρκοι πληρώνουν ακριβά τα εγκλήματά τους. Αλλά και οι ίδιοι Έλληνες μένουν έκπληκτοι. Ο Συνταγματάρχης Σταυριανόπουλος, εξομολογείται σε Μικρασιάτη δημοσιογράφο: ΄΄Μπαίνοντας στον σιδηροδρομικό σταθμό του Ντεμερτζίκ, είδα μερικούς Τούρκους συγκεντρωμένους. Αυτό μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Πίστευα, ότι από εκεί, που πέρασε ο Κονδύλης, δεν είχε μείνει Τούρκος, ούτε για δείγμα΄΄.

Ο Θ. Καλογερίδης, παραθέτει ένα ακόμα ΄΄απολαυστικό΄΄ απόσπασμα συνομιλίας του Γ. Κονδύλη με Ιταλό Ταγματάρχη. Βρισκόταν στο γραφείο του μέραρχου Ζαφειρίου. Ένας Ιταλός Ταγματάρχης διαμαρτυρόταν για την παραβίαση της ιταλικής ζώνης. Τότε μπήκε στο γραφείο ο Κονδύλης, κρατώντας κλαδί δέντρου για μπαστούνι.

΄΄Μαύρος, μπαρουτοκαπνισμένος όπως ήταν , χωρίς διακριτικά, με χιτώνιο στρατιώτου, αν δεν τον αποκαλούσεν ο μέραρχος με το όνομά του, θα ήταν αδύνατον να πιστέψει κανείς ότι ο αγριάνθρωπος εκείνος ήταν ο περίφημος Κονδύλης. Άκουσα τον Ζαφειρίου να του λέγει, επί λέξει τα εξής:

΄΄Κύριε Κονδύλη, ο κύριος Ταγματάρχης απ΄εδώ παραπονιέται ότι εκυνηγήσατε τους τσέτες εντός της ιταλικής ζώνης κι εκάψατε 7 χωριά΄΄.

΄΄Ο Κονδύλης, με ζωηρή φωνή έτοιμος για καβγά, απαντά: ΄΄Να πείτε σ΄αυτόν τον κύριον, ότι εφόσον προστατεύουν τους Τούρκους και τους αφήνουν ελεύθερους να μας χτυπούν, θα κάψω όχι εφτά αλλά, δεκαεφτά χωριά, έστω κι αν χρειαστεί να φτάσω στη Βαβυλώνα…

Κάτω Παναγιά – Σώκια

Η Κάτω Παναγιά, ήταν κωμόπολη και βρισκόταν απέναντι από τη Χίο. Το 1922 είχε περίπου 7.500 κατοίκους. Τον Αύγουστο του 1922, οι τσέτες μπήκαν στην Κάτω Παναγιά και σκότωσαν τους δύο ιερείς, τους οποίους κρέμασαν στα τσιγκέλια των σφαγείων του Τσεσμέ. Σκότωσαν επίσης τον δάσκαλο Ιωάννη Θεοφανίδη, τον ποιητή Αρσένιο Σαρίκα και πολλούς αθώους προσκόπους.

Τέλος, τα Σώκια, είναι πόλη στα δεξιά του Μαίανδρου, κοντά στις ακτές του Κόλπου της Εφέσου. Και οι πρόσκοποι των Σωκίων πλήρωσαν βαρύτατο τίμημα. Η πόλη καταλήφθηκε από τους Ιταλούς τον Μάιο του 1919 που έμειναν εκεί ως τον Απρίλιο του 1922. Από τότε , ως τις 23/8/1922 τα Σώκια πέρασαν σε ελληνική κυριαρχία.

Τη Μεγάλη Παρασκευή του 1921, με την ανοχή των Ιταλών, πολλοί ομογενείς, ανάμεσα τους και αρκετοί πρόσκοποι, συνελήφθησαν με την κατηγορία του ΄΄Βατάν Χαϊνή΄΄ (προδότη της πατρίδας). Ο Τούρκος διοικητής Χαλίλ ζήτησε την φυλάκισή τους κάτι που έγινε, ως τις 8 Απριλίου 1922.

Όταν πλησίαζαν τα ελληνικά στρατεύματα, οι μητέρες των φυλακισμένων ικέτευαν τον Ιταλό διοικητή να απελευθερώσει τα παιδιά τους. Εκείνος σε συμπαιγνία με τον Χαλίλ, υποσχέθηκε ότι θα το κάνει την άλλη μέρα. Δυστυχώς, το βράδυ της 8/4/1922, οι πρόσκοποι και οι άλλοι Έλληνες, αλυσοδεμένοι, οδηγήθηκαν στην Τσιάνα. Σε όλη τη διαδρομή ξυλοφορτώνονταν . Στις 9 Απριλίου, έφτασε στα Σώκια ο Ελληνικός Στρατός και άρχισε να κυνηγά τους λησταντάρτες. Οι στρατιώτες έβρισκαν σε διάφορα σημεία κατακρεουργημένα πτώματα προσκόπων και άλλων. Από τους 78 φυλακισμένους ελάχιστοι γλίτωσαν…

Αυτές ήταν οι περιπέτειες των Ελλήνων προσκόπων στη Μικρά Ασία. Οι πάτρωνες των Τούρκων, να τους χαίρονται και να τους καμαρώνουν… Κάποια μέρα όμως, καθώς όπως πιστεύουμε, όλα εδώ πληρώνονται, οι γείτονες θα λάβουν τα επίχειρα των πράξεων τους.

Πηγές: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΠΑΡΑΔΕΙΣΗΣ, ΄΄Ο προσκοπισμός στις αλησμόνητες πατρίδες 1919-1922΄΄, Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, ΜΙΚΡΟΣ ΡΩΜΙΟΣ 2000, απ’ όπου και οι σπάνιες φωτογραφίες. ΓΙΑΝΝΗΣ Π.ΚΑΨΗΣ , ΄΄ΧΑΜΕΝΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ΄΄, ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ, Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ, Γ΄ ΕΚΔΟΣΗ 1989

Χρήστος Σταθόπουλος, Δρ, Κοινωνιολογίας, ΄΄Ο Ελληνικός Προσκοπισμός στη Μικρά Ασία 1919 -2019. Εκατό χρόνια από τη θυσία των προσκόπων του Αϊδινίου΄΄. Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Σταθόπουλο από το Ιστορικό Αρχείο Σώματος Ελλήνων Προσκόπων, που μας επέτρεψε να χρησιμοποιήσομε στοιχεία από το κείμενό του.

Ευχαριστούμε επίσης θερμά την κυρία Κατερίνα Κοτσίνα, Υπεύθυνη Υποστήριξης Προσκοπικού Προγράμματος.